Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xviij. Capittel.

1 Paulus komt tot Corinthen, ende vindt aldaer Aquilam ende Priscillam, by welcke hy hem geneert met tenten te maken. 4 Leert in de Synagoge dat Iesus is de Christus. 6 Schudt tegen de lasteraers het stof van sijne kleederen af. 7. Crispus ende vele Corinthiers gelooven, ende worden gedoopt. 9 Paulus wort door een gesichte van den Heere vermaent daer te blijven. 12 Wort van de Ioden voor den Stadthouder Gallio beschuldight, die sulcks niet aen en neemt. 17 Sosthenes wort voor den Rechterstoel geslagen. 18 Paulus reyst na Syrien, komt tot Ephesen, daer na te Cesareen, ende daer na tot Antiochien. 23 Doorreyst Galatien ende Phrygien. 24 Apollos leert te Ephesen den Doop Ioannis. 26 ende van Aquila ende Priscilla naerder onderwesen zijnde, reyst na Achajen, ende bewijst uyt de Schriften dat Iesus is de Christus.

1

ENde na desen scheydde Paulus van Athenen, ende quam tot ¹ Corinthen.

1 De hooftstadt van Achajen in Grieckenlant, gelegen tusschen twee zeen, in de enghte waer mede Peloponesus aen Achajen vast was. siet breeder van dese stadt, 1.Corinth. 1.2.

2

Ende vondt eenen sekeren Iode met name ^a Aquila, ² van geboorte uyt ³ Pontus, die onlanghs van Italien gekomen was, ende Priscillam sijn wijf, (om dat ⁴ Claudius ⁵ bevolen hadde, dat alle de Ioden uyt Roomen vertrecken souden) ende hy gingh tot haer:

a Rom. 16.3. 1.Corinth. 16.19. 2.Timoth. 4.19.

2 Ofte, van afkomste, geslachte.

3 Dit was een lantschap in kleyn Asien, gelegen tusschen Cappadocien ende de swarte zee, Actor. 2.9.

4 De Keyser van Roomen.

5 Gr. verordineert hadde. Van dit bevel getuygen oock de historyschrijvers Sueton. in Claud. c. 25. Orosius lib. 7. cap. 6. De reden wort verscheydelick aengewesen: het schijnt dat het daerom is geweest, overmits de Ioden haer geduerighlick met oproer stelden tegen de gene die uyt haer de Christelicke religie aennamen: ofte om dat eenige notabele persoonen van Roomen haer tot de Christelicke religie begaven. Want de heydensche Romeynen hielden de Ioden ende Christenen voor volck van een religie.

3

Ende om dat hy van het selve hantwerck was, bleef hy by haer, ende ^b wrocht: want sy waren ⁶ tentenmakers van hantwerck.

b Actor. 20.34. 1.Corinth. 4.12. 2.Corinth. 11.9. ende 12.13. 1.Thess. 2.9. 2.Thess. 3.8.

6 Die doe ter tijt meest van vellen gemaeckt ofte genaeyt wierden.

4

Ende hy ⁷ handelde op elcken Sabbath in de Synagoge, ende ⁸ beweeghde [tot den geloove] Ioden ende Griecken.

7 Of, disputeerde. Siet Cap. 17. vers 2.

8 Namel. door goede redenen ende gronden uyt de Heylige Schrifture genomen, om sijne leere aen te nemen.

5

Ende als Silas ende Timotheus ^c van Macedonien afgekomen waren, wiert Pau-

c Actor. 17.15.

[fol. 67v]

lus ⁹ door den Geest ¹⁰ gedrongen, ¹¹ betuygende den Ioden dat Iesus is ¹² de Christus.

9 Namelick, ofte door den Heyligen Geest, die Paulum aendreef: of, van sijn gemoedt het welck met yver was ontsteken.

10 D. door eenen stercken yver aengedreven.

11 Gr. krachtelick, of, allesins betuygende.

12 D. de gesalfde, de ware Messias door de Propheten belooft.

6

Maer als sy wederstonden ende lasterden, ¹³ schuddede hy ^d [sijne] kleederen af, ende seyde tot haer, ¹⁴ Uw’ bloet [zy] op uw’ hooft: ¹⁵ Ick ben reyn: [ende] van nu voort sal ick tot de Heydenen henen gaen.

13 Dit was een teecken dat sy met haer geen gemeynschap meer en wilden hebben.

d Matth. 10.14. Actor. 13.51.

14 D. de straffe niet alleen des tijtlicken, maer oock des eeuwigen doots, haelt ghy u selven door uw’ eygen schult op uwen hals. siet van dese maniere van spreken Levit. c. 20. versen 9, 12. 2.Sam. c. 1. vers 16. Matth. cap. 27. vers 25.

15 Namelick, van u bloet ende verderf, overmits ick u getrouwelick voor het verderf hebbe gewaerschouwt, ende den wegh der saligheyt aengewesen, die ghy niet en hebt willen volgen, Ezech. cap. 33. versen 8, 9. Actor. 20.26.

7

Ende van daer gegaen zijnde quam hy in het huys van eenen [man] met name Iustus, ¹⁶ die Godt diende, wiens huys ¹⁷ paelde aen de Synagoge.

16 Dat is, die een Iodengenoot was. Siet Actor. 13.43.

17 Waerom hy schijnt daer te hebben willen logeeren, om over straet gaende, het perijckel van oploop der ongeloovige Ioden, te vermijden.

8

^e Ende ¹⁸ Crispus ¹⁹ d’Overste der Synagoge geloofde aen den Heere met geheel sijn huys, ende vele van de Corintheren [hem] hoorende geloofden, ende wierden gedoopt.

e 1.Corinth. 1.14.

18 Siet van desen 1.Corinth. 1.14.

19 Siet van de Overste der Synagogen Marc. 5.22. Actor. 13.15.

9

^f Ende de Heere seyde tot Paulum door een gesichte in der nacht, En zijt niet bevreest, maer spreeckt ²⁰ ende en swijght niet.

f Actor. 23.11.

20 Dit wort aldus twee mael verhaelt, om te kennen te geven, dat hy door geenderhande swarigheyt hem en soude laten afschricken van ’t Euangelium vrymoedelick te spreken ende te prediken. Siet Ioan. 1.20.

10

Want ick ben ²¹ met u, ende niemant en sal [de hant] aen u leggen om u quaet te doen: want ick hebbe ²² veel volcks in dese stadt.

21 Siet Luce c. 1. vers 66.

22 D. vele uytverkorene, die door uwe predicatie sullen bekeert worden. Siet Ioan. 10.16.

11

Ende hy ²³ onthielt hem [aldaer] een jaer ende ses maenden, leerende onder haer het woort Godts.

23 Gr. sat aldaer, namelick, te Corinthen. Hebr. Siet Matth. 4.16.

12

Maer als ²⁴ Gallio ²⁵ Stadthouder van ²⁶ Achaja was, stonden de Ioden eendrachtelick tegen Paulum op, ende brachten hem voor den Rechterstoel:

24 Dese was een broeder van den vermaerden L. Anneus Seneca, d’onderwijsmeester van den Keyser Nero, gelijck Seneca selve getuyght Praefat. quaest. natur. lib. 4. was eerst genaemt M. Anneus Novatus, maer van C. Iunius Gallio tot een soon aengenomen zijnde, heeft hy oock desselven name aengenomen.

25 Gr. Anthypateuon, Dat is, in plaetse van den Burgermeester van Roomen regeerende. Siet van dit woort Actor. 13. vers 7. ende 19.38.

26 Ende oock van geheel Grieckenlant, Pausan.

13

Seggende, Dese raet de menschen aen, datse Godt souden dienen tegen ²⁷ de wet.

27 Namelick, der Ioden, dien de Romeynen toegelaten hadden by hare wet te mogen blijven.

14

Ende als Paulus ²⁸ [sijnen] mont soude open doen, seyde Gallio tot de Ioden, ^g Soo daer eenigh ongelijck, ofte ²⁹ quaet stuck [begaen] ware, ô Ioden, soo soude ick ³⁰ met reden u-lieden ³¹ verdragen:

28 Namel. om hem te verantwoorden.

g Actor. 25.11.

29 Namelick, van dootslagh, dieverije, oproer, ofte dergelijcke.

30 Ofte, na reden, Dat is, soo veel de reden sal toelaten, soo veel redelick sal wesen.

31 Dat is, met lijdtsaemheyt hooren ende recht doen.

15

Maer indien daer geschil is over ³² een woort, ende ³³ namen, ende [over] de wet die onder u is, soo sult ghy selve toesien: want ick en wil over dese dingen geen rechter zijn.

32 Namelick, dat yemant soude geseght ofte qualick gesproken hebben van uwe wet ofte religie.

33 Dat is, soo dit geschil is over eenige tijtelen die yemant souden mogen toegeschreven worden.

16

Ende hy ³⁴ dreefse wech van den Rechterstoel.

34 Dat is, geboodtse dadelick te vertrecken.

17

Maer alle ³⁵ de Griecken namen ³⁶ Sosthenem den Oversten der Synagoge, ende sloegen [hem] voor den Rechterstoel: ende Gallio ³⁷ en trock hem geen van dese dingen aen.

35 Namelick, die noch Heydensch ende ongeloovigh waren gelijck Gallio.

36 Of dese Sosthenes deselve is geweest daer van gesproken wort 1.Corinth. 1.1. is onseker.

37 Namelick, uyt verachtinge der Ioden, ende der Ioodsche ende der Christelicke religie.

18

Ende als Paulus daer noch vele dagen gebleven was, ³⁸ nam hy afscheyt van de broederen, ende scheepte van daer ³⁹ na Syrien: ende Priscilla ende Aquila met hem, ⁴⁰ [sijn] hooft ⁴¹ te Cenchreen ^{h 42} geschoren hebbende: want hy hadde ⁴³ een gelofte [gedaen.]

38 Namelick, op sijne ende der gemeynte saken ordre gestelt hebbende, gelijck het Griecks woort mede brenght. Siet Marc. 6. vers 46.

39 D. de streecke henen die na Syrien gaet.

40 Ofte, het hooft: want het Griecks woort kan op beyde gepast worden, soo op Paulum, als op Aquilam.

41 Dit was de haven van Corinthen, aen het Oosten van de stadt: gelijck de haven aen de ander zijde Lecheen genaemt was, Strabo lib. 8.

h Numer. 6.18. Actor. 21. vers 23.

42 Namelick, gelijck de gene deden die de belofte der Nazireen voor eenen tijt gedaen hadden, Numer. 6.18, 19, 20.

43 Namelick, der Nazireen, die beschreven wort Numer. cap. 6. welcke belofte sommige deden voor haer leven, andere voor eenen tijt, gelijck hier geschiet is. De reden waerom dese belofte was gedaen, siet Actor. 21.23, 24. 1.Corinth. 9.20. waer uyt blijckt dat dese een belofte is geweest, niet om Godt daer mede dienst te doen, maer om uyt liefde de swacke Ioden te dienen tot stichtinge, ende om te toonen, dat hy geen verachter van de wet en was.

19

Ende hy quam te Ephesen aen, ende ⁴⁴ lietse ⁴⁵ aldaer: maer hy gingh in de Synagoge, ende handelde met de Ioden.

44 Namel. Aquilam ende Priscillam.

45 Namel. tot Ephesen, om de Ephesiers in ’t geloove te stercken.

20

Ende als sy baden dat hy ⁴⁶ langer by [kolom] haer blijven soude, en bewillighde hy ’t niet:

46 Gr. tot meerderen tijt.

21

Maer hy nam afscheyt van haer, seggende, Ick moet ⁴⁷ gantschelick het toekomende ⁴⁸ Feest te Ierusalem houden: Doch ick sal tot u weder keeren, ⁱ soo Godt wil. Ende hy ⁴⁹ voer wech van Ephesen.

47 Dat is, nootsakelick, in alle manieren.

48 Op dit Feest heeft hy willen zijn, niet om dat hy achtede dat de Ioodsche feestdagen noch moesten onderhouden zijn: want daer tegen leert hy, Gal. c. 4. vers 10. Col. 2. vers 16. maer om dat hy op dat Feest gelegentheyt soude vinden om het Euangelium aen vele te prediken, die om het Feests wille daer by een souden zijn.

i 1.Corinth. 4.19. Hebr. 6.3. Iacob. 4.15.

49 Gr. hy wiert na de hooghte, D. na de diepte, gedreven over zee.

22

Ende als hy te ⁵⁰ Cesareen was gekomen, gingh hy op [na Jerusalem,] ende de gemeynte gegroet hebbende, gingh hy af na ⁵¹ Antiochien.

50 Namelick, in Palestina gelegen, Actor. 10.1.

51 Namelick, in Syrien gelegen.

23

Ende als hy [aldaer] eenigen tijt ⁵² geweest hadde, gingh hy wech, ende doorreysde ⁵³ vervolgens het lant van Galatien ende Phrygien, versterckende alle de discipelen.

52 Gr. gemaeckt hadde. siet Actor. 15.33. ende cap. 20. vers 3. 2.Corinth. 11.25. Iacob. 4.13.

53 Namelick, van de eene gemeynte tot de andere, om haer te besoecken.

24

Ende een seker Iode, met name ^k Apollos, van geboorte een Alexandriner, een ⁵⁴ welsprekende man, quam te Ephesen, ⁵⁵ machtigh zijnde in de Schriften.

k 1.Corinth. 1.12.

54 Ofte, welberedet: die sijn woort wel konde doen.

55 Dat is, seer ervaren in de Schriften ende bequaem om deselve uyt te leggen.

25

Dese was ⁵⁶ in den wegh des Heeren ⁵⁷ onderwesen: ende vyerigh zijnde van geeste, sprack hy ende leerde neerstelick de saken des Heeren, wetende alleenlick ⁵⁸ den doop Ioannis.

56 D. in de leere des Heeren Christi, die ons den wegh der saligheyt aenwijst, Matth. 22. vers 16. Actor. cap. 9. vers 2. ende 22.4. ende 24.14.

57 Gr. Catechemenos, Dat is, door levendige stemme onderwesen in de beginselen der Christelicke religie.

58 Dat is, soo veel van Christo, als Ioannes de Dooper sijne discipelen geleert, ende dese leere aen haer met den doop bevestight hadde, by welcken niet en wierden uytgedeelt de extra-ordinarise gaven des Heyligen Geests, gelijck by den doop der Apostelen aen vele geschiedde, Actor. 8.15. ende 19.3.

26

Ende dese begon vrymoedelick te spreken in de Synagoge: ende als hem Aquila ende Priscilla gehoort hadden, namen sy hem tot haer, ende leyden hem ⁵⁹ den wegh Godts ⁶⁰ bescheydelicker uyt.

59 Siet vers 25.

60 D. overvloediger in alle deelen der leere, van stuck tot stuck.

27

Ende als hy wilde ⁶¹ na Achajam reysen, de Broeders [hem] ⁶² vermaent hebbende, schreven aen de discipelen, dat sy hem ontfangen souden: welcke daer gekomen zijnde, ^l heeft hy ⁶³ veel toegebracht den genen die geloofden ⁶⁴ door de genade.

61 Dat is, na Corinthen de hooftstadt van Achajen, gelijck afgenomen kan worden 1.Corinth. 3.6.

62 Namelick, om kloeckelick in ’t leeren te willen voort varen, ende sijne reyse te volbrengen.

l 1.Corinth. 3.6.

63 Dat is, veel geholpen tot versterckinge der geloovige.

64 Dit kan gevoeght worden, ofte met het woort toegebracht, ofte met het woort gelooft. Want beyde moet komen van de genade Godts.

28

Want hy overtuyghde de Ioden ⁶⁵ met grooten ernst in ’t openbaer, bewijsende door de Schriften, dat Iesus de Christus was.

65 Ofte, sterckelick aenhoudende.