Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xvij. Capittel.

1 Paulus predickt Christum tot Thessalonica. 4 Sommige Ioden ende vele Griecken gelooven. 5 andere verwecken tegen haer oproer, ende trecken Iason voor de Overste der stadt. 10 Doch Paulus ende Silas ontkomen, ende reysen na Bereen, daer sy oock prediken. 11 ende vele de Schrift neerstelick ondersoeckende worden geloovigh. 13 De Ioden van Thessalonica vervolgen hem oock aldaer, ’t volck beroerende. 14 maer de broeders geleyden Paulum tot Athenen. 16 alwaer hy hem ontstelt over de afgoderije. 18 ende wort van sommige Epicureesche ende Stoische Philosophen bespot. 19 op de richtplaetse gebracht. 20 ende van sijne leere naerder ondervraeght. 22 Waer over hy haer onderrecht van de ydelheyt der afgoden, ende van de kennisse ende dienst des waren Godts, die hemel en aerde geschapen heeft ende regeert, welcken sy oock onbekent eenen altaer hadden opgerecht. 30 Vermaent haer dan tot bekeeringe ende geloove in Christum, die van den dooden opgeweckt, ende tot een Rechter der werelt gestelt is. 32 ’t welck sommige bespotteden, ende sommige geloofden, onder dewelcke oock waren Dionysius Areopagita ende Damaris.

1

ENde door ¹ Amphipolis ² ende Apollonia [haren] wegh genomen hebbende, quamen sy tot ³ Thessalonica, alwaer een Synagoge der Ioden was.

1 Een stadt van Macedonien, niet verre van Philippus, alsoo genaemt, om datse van beyde zijden met de zee omringht was.

2 Een stadt mede in Macedonien, by Thessalonica.

3 Een van de voornaemste steden van Macedonien, aen eenen langen inham van de Egeische zee gelegen, alsoo genaemt, om dat de Koningh Philippus aldaer de Thessaliers hadde overwonnen.

2

Ende Paulus, gelijck hy gewoon was, gingh tot haer in, ende drie Sabbathen langh handelde hy met haer ⁴ uyt de Schriften,

4 Gr. van de Schriften.

3

[Deselve] ⁵ openende, ende voor [oogen] stellende, ^a dat de Christus moeste lijden ende opstaen uyt den dooden, ende dat dese Iesus is ⁶ de Christus, dien ick, [seyde hy] u-lieden verkondige.

5 D. met klare getuygenissen uyt deselve sekerlick bewijsende. siet Psal. 119. vers 130. Luce 24.32.

a Psalm 22.7. Matth.16.21. Luce 24.46.

6 De ware beloofde Messias, Ioan. 1. vers 42.

4

^b Ende sommige uyt haer ⁷ geloofden, ende wierden Paulo ende Sile ⁸ toegevoeght, ende van ⁹ Godtsdienstige Griecken een groote menighte, ende van de voorneemste vrouwen ¹⁰ niet weynige.

b Actor. 28.24.

7 Gr. lieten haer geseggen, ofte, overreden.

8 Gr. toegelotet, Actor. 13.48.

9 D. Iodegenooten, gelijck uytgedruckt wort Actor. cap. 13. vers 43. ofte, andere die de Ioodsche religie waren toegedaen.

10 D. seer vele.

5

Maer de Ioden ¹¹ die ongehoorsaem waren ¹² [dit] benijdende, namen tot haer eenige boose mannen, uyt ¹³ de mercktboeven, ende ¹⁴ maeckten dat het volck te hoope liep, ende beroerden de stadt: ende op het huys ¹⁵ Iasons ¹⁶ aenvallende, sochten syse ¹⁷ tot het volck te brengen.

11 Gr. die haer niet en wilden laten geseggen, ofte, overreden, D. die ongeloovigh bleven, Ioan. 3.36.

12 Ofte, hier over yverende, namelick met eenen verkeerden yver.

13 Dat is, eenige onnutte lieden, die gemeynlick aen de merckt ledigh staen.

14 Ofte, maeckten eenen oploop des volcks.

15 Sommige meynen dat dese Iason deselve is daer van men leest Rom. 16. vers 21.

16 Of, aen, of, tegen ’t huys staende.

17 Namelick, om haer te steenigen.

6

Ende als syse niet en vonden, trocken sy Iason ende eenige broeders voor de Overste der stadt, roepende, ^c Dese, die de werelt ¹⁸ in roere hebben gestelt, zijn oock hier gekomen.

c Actor. 16.20.

18 Ofte, in oproer gebracht, of, gemaeckt dat door de gantsche werelt d’eene tegen den anderen opstaet.

7

Welcke Iason in [sijn huys] genomen heeft: ende alle dese doen tegen de ¹⁹ geboden des Keysers, ^d seggende datter ²⁰ een ander Koningh is, [namelick] eenen Iesus.

19 Of, ordinantien.

d Luce 23.2. Ioan. 19.12.

20 Namel. als de Keyser van Roomen.

8

Ende sy beroerden de schare, ende de Overste der stadt, die dit hoorden.

9

Doch als sy van Iason ende de andere ²¹ vergenoeginge ontfangen hadden, lieten syse gaen.

21 Gr. genoegh, D. genoeghsame verontschuldinge, ofte borge datse haer geroepen zijnde te rechte souden stellen.

10

Ende de broeders sonden terstont ^e des nachts Paulum ende Silam ²² wech na Bereen: welcke ²³ daer gekomen zijnde gingen henen na de Synagoge der Ioden.

e Actor. 9.25.

22 Namel. om het perijckel te ontvlieden, Matth. 10.23.

23 Namel. te Bereen.

11

Ende dese waren ²⁴ edelder dan die te Thessalonica waren, [als] die ²⁵ het woort ontfingen met alle ²⁶ toegenegentheyt,

24 Namel. van gemoedt, Want dat is een recht edel gemoedt, dat sijn geloove niet op het seggen van menschen, maer alleen op Godts woort bouwt, Ephes. 2.20. Van waer dese edelheyt voortkomt, siet Matth. 13.23.

25 Namelick, Godts, het Euangelium, dat haer gepredickt wiert.

26 Ofte, bereytheyt des herten.

[fol. 67r]

^{f 27} ondersoeckende dagelicks ²⁸ de Schriften, of dese dingen alsoo waren.

f Iesa. 34.16. Luce 16.29. Ioan. 5.39.

27 Gr. met oordeel overleggende: ofte, het een tegen het ander vergelijckende: Namel. de predicatie des Apostels met de Heylige Schrift.

28 Namelick, der Propheten.

12

Vele dan uyt haer geloofden, ende der Grieckscher eerlicke vrouwen ende der mannen niet weynige.

13

Maer als de Ioden van Thessalonica verstonden dat het woort Godts oock te Bereen van Paulo verkondight wiert, quamen sy oock daer, ^g ende ²⁹ beweeghden de scharen.

g 1.Thessal. 2.14.

29 Dat is, maecktense gaende tegen de Apostelen.

14

Doch de broeders sonden doe van stonden aen Paulum wech, dat hy ginge ³⁰ als na de zee: maer Silas ende Timotheus bleven aldaer.

30 Dat is, als of hy van daer te schepe wilde wech varen.

15

Ende die Paulum ³¹ geleydden brachten hem tot Athenen toe: ende ^h als sy bevel gekregen hadden aen Silam ende Timotheum, dat sy op het spoedighste tot hem souden komen, vertrocken sy.

31 D. aengenomen hadden Paulum in een versekerde plaetse te stellen.

h Actor. 18.5.

16

Ende terwijle Paulus haer te Athenen verwachtede, wiert sijnen ³² geest in hem ³³ ontsteken, siende dat de stadt ³⁴ soo seer afgodisch was.

32 Dat is, sijn gemoedt.

33 Namelick, met gramschap ofte yver tegen de groote afgoderije aldaer gepleeght.

34 Ofte, soo vol afgoden, ofte, afgoderije was. Dit getuygen oock van dese stadt de Heydensche schrijvers selve.

17

Hij ³⁵ handelde dan in de Synagoge met de Ioden, ende met de gene die ³⁶ Godtsdienstigh waren, ende op de merckt alle dage met de gene ³⁷ die [hem] voor quamen.

35 D. disputeerde. Siet vers 2.

36 D. Iodegenooten Siet vers 4.

37 D. die hem ontmoeteden, ofte die hy hier ende daer aentrefte, ende begeerden hem te hooren spreken.

18

Ende sommige van de ³⁸ Epicureische ende ³⁹ Stoische Philosophen streden met hem: ende sommige seyden, Wat wil doch dese ⁴⁰ klapper seggen? Maer andere [seyden,] Hy schijnt een verkondiger te zijn van vreemde Goden: om dat hy haer Iesum ende de opstandinge ⁴¹ verkondighde.

38 Alsoo genaemt van eenen Epicurus, een discipel van Xenocrates, die de hooghste gelucksaligheyt stelden in de wellust, ende de voorsienigheyt Godts ontkenden.

39 Alsoo genaemt, om dat Zeno haren eersten meester in een stoa, dat is, galerije leerde, die de voorsienigheyt Godts bonden aen de middelen: ende leerden dat een wijs man geenerley beweginge des gemoedts moest onderworpen zijn.

40 Ofte, beuselaer. Het Griecks woort spermologos schijnt genomen van de gelijckenisse, ofte van sekere vogelen die het zaet van het lant lesen ende veel geruchts maken: ofte van verachte menschen, die te Athenen op de merckt het zaet dat uyt de sacken viel op lasen.

41 Gr. Euangelizeerde.

19

Ende sy namen hem, ende brachten [hem] op de [plaetse genaemt] ⁴² Areopagus, seggende, Konnen wy [niet] weten welcke dese nieuwe leere zy, daer ghy van spreeckt?

42 Dit was een Raethuys binnen Athenen, op een hooghte van de stadt gelegen, alsoo genaemt van haren afgodt Ares, D. Mars, alwaer het opperste hof van justitie was, ende niet dan seer sware ende gewichtige saken geoordeelt wierden.

20

Want ⁴³ ghy brenght eenige vreemde dingen voor onse ooren. Wy willen dan weten wat doch dit zijn wil.

43 Gr. ghy brenght in onse ooren in.

21

(Die van Athenen nu alle, ende ⁴⁴ de vreemdelingen die haer daer onthielden, en besteden [haren] tijt tot niet anders, dan om ⁴⁵ wat nieuws te seggen ende te hooren)

44 Gr. inwoonders, D. die elders geboren zijnde daer waren komen woonen.

45 Dit getuygen oock van de Atheniensen de Heydensche schrijvers Theophrastus de Charact. Demosthenes 3. olynth. ende Plutarchus de garr.

22

Ende Paulus staende in het midden van de [plaetse genaemt] Areopagus, seyde, Ghy mannen van Athenen, ick ⁴⁶ bemercke dat ghy allesins gelijck als ⁴⁷ Godtsdienstiger zijt.

46 Of, sie.

47 Of, superstitieuser, bygelooviger, als andere, of, de Godtsdienstighste, namelick, van alle Heydenen.

23

Want [de stadt] doorgaende, ende aenschouwende uwe ⁴⁸ heylighdommen, hebbe ick oock eenen altaer gevonden, op welcken ⁴⁹ een opschrift stont, DEN ⁵⁰ ONBEKENDEN GODT. Desen dan dien ghy ⁵¹ niet kennende dient, verkondige ick u-lieden.

48 Gr. sebasmata, waer door verstaen worden alle dingen waer aen, ofte waer door eenigen Godtsdienst gepleeght wort, als daer zijn tempelen, altaren, beelden, ende dergelijcke.

49 Gr. in welcken opgeschreven was. Van dit opschrift maken oock gewagh eenige Heydensche schrijvers, Pausanias, Laërtius, ende andere.

50 Namelick, is desen altaer ter eeren opgerecht. Die van Athenen waren soo seer genegen om allerley Goden te dienen, dat sy niet alleen alle de Goden, die de andere Heydenen hadden, dienden: maer vreesende datter noch ergens eenen onbekenden Godt soude mogen zijn, die sy niet en dienden, soo hebben sy denselven oock eenen altaer willen oprechten.

51 Ofte, onwetende.

24

ⁱ De Godt die de werelt gemaeckt heeft, ende alles dat daer in is, dese zijnde een Heere des hemels ende der aerde, ^k en woont niet in tempelen met handen gemaeckt:

i Genes. 1.2. 2.Paral. 6.30. Psalm 33.6. ende 124.8. ende 146.6. Iesa. 66.1. Actor. 14.15. Apocal. 14.7.

k Actor. 7.48.

25

Ende en wort oock van menschen handen niet gedient, [als] ⁵² yets behoevende, ^l alsoo hy selve alleen het leven, ende den adem, ende alle dingen geeft.

52 Ofte, yemants.

l Genes. 2.7.

26

Ende heeft uyt ⁵³ eenen bloede het gantsche ⁵⁴ geslachte der menschen gemaeckt, om ⁵⁵ op den geheelen aerdtbodem te woo-[kolom]nen, ^m bescheyden hebbende de tijden te voren geordineert, ende de bepalingen van hare wooninge.

53 Namelick, Adams ende Eve.

54 Gr. volck.

55 Gr. op het geheel aengesichte der aerde. Ende wort hier van den Apostel in de volgende woorden seer klaerlick aengewesen, dat Godt door sijne voorsienigheyt alle menschen ende volckeren op der aerden haren tijt ende plaetse heeft verordineert, hoe lange ende waer sy op der aerden sullen woonen. Soo dat desen aengaende niet by gevalle, maer na de voorsienigheyt Godts alles geschiet. Siet oock Deuter. 30.20. Iob 14. versen 5, 6. Matth. 10.29.

m Deut. 32.8.

27

Op dat sy den Heere souden soecken, of sy hem ⁵⁶ immers ⁵⁷ tasten ende vinden mochten: hoewel hy niet verre en is van een yegelick van ons.

56 Ofte, eenighsins, misschien.

57 Godt die een geestelick, onlichamelick, ende onsienlick wesen is, en kan eygentlick niet getast worden, maer wort geseght getast te worden, om dat uyt de geschapene creaturen, ende uyt de onderhoudinge ende regeeringe der selve sijne eygenschappen soo klaerlick konnen worden gesien, als of men hem tastede, Rom. cap. 1. versen 19, 20.

28

Want ⁵⁸ in hem leven wy, ende bewegen ons, ende ⁵⁹ zijn wy: gelijck oock ⁶⁰ eenige van uwe Poëten geseght hebben, Want wy zijn oock ⁶¹ sijn geslachte.

58 Dat is, door hem ofte door sijne kracht, gelijck Rom. cap. 11. vers 36. siet 1.Corinth. 12.6.

59 Dat is, hebben wy al wat wy zijn na ziele ende lichaem, ende worden oock in het selve wesen onderhouden.

60 Namel. Aratus, die in het Griecksch geschreven heeft van den loop des hemels.

61 D. wy zijn van Godt afkomstigh door de scheppinge.

29

ⁿ Wy dan zijnde Godts geslachte, en moeten niet meynen dat ⁶² de Godtheyt gout, oft silver, ofte steen gelijck zy, welcke door menschen ⁶³ konste ende bedenckinge gesneden zijn.

n Iesai. 40.18.

62 Ofte, het Goddelick wesen.

63 Gr. snijdinge, ofte, graveeringe der konste, Dat is, dat door de konste der menschen gesneden ofte gegraveert is, gelijck de beelden ende afgoden der Heydenen waren.

30

Godt dan de tijden der ⁶⁴ onwetenheyt ⁶⁵ overgesien hebbende, ^o verkondight nu allen menschen alomme dat sy haer bekeeren.

64 Namelick, als sy den waren Godt niet en kenden.

65 Namelick, als met ooghluyckinge.

o Luce 24.47.

31

Daerom dat hy eenen dagh gestelt heeft, op welcken hy ⁶⁶ den aerdtbodem ⁶⁷ rechtveerdelick sal oordeelen, door ⁶⁸ eenen man, ^p dien hy [daer toe] geordineert heeft, ⁶⁹ versekeringe [daer van] doende aen allen, dewijle hy hem uyt de dooden opgeweckt heeft.

66 Dat is, alle menschen die op den aerdtbodem geleeft hebben, leven, ende noch sullen leven.

67 Gr. in gerechtigheyt.

68 Namel. Iesum Christum.

p Actor. 10.42.

69 Gr. geloove.

32

Als sy nu de opstandinge der dooden hoorden, spotteden sommige [daer mede:] ende sommige seyden, Wy sullen u wederom hier van hooren.

33

Ende alsoo is Paulus uyt het midden van haer wech gegaen.

34

Doch sommige mannen hingen hem aen, ende geloofden: onder welcke was oock Dionysius ⁷⁰ Areopagita, ende een vrouwe met name Damaris, ende andere met deselve.

70 Namel. een Rechter ofte Raetsheer in den Raet van Areopagus, waer van gesproken is vers 19.