Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

1 De inleydinge deses Sendtbriefs, waer in verklaert wort, wie de schrijver is des selven, namelick Paulus, die sijn ampt, beroepinge, ende leere van den persoon Christi kortelick aenwijst. 6 De persoonen, aen welcke hy schrijft, met eene prijsinge van haer geloove. 9 De genegentheyt die hy heeft om tot haer te komen, om haer soo wel als anderen het Euangelium te prediken, haer te verstercken, ende van haer versterckt te worden. 16 Daer na stelt hy voor de ware leere van de rechtveerdighmakinge des menschen voor Godt, door het geloove: ende bewijst het selve met een plaetse der heylige Schrift. 18 Hy wederleght het verkeert gevoelen van andere, ende bewijst dat de Heydenen door het licht der nature niet en konnen gerechtveerdight worden voor Godt. 19 overmits sy dat licht onderdrucken, ende de kennisse die sy van Godt hebben misbruycken tot afgoderije, 24 waer over sy in eenen verkeerden sin over gegeven zijn. 29 ende vol zijn van alle grouwelen in haer leven, die hy met een langh register verhaelt.

1

¹ PAULUS een dienstknecht JESU CHRISTI, ² een geroepen Apostel, ^{a 3} afgesondert ⁴ tot het Euangelium Godts,

1 Waerom Paulus, die te voren Saulus hiet, den name Pauli in alle sijne Sendtbrieven heeft gehouden, daer van siet de reden in d’aenteeck. op Actor. 13.9.

2 Of, geroepen tot een Apostel: welcken tijtel hy hemselven hier geeft, om terstont in den begin aen te wijsen, dat de vermaningen die hy in desen brief den Romeynen doet, na eysch van sijne beroepinge geschieden. siet Actor. 9. vers 15. 2.Corinth. 5.19, 20.

a Actor. 9.15. ende 13.2. Galat. 1.15.

3 Namel. van moeders lichaem aen in Godts voornemen, Galat. 1. vers 15. ende daer na in der daet door het bevel des Heyligen Geests, om het Euangelium onder de Heydenen te verkondigen, Actor. 13. vers 2.

4 Namelick, om het selve te prediken.

2

(Het welck hy te voren ^b belooft hadde door sijne Propheten, in de heylige ⁵ Schriften.)

b Genes. 3.15. ende 22.18. ende 26.4. ende 49.10. Deuter. 18.15. 2.Sam. 7.12. Psalm 132. vers 11. Iesa. 4.2. ende 7.14. ende 9.5. ende 40.10. Ierem. 23.5. ende 33.14. Ezech. 34.23. ende 37.24. Dan. 9.24. Mich. 7.20.

5 Namelick, des Ouden Testaments.

3

Van sijnen Sone (die ⁶ geworden is ^c uyt den ⁷ zade Davids, ⁸ na den vleesche: [kolom]

6 Ofte, geboren: gelijck Galat. cap. 4. vers 4.

c Matth. cap. 1. vers 1. Luce. 1.32. Actor. 2.30. ende 13.23. 2.Timoth. 2.8.

7 D. nakomelingen.

8 Dat is, na sijne menschelicke nature, Ioan. 1. vers 14. 1.Timoth. cap. 3.vers 16.

4

Die ⁹ krachtelick ¹⁰ bewesen is te zijn ^d de Sone Godts, ¹¹ na den Geest der ¹² heylighmakinge, ¹³ uyt de opstandinge der dooden) [namelick] Iesu Christo onsen Heere:

9 Gr. in kracht, of, met kracht.

10 Ofte, verklaert, Gr. bepaelt.

d Iesa. 9.5. ende 44.6. ende 54.5. Ioan. 2.19. Rom. 9.5. 1.Ioan. 5.20.

11 Dat is, na sijne Goddelicke nature, die oock eenen eeuwigen Geest genaemt wort, Hebr. 9. vers 14. siet oock 1.Tim. 3. vers 16. 1.Petr. 3. vers 18.

12 Ofte, der heyligheyt, Dat is, die in hemselven heyligh is, ende door sijne verdienste ende kracht ons heyligh maeckt, Hebr. 2.11.

13 D. door dien hy hemselven uyt den dooden heeft opgeweckt, Ioan. cap. 2. versen 19, 21 ende 10. vers 18.

5

(Door welcken wy hebben ontfangen ¹⁴ genade, ende het Apostelschap, ¹⁵ tot gehoorsaemheyt des geloofs onder alle de Heydenen, ¹⁶ voor sijnen name.

14 Dat is, de genade des Apostelschaps: ofte de genade tot bekeeringe, ende boven dien tot het Apostelschap.

15 Dat is, om de Heydenen te brengen tot gehoorsaemheyt Christi ende tot het geloove, Actor. cap. 26. vers 16.

16 Dat is, op dat Christi name haer bekent ende van haer verheerlickt soude worden. Ofte, in, uyt sijnen name, 2.Corinth. cap. 5. vers 20.

6

¹⁷ Onder welcke ghy oock zijt, ¹⁸ geroepene Iesu Christi)

17 Gr. in.

18 Dat is, die niet alleen door ’t woort uyterlick, maer oock door de kracht des Geests Christi inwendelick tot de gemeenschap Christi zijt geroepen ende gekomen. Waerom hy haer oock in het volgende vers geroepene heylige, ende geliefde Godts noemt. Siet Rom. 8.28. 1.Corinth. 1.2. Want hoewel oock in dese gemeynte, gelijck als in andere, huychelaers konden zijn, soo noemt hy die nochtans altijt in ’t begin sijner brieven na den eysch der liefde van het beste deel onder haer.

7

Allen die te Roomen zijt, geliefde ¹⁹ Godts, [ende] ^e geroepene heylige: ²⁰ genade zy u ende vrede van Godt onsen Vader, ende den Heere Iesu Christo.

19 Ofte, van Godt, 1.Ioan. 4.10, 19.

e 1.Corinth. 1.2. Ephes. 1.1.

20 Onder dese twee woorden wort, na de wijse van spreken der Hebreen, begrepen alle geestelicke ende lichamelicke welstant: ende wort door het woort genade verstaen de oorspronck ofte fonteyne van alle weldaden Godes over ons, ende door het woort vrede de vruchten ende het gevoelen van dien. Siet Psalm 63. vers 4. Ioan. 16. vers 33. Rom. 5.1. Philip. cap. 4. vers 7.

8

Eerstelick dancke ick mijnen Godt door Iesum Christum over u allen, dat uw’ geloove ²¹ verkondight wort in de geheele werelt.

21 Dat is, ruchtbaer ende bekent gemaeckt wort, in de gemeynten van de geheele werelt. Een figuerlicke maniere van spreken, die alhier nochtans gegront is, overmits’er uyt alle gewesten van de werelt tot Roomen quamen, die sulcks elck in sijn lant konden verhalen.

9

Want ^f Godt is mijn getuyge,

f Rom. 9.1. 2.Corinth. 1.23. ende 11.31. Galat. 1.20. Philip. 1.8. 1.Thessal. 2.5.

[fol. 74v]

^g welcken ick diene ²² in mijnen geest, ²³ in het Euangelium sijns Soons, hoe ick sonder nalaten uwer gedencke,

g 2.Timoth. 1.3.

22 Ofte, met mijnen geest, D. van gantscher herten.

23 D. in ’t verkondigen des Euangeliums: gelijck vers 1.

10

^h Alle tijt in mijne gebeden biddende, ²⁴ of mogelick my noch t’eeniger tijt goede gelegentheyt gegeven wierde ²⁵ door den wille Godts om tot u-lieden te komen.

h Rom. 15.23, 32.

24 Ofte, indien my noch t’eeniger tijt een voorspoedige reyse gegeven wierde door den wille Godts, dat ick tot u magh komen.

25 Gr. in den wille Godts. Dit doet hy daer by, om dat hy in ’t verbreyden des Euangeliums de ordre volghde, die hem Godt door sijnen Geest voorschreef, Actor. 16.7, 9, 10.

11

ⁱ Want ick verlange om u te sien, ^k op dat ick u eenige geestelicke gave mochte mede deylen, ten eynde ghy versterckt soudet worden:

i 1.Thess. 3.10.

k Rom. 15.29.

12

Dat is, om mede ²⁶ vertroost te worden onder u, door het onderlinge geloove, soo het uwe als het mijne.

26 Ofte, vermaent: want het Griecks woort beteeckent beyde, ende beyde kan op Paulum gepast worden, alsoo selve oock de Engelen door de gemeynte Godts naerder kennisse ende ervaringe krijgen van de menigerley wijsheyt Godts, Ephes. 3.10. 1.Petr. 1.12.

13

Doch ick en wil niet dat u onbekent zy, broeders, ^l dat ick menighmael voorgenomen hebbe tot u te komen (ende ben tot noch toe ²⁷ verhindert geweest) op dat ick oock onder u ²⁸ eenige vrucht soude hebben, gelijck als oock onder de andere Heydenen.

l 1.Thess. 2.18.

27 Namelick, ofte door voorvallende swarigheden, of door Godts bevel, gelijck Actor. 16.7.

28 Namelick, van mijnen dienst, ende beroepinge tot een Apostel Christi onder de Heydenen, om haer tot Christum te bekeeren, of ten minsten in haer geloove meer ende meer te bevestigen.

14

^m Beyde ²⁹ Griecken ende Barbaren, beyde wijsen ende onwijsen ³⁰ ben ick een schuldenaer.

m 1.Corinth. 9 16.

29 Onder dese twee eerste worden alle soorten van Heydenen verstaen, Actor. cap. 28. vers 2. ende door wijse ende onwijse allerley menschen in het bysonder onder de Griecken ofte Barbaren: ende ’t schijnt dat Paulus daer mede de gunste der Romeynen wil verwecken, om dat sy haer selven de kloeckste ende wijste van alle menschen hielden.

30 D. ben ick gehouden, uyt kracht van mijn beroep, het Euangelium te prediken.

15

Alsoo ³¹ het gene in my is, dat is volveerdigh om u oock die te Roomen zijt, het Euangelium te verkondigen.

31 Ofte, wat my aengaet, ick ben volveerdigh.

16

ⁿ Want ³² ick en schame my des Euangeliums Christi niet: ^o Want het is ³³ een kracht Godts tot saligheyt een yegelick die gelooft, ³⁴ eerst den Iode, ende [oock] den Grieck.

n Psalm 40. vers 10. 2.Timoth. 1.8.

32 Ofte, ick en schroome niet, Dat is, ick en soecke my niet te ontslaen, ofte te ontrecken van het verkondigen des Euangeliums, gelijck men doet van saken daer men hem over schaemt.

o 1.Corinth. 1.18. ende 15.2.

33 D. een krachtigh middel van Godt daer toe verordineert, gelijck 1.Corinth. 1. vers 18.

34 Want het Euangelium moest eerst den Ioden ende daer na den Heydenen verkondight worden, Actor. cap. 13. vers 46.

17

^p Want ³⁵ de rechtveerdigheyt Godts wort in het selve geopenbaert ³⁶ uyt geloove tot geloove: gelijck geschreven is, ^q Maer de ³⁷ rechtveerdige sal uyt den geloove leven.

p Rom. 3.21. Philip. 3.9.

35 Dat is, de rechtveerdigheyt waer door wy voor het gerichte Godts konnen bestaen, welcke is alleen de rechtveerdigheyt Christi, die ons van Godt wort geschoncken, ende door het geloove toegereeckent.

36 Dat is, tot dagelicksche toeneminge ende versterckinge in het geloove. siet diergelijcke 2.Corinth. 3.18.

q Habak. 2.4. Ioan. 3.36. Galat. 3.11. Hebr. 10.38.

37 Ofte, de rechtveerdige uyt den geloove sal leven: het welck met den Hebreeuschen text, Habak. 2.4. ende met het ooghmerck Pauli alhier, oock wel over een komt.

18

Want ³⁸ de toorne Godts wort geopenbaert van den hemel over alle ³⁹ godtloosheyt ende ⁴⁰ ongerechtigheyt der menschen, [als] die ⁴¹ de waerheyt ⁴² in ongerechtigheyt ⁴³ t’onderhouden.

38 Dat is, de straffen die Godt uyt den hemel sendt, gelijck versen 24, 26, 28. naerder wort uytgedruckt, welcke niet dan over onrechtveerdige worden gesonden.

39 Daer door worden verstaen alle sonden strijdende tegen de eerste tafel, die verhaelt worden in eenige volgende verssen.

40 Hier door worden verstaen de sonden tegen de tweede tafel, die van het 29 vers aen verhaelt worden.

41 Dat is, de kenisse van Godt ende sijne eere, die hy den menschen selfs door de nature heeft geopenbaert, gelijck blijckt uyt de volgende verssen.

42 Dat is, tegen alle recht ende billickheyt, welcke vereyscht dat men Gode geeft dat hem toekomt.

43 Dat is, onderdrucken, hare eygene gemoederen gewelt doende, dewijle sy beter weten dan sy doen.

19

^r Overmits ⁴⁴ het gene van Godt kennelick is in ⁴⁵ haer openbaer is: want Godt ⁴⁶ heeft het haer geopenbaert.

r Actor. 14. vers 17.

44 Namelick, soo veel als een mensche sonder Godts woort uyt de nature van Godt weten kan.

45 Dat is, in het binnenste van haer gemoedt: ofte, onder haer, Dat is, onder hare wijse ende geleerde, die hier van seer vele klare ende wijse spreucken ende redenen in hare schriften hebben nagelaten, hoe wel sy selve daer tegen gedaen hebben.

46 Namelick, eensdeels door de wet der nature, in hare conscientien, Ioan. cap. 1. vers 9. anderdeels door het aenschouwen der schepselen Godts, waer door sijne eygenschappen gelijck als getast worden, Psalm 19. vers 2. ende 148. versen 4, 5, 6. Actor. cap. 14. vers 15. ende cap. 17. vers 24, etc.

20

^s Want sijne ⁴⁷ onsienelicke dingen worden van de scheppinge der werelt aen, uyt de ⁴⁸ schepselen verstaen ende doorsien, beyde ⁴⁹ sijne eeuwige kracht ende ⁵⁰ Goddelickheyt, op dat sy ⁵¹ niet te verontschuldigen en souden zijn.

s Psalm 19.2.

47 D. Goddelicke eygenschappen.

48 Gr. maeckselen, ofte, gemaeckte dingen.

49 Daer door verstaen wort de eygenschap Godts, waer door alle dingen zijn geschapen ende haer beginsel hebben, welcke daerom, gelijck oock sijn wesen, moet eeuwigh zijn, om datse voor alle dingen is, ende een oorsake van alles.

50 Hier door verstaet hy de andere eygenschappen der Majesteyt Godts, welcker voetstappen ende beeldenissen in Godts schepselen blijckelick zijn, als sijne goetheyt, wijsheyt, gerechtigheyt, etc.

51 Gr. onverontschuldelick, ofte, alsoo dat sy niet te verontschuldigen zijn: Namelick, voor Godts rechtveerdigh oordeel, als of sy niet geweten en hadden, wat sy schuldigh waren te doen.

21

Om dat sy ⁵² Godt kennende, [hem] ⁵³ als Godt niet en hebben verheerlickt ofte [kolom] gedanckt: ^t maer zijn ⁵⁴ verydelt geworden in hare overleggingen, ende haer onverstandigh herte is verduystert geworden.

52 Namelick, op sulcke wijse als te voren verklaert is.

53 Dat is, als het sijne Goddelicke Majesteyt toebehoorde, selfs na de kennisse die sy van hem hadden.

t Deut. 28.28.

54 Dat is, sy zijn door hare overleggingen vervallen tot ydele bedenckingen van Godt, ende van sijnen dienst, ende hebben die gericht, niet na de kennisse die sy van Godt hadden, maer na de genegentheyt van hare verdorvene sinnen, in ’t uytvinden van ydele Godtsdiensten, ende in het versieren van vele fabeleuse ende ydele goden, waer door de kennisse Godts meer ende meer onder haer is verduystert.

22

Haer uytgevende ⁵⁵ voor wijse, zijn sy dwaes geworden.

55 Dit seght hy van hare geleerde ofte Philosophen, die eenen schijn wilden hebben van wijsheyt, ende somwijlen wel beter schenen te gevoelen ende te spreken, maer nochtans de verkeertheyt ende ydelheyt van andere in der daet dwaselick na volghden, 2.Reg. cap. 17. vers 29.

23

^v Ende hebben de heerlickheyt ⁵⁶ des onverderflicken Godts ⁵⁷ verandert in de gelijckenisse eenes beelts van een verderflick mensche, ende van gevogelte, ende van viervoetige, ende kruypende [gedierten.]

v 2.Reg. 17.29.

56 Dat is, die niet alleen in wesen, maer oock in eygenschappen onveranderlick is.

57 Ofte, verwisselt voor de gelijckenisse, Dat is, voor een beelt dat na de gelijckenisse van een sterflick mensche gemaeckt is, ja oock van gevogelten, etc. Siet Levit. 27.10. Psalm 106. vers 20. Ierem. 2.11. want dat alle dese soorten van afgoderije onder de Heydenen gebruyckelick zijn geweest, is openbaer uyt haer schriften. siet oock Deuter. 4. vers 15, etc. Act. 17. vers 29, etc.

24

⁵⁸ Daerom heeftse Godt oock ⁵⁹ over gegeven ⁶⁰ in de begeerlickheden harer herten tot onreynigheyt, om hare lichaemen ⁶¹ onder malkanderen te onteeren.

58 Namel. om dese afgoderije, ende onteeringe die sy Godt daer mede aendeden. siet Psalm 106.20. Iesa. 40.17, 18.

59 D. heeft hare quade begeerten niet ingetoomt, maer haren gangh laten hebben, Psalm 81.13. Actor. c. 14. vers 16. ende haer door sijn rechtveerdigh oordeel van sijne gaven, die sy verachteden ende misbruyckten, meer ende meer ontblootet, Matth. 25.28. ende haer verlatende den satan over gegeven, die haer tot alle boosheyt versoeckt ende verleyt, 1.Sam. 16.15. Matth. 6.13.

60 Vers 26 wort het selve geseght, tot oneerlicke bewegingen: niet dat Godt sulcke oneerlicke begeerlickheden ofte bewegingen werckt, want die en zijn uyt Godt niet, Iacob. 1.13. 1.Ioan. 2.16. siet hier van breeder de voorgaende 59 aenteeckeninge.

61 Ofte, in haer selven.

25

[Als] die ⁶² de waerheyt Godts ⁶³ verandert hebben in de leugen, ende het schepsel ge-eert ende gedient hebben ⁶⁴ boven den Schepper, die te prijsen is in der eeuwighet, Amen.

62 D. de kennisse die sy van Godt hadden. Siet vers 18.

63 Ofte, verwisselt voor leugenachtige versierselen van ydele goden ende godtsdiensten.

64 D. meer dan den Schepper selve, die sy nevens hare afgoden wel somwijlen, maer weynigh hebben gedient, Actor. 17.23. ofte oock den Schepper voorby gaende, dien ’t meerder deel van haer noch en hebben gekent noch gedient, Galat. 4.8.

26

Daerom heeftse Godt over gegeven ^x tot ⁶⁵ oneerlicke bewegingen. Want oock hare vrouwen hebben ’t natuerlick gebruyck verandert in het [gebruyck] tegen nature.

x Levit. 18.22, 23

65 Gr. bewegingen der oneere, D. oneerlicke ofte schandelicke bewegingen. Want gelijck 1.Thess. 4.4, 5. wy vermaent worden ons vat te besitten in eere, dat is, onse lichamen te onthouden van onkuysheyt, alsoo de gene die haer tot onkuysheyt begeven, die onteeren haer selven ende hare lichamen, 1.Corinth. 6.18. voornamelick die sulcke stomme sonden doe bedreven, het zy datse sulcks deden, ofte leden.

27

Ende insgelijcks oock de mannen nalatende het natuerlick gebruyck der vrouwe, zijn verhittet geworden in haren lust tegen malkanderen, mannen met mannen schandelickheyt bedrijvende, ende ⁶⁶ de vergeldinge van hare dwalinge, die [daer toe] behoorde, in haer selven ontfangende.

66 D. de rechtveerdige straffe van haren afgodendienst ofte den rechten loon. Want de afgodendienst, die geestelicke hoererije is, wort gemeenlick van Godt gestraft met lichamelicke, gelijck men die twee sonden gemeenlick by malkanderen siet regneeren. Siet Numer. 25.1, 2. Apoc. 17. versen 1, 2, etc.

28

Ende gelijck ’t haer niet goet gedacht en heeft Godt ⁶⁷ in erkentenisse ⁶⁸ te houden, soo heeftse Godt over gegeven ⁶⁹ in eenen verkeerden sin, om te doen dingen die niet en betamen.

67 Namelick, die sy uyt de wet der nature, ende het aenschouwen der geschapene dingen hadden ontfangen, vers 20.

68 Gr. te hebben.

69 Gr. tot eenen sin sonder recht oordeel, ofte, eenen verworpelicken sin, D. die het goet van ’t quaet, het eerlicke van ’t oneerlicke niet en beproeft, noch en onderscheyt.

29

Vervult zijnde met alle ⁷⁰ ongerechtigheyt, hoererije, ⁷¹ boosheyt, gierigheyt, quaetheyt: vol van nydigheyt, moort, twist, bedrogh, ⁷² quaet-aerdigheyt:

70 Hier beginnen verhaelt te worden de sonden die onder de Heydenen heerschappije hadden, tegen de tweede tafel der wet: waer van de ongerechtigheyt de fonteyne is, uyt welcke de andere als beken vloeijen.

71 Ofte, ergheyt.

72 D. verkeertheyt van sinnen, als men alles ten quaetsten duydt.

30

Oorblasers, ⁷³ achterklappers, ⁷⁴ haters Godts, ⁷⁵ smaders, hooveerdige, ⁷⁶ laetdunckige, vinders van quade dingen, den ouderen ongehoorsaem,

73 Ofte, tegensprekers.

74 Ofte, van Godt gehatet. Doch alsoo hier gesproken wort van de heerschende sonden der Heydenen, soo wort het beter in desen sin genomen: gelijck Rom. 8.7. de wijsheyt des vleeschs vyantschap Godts geseght wort. Want die worden met recht geseght Godt te haten, die lief hebben het gene Godt haet, ende haten het gene Godt gebiedt, Exod. 20.5.

75 D. die smaetheyt ofte ongelijck anderen aen doen met woorden ofte wercken.

76 Ofte, roemgierige, pocchers.

31

Onverstandige, verbontbrekers, ⁷⁷ sonder natuerlicke liefde, onversoenlicke, onbarmhertige.

77 Het Griecks woort beteeckent de affectie ofte liefde die daer is tusschen ouders ende kinderen. Dese sonde regneerde oock onder de Heydenen, die hare kinderen den afgoden op-offerden, tot vondelingen leyden, ombrachten, sonder tegen de wetten te misdoen.

32

Dewelcke ⁷⁸ daer sy het recht Godts weten ([namelick,] dat de gene die sulcke dingen doen, des doots weerdigh zijn) niet alleen deselve en doen, ^y maer oock mede ⁷⁹ een welgevallen hebben in de gene diese doen.

78 D. daer hun een onderscheyt tusschen goet ende quaet van Godt in de nature is ingeplant, ende een gevoelen van de straffe die Godt over het quaet wilt oeffenen, Rom. 2. versen 14, 15.

y Hose. 7.3.

79 Dit is den oppersten trap der boosheyt, het quaet niet alleen te doen, maer oock een vermaken daer in te hebben dat andere het selve doen.