Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xvj. Capittel.

1 Paulus tot Derben ende Lystren gekomen zijnde, besnijt Timotheum, ende neemt hem mede op de reyse. 4 ende geeft den gemeynten daer hy door reyst de ordinantien der Apostelen te onderhouden. 6 Wort van den Heyligen Geest verhindert het Euangelium in Asien ende Mysien te prediken. 9 ende door een gesichte in Macedonien geroepen. 13 Predickt buyten Philippis, alwaer Lydia hem hoorende, gelooft in Christum, ende wort met haer huysgesin gedoopt. 16 Drijft eenen waerseggenden geest uyt eene dienstmaeght. 19 waer over hy ende Silas van de heeren der dienstmaeght by de Overste worden beschuldight. 22 ende van de Hooftmannen gegeesselt ende in de gevangenisse geworpen. 25 welcke met een aerdtbevinge des nachts wort geopent. 27 De stockwaerder hier van ontwaeckt zijnde, wilt hemselven dooden. 28 maer door Pauli aensprake ende onderrichtinge gelooft hy aen Christum, wort met de sijne gedoopt, ende bewijst haer alle vrientschap. 35 De Hooftmannen bevelen door hare boden dat mense sal los laten. 37 maer Paulus beroept hem op sijn burgerrecht van Roomen, ende wil van haer selve uytgeleyt worden. 39 het welck daer na geschiet, ende sy vertrecken van daer.

1

ENde hy quam tot ¹ Derben ende Lystren: ende siet, aldaer was een seker discipel, met name ² Timotheus, sone van eene ³ geloovige Ioodsche ⁴ vrouwe, maer van eenen ⁵ Grieckschen vader.

1 Van dese steden siet Actor. 14.6.

2 Van dese Timotheus siet breeder Actor. c. 17. vers 14. ende 19.22. ende 20. vers 4. Rom. 16.21. 1.Corinth. 4.17. Philip. c. 2. vers 19. 1.Thessal. 3. vers 2. ende voornamelick 1.Timoth. 1.2.

3 D. die bekeert was tot het Christen geloove.

4 Namelick, genaemt Eunice. Siet van haer, als oock van sijne grootmoeder Loide, 2.Tim. 1. vers 5.

5 Gr. van een vader een Grieck, Dat is, van Griecksche ende Heydensche afkomste ende religie: het welck de oorsake was, dat Timotheus niet en was besneden.

2

^a Welcken [goede] ⁶ getuygenisse gegeven wiert van de broederen te Lystren ende Iconien.

a Actor. 6.3.

6 Namelick, van Godtsaligheyt ende ervarentheyt in de Heylige Schrifture, 2.Timoth. 3.15.

3

Dese wilde Paulus dat met hem soude ⁷ reysen: ende hy nam ende besneedt hem, ^{b 8} om der Ioden wille die in die plaetsen waren: want sy kenden alle sijnen vader, ⁹ dat hy een Grieck was.

7 Gr. uytgaen.

b 1.Corinth. 9.20. Galat. 2.3.

8 Namelick, op dat de swackgeloovige Ioden sijnen dienst niet en souden verwerpen, om dat hy onbesneden was. Want sy en verstonden noch niet dat de besnijdenisse nu afgedaen was, ende haer eynde niet genomen hadde. Ende alsoo gebruyckt Paulus de besnijdenisse hier als een middelmatige sake, hoedanige altijt tot stichtinge der swacke ende sonder aenstoot moeten gebruyckt worden, 1.Cor. 9.19. Doch als hy te doen gehadt heeft niet met swacke, maer met hardtneckige Ioden, die de besnijdenisse drongen als noch noodigh ter saligheyt, soo en heeft hy om harent wille Titum niet willen laten besnijden. siet Gal. 2.3.

9 Ende dat over sulcks Timotheus sijn sone niet besneden en was.

4

Ende alsoo sy de steden doorreysden, gaven sy haer ¹⁰ de ordinantien over, ^c die van de Apostelen ende de Ouderlingen te Ierusalem ¹¹ goet gevonden waren, om [die] te onderhouden.

10 Gr. dogmata, D. meyningen, goet-achtingen: van welcke siet Actor. 15.20.

c Actor. 15.20.

11 Gr. geoordeelt, of, besloten.

5

De gemeynten dan wierden bevestight in den ¹² geloove: ende wierden dagelicks overvloediger in getal. [kolom]

12 Namel. soo in ’t bysonder van de Christelicke vryheyt ende gebruyck der selve, als in’t gemeyn van alle andere stucken des geloofs.

6

Ende als sy ¹³ Phrygien, ende het lant van ¹⁴ Galatien doorgereyst hadden, wierden sy ¹⁵ van den Heyligen Geest ¹⁶ verhindert het woort in ¹⁷ Asien te spreken.

13 Een lantschap in kleyn Asien, tusschen Mysia, Galatia, ende Lycaonia.

14 Een lantschap in kleyn Asien, waer van siet Gal. 1.2.

15 D. door een innerlicke aensprake Godts door sijnen Geest.

16 Namelick, voor dien tijt: want namaels heeft Paulus aldaer het woort des Euangeliums ontrent twee jaren langh gepredickt. siet Actor. 19.10. alsoo heeft de H. Geest den Apostelen voorgeschreven, wat ordre sy souden houden in het reysen ende het woort te prediken, het een volck voor ende het ander na.

17 Dit was het derde deel van de bewoonde ende doe bekende werelt, waer van Europa ende Aphrica de twee andere deelen waren. Hoewel ’t hier schijnt genomen te worden voor kleyn Asien.

7

[Ende] aen ¹⁸ Mysien gekomen zijnde, pooghden sy na ¹⁹ Bithynien te reysen: ende ²⁰ de Geest en ²¹ liet het haer niet toe.

18 Een lantschap in kleyn Asien, tusschen Troas ende Phrygia.

19 Een lantschap gelegen dicht by Traos tegen over Thracien, streckende aen Pontus Euxinus, ofte de swarte zee.

20 Namel. Iesu, het welck in vele oude boecken daer by staet.

21 Siet d’aenteeckeninge op het voorgaende vers.

8

Ende sy Mysien voorby gereyst zijnde, ^d quamen af tot ²² Troas.

d 2.Corinth. 2.12.

22 Met desen name wort genaemt een geheele lantstreke, daer eertijts oudt Troyen gestaen heeft, anders genaemt kleyn Phrygien, ende oock een stadt in deselve lantstreke, die oock Antigonia ende Alexandria genaemt is geweest, van welcke hier gesproken wort. Siet Actor. 20.6. 2.Corinth. 2. vers 12. 2.Timoth. 4.13.

9

Ende van Paulo wiert in der nacht een gesichte gesien: daer was een Macedonisch man staende, die hem badt ende seyde, Komt over in ²³ Macedonien, ende ²⁴ helpt ons.

23 Dit was een groot lantschap in Europa, tusschen Epirus ende Thracien, streckende sich aen d’eene zijde aen de Egeische zee, na genaemt Archipelago.

24 Namelick, na de ziele met de predicatie des Euangeliums.

10

Als hy nu dit gesichte gesien hadde, soo sochten ²⁵ wy terstont na Macedonien te reysen, ²⁶ besluytende [daer uyt] dat ons de Heere geroepen hadde, om den selven het Euangelium te verkondigen.

25 Daer uyt blijckt, dat Lucas doe in ’t geselschap des Apostels was. Siet oock Coloss. 4.14. Philem. vers 24.

26 Van de beteeckenissen van dit woort siet Actor. 9.22.

11

Van Troas dan afgevaren zijnde, liepen wy recht na ²⁷ Samothracen, ende den volgenden [dagh] na ²⁸ Neapolis.

27 Een eylant in de Egeische zee, dicht by het vaste lant van Thracien, alsoo genaemt om dat het bewoont wiert, eensdeels met inwoonders uyt Thracien, ende eensdeels uyt Samos gesproten.

28 Een stadt gelegen op de grenzen van Thracien ende Macedonien, niet verre van Philippi tegen over het eylant Thasus.

12

Ende van daer na ²⁹ Philippi, welcke is ³⁰ de eerste stadt deses deels van Macedonien, ³¹ een colonie. Ende wy onthielden ons in die stadt etlicke dagen.

29 Dese stadt was eertijts Dathos genaemt, ende daer na Philippi vernaemt, van Philippus Koningh van Macedonien, die deselve vervallen zijnde wederom heeft opgebouwt. Siet Philip. 1.1.

30 Namelick, als men van Samothracen na Macedonien overscheept.

31 Soo wierden in het Latijn genaemt de steden, die van de Romeynen ofte gebouwt, ofte met Roomsche inwoonders beplant ende beset wierden, om het lant daer ontrent te bouwen, ende de palen van ’t Roomsche Rijck te versekeren: waer van de stadt Colen oock noch haren naem heeft. Siet vers 21.

13

Ende op den dagh des Sabbaths gingen wy buyten de stadt aen de riviere, daer ³² het gebedt plagh te geschieden: ende neder geseten zijnde, spraken wy tot de ³³ vrouwen die t’samen gekomen waren.

32 Namelick, het gemeyn gebedt der Ioden. Ofte, daer een bedehuys, of, Synagoge der Ioden was: ende daer uyt schijnt dat de Heydenen aldaer den Ioden in hare stadt sulcks niet en hebben willen toelaten.

33 Namel. Ioodsche vrouwen, welcker getal aldaer schijnt het meeste geweest te zijn.

14

Ende een sekere vrouwe, met name Lydia, een purperverkoopster, ³⁴ van de stadt Thyatiren, die Godt diende, hoorde [ons:] ³⁵ welcker herte de Heere heeft geopent, dat sy ³⁶ acht name op het gene van Paulo gesproken wiert.

34 Namelick, geboortigh. Dese stadt lagh aen de palen van de lantschappen van Lydien ende Mysien. Siet van deselve Apoc. 2.18.

35 Namelick, door de kracht sijns Heyligen Geests haer verstant verlichtende, ende haren wille neygende tot gehoorsaemheyt des geloofs.

36 Ofte, haer hieldt aen het gene, etc.

15

Ende als sy gedoopt was ende haer ³⁷ huys, badt sy [ons] seggende, Indien ghy hebt geoordeelt dat ick ³⁸ den Heere getrouwe ben, soo komt in mijn huys ende ³⁹ blijfter. ^e Ende sy ⁴⁰ dwangh ons.

37 D. gantsch huysgesin.

38 Of, aen den Heere, Namel. Christo, geloovigh ben.

39 Dat is, logeerter, soo lange ghy hier sult zijn.

e Genes. 19.3. ende 33.11. Iudic. 19.21. Luce 24.29. Hebr. 13.2.

40 Namel. met vriendelick bidden ende aenhouden.

16

Ende het geschiedde als wy ⁴¹ tot het gebedt henen gingen, dat een sekere ⁴² dienstmaeght ^f hebbende ⁴³ eenen waerseggenden geest, ons ontmoette, welcke haren heeren ^g groot gewin toebracht met waerseggen.

41 D. tot de plaetse daer men het gebedt dede: ofte tot het bedehuys.

42 Gr. Paidiske, het welck in het gemeyn een meysken beteeckent, Actor. cap. 12. vers 13. maer hier een dienstmaeght ofte slavinne, want van hare heeren wort gesproken vers 19.

f 1.Sam. 28.7.

43 Gr. eenen geest van Python, met welcken naem de waerseggende geest Apollo by de Heydenen genaemt wiert, van de stadt Pytho, die daer na Delphi genaemt is, alwaer hy eenen tempel hadde, ende sijne waerseggingen meest dede. Ende alsoo wierden oock genaemt allerley waerseggende boose geesten, die gemeynlick den menschen die haer raet vraeghden, antwoorde gaven, 1.Sam. 28.7.

g Actor. 19.24.

17

Deselve volghde Paulum ende ons achter aen, ende riep, seggende, ⁴⁴ Dese menschen zijn dienstknechten Godts des Allerhooghsten die ⁴⁵ ons den wegh der saligheyt verkondigen.

44 Hoewel dese onreyne geest daer aen de waerheyt seyde, soo heeft hy nochtans daer mede voor gehadt de leere der Apostelen verdacht te maken. Siet dergelijck Marc. 1.24. Luce 4.41.

45 Anders, u-lieden.

18

Ende dit dede sy vele dagen langh. Maer Paulus [daer over] ⁴⁶ te onvreden

46 Ofte, moeijelick zijnde: soo over de elende van dit meysken, als over de bedriegerije des satans, waer door de arme menschen verleyt wierden. Siet Marc. 1.25.

[fol. 66v]

zijnde, keerde hem om, ende seyde tot den geest, Ick gebiede u in den name Iesu Christi, dat ghy ⁴⁷ van haer uytgaet. ^h Ende hy gingh uyt ter selver ure.

47 Namelick, van dese dienstmaeght.

h Marc. 16.17.

19

Als nu ⁴⁸ de heeren van deselve sagen dat de hope hares gewins ⁴⁹ wech was, ⁱ grepen sy Paulum ende Silam ende trockense na ⁵⁰ de merckt voor ⁵¹ de Overste.

48 Wiens slavinne sy was.

49 Gr. uytgegaen was, gelijck als met desen onreynen geest.

i 2.Corinth. 6.5.

50 Ofte, gerichtplaetse.

51 Dese wierden in de Colonien van de Romeynen genaemt Decuriones.

20

Ende als syse tot ⁵² de Hooftmannen gebracht hadden, seyden sy, ^k Dese menschen beroeren onse stadt, daer sy ⁵³ Ioden zijn.

52 Gr. Strategoi, die van de Romeynen Duumviri genaemt wierden, ende in de Colonien het opperste gesagh hadden.

k 1.Reg. 18.17. Actor. 17.6.

53 De name van Ioden was seer gehaet onder de Heydenen.

21

Ende sy verkondigen ⁵⁴ zeden, die ons niet geoorloft en zijn aen te nemen, noch te doen, alsoo wy Romeynen zijn.

54 D. wijsen om Godt te dienen, andere als de Romeynen ende Heydenen hadden.

22

Ende de schare stont gesamentlick tegen haer op: ende de Hooftmannen ⁵⁵ haer de kleederen afgescheurt hebbende, ^l bevalense te ⁵⁶ geesselen.

55 Namelick, den Apostel ende Sile.

l 2.Cor. 11.25. 1.Thessal. 2.2.

56 Ofte, met gaerden slaen.

23

Ende als sy haer vele slagen ⁵⁷ gegeven hadden, wierpen syse in de gevangenisse, ende geboden den ⁵⁸ stockwaerder dat hyse ⁵⁹ sekerlick bewaren soude.

57 Gr. opgeleght.

58 Gr. bewaerder der gevangene, Cippier.

59 D. in goede versekeringe, stricktelick.

24

Dewelcke sulck een gebodt ontfangen hebbende, wierp haer in den binnensten kercker, ende versekerde hare voeten in den ⁶⁰ stock.

60 Gr. in het hout, namelick, eenen houten block ofte instrument, daer in de voeten gesloten wierden.

25

Ende ontrent de middernacht ^m baden Paulus ende Silas, ende ⁶¹ songen Gode lofsangen: ende ⁶² de gevangene hoorden na haer.

m Actor. 4.31.

61 Namelick, verblijdt zijnde datse om Christi name leden, Actor. 5.41.

62 Namelick, de ander gevangene.

26

Ende daer geschiedde snellick een groote aerdtbevinge, alsoo dat de fondamenten des kerckers ⁶³ beweeght wierden: ⁿ ende terstont wierden alle de deuren ⁶⁴ geopent, ende de banden van alle wierden los.

63 Gr. op ende neder geschuddet wierden: tot een teecken, dat Godt het gebedt sijner dienaren verhoort hadde, Actor. cap. 4. vers 31.

n Actor. 5.19. ende 12.7.

64 Namelick, van selfs, door de kracht Godts.

27

Ende de stockwaerder wacker geworden zijnde, ende siende de deuren der gevangenisse geopent, trock een sweert, ende soude hemselven ⁶⁵ omgebracht hebben, meynende dat de gevangene ontvloden waren.

65 Namelick, om te ontgaen een wreeder doot, die hy vreesde hem te sullen aengedaen worden, soo de gevangene ontkomen waren.

28

Maer Paulus riep met ⁶⁶ grooter stemme, seggende, En doet u selven geen quaet: want wy zijn alle hier.

66 Dat is, luyder.

29

Ende als hy licht ge-eyscht hadde, sprongh hy in, ende wiert seer bevende, ende viel voor Paulo ende Sila neder [aen de voeten.]

30

Ende haer ⁶⁷ buyten gebracht hebbende, seyde hy, ^o [Lieve] heeren, wat moet ick doen, op dat ick saligh worde?

67 Namel. uyt den binnensten kercker in sijn huys.

o Luce 3.10. Actor. 2.37. ende 9.6.

31

Ende sy seyden, ^p Gelooft in den Heere Iesum Christum, ende ghy sult saligh worden, ghy ende ⁶⁸ uw’ huys.

p Ioan. 3.16, 36. ende 6.47. 1.Ioan. 5.10.

68 Dat is, huysgesin, uwe vrouwe ende kinderen, als kinderen des verbonts. Siet Actor. 2.39.

32

Ende sy spraken tot hem het woort des Heeren, ende tot alle die in sijn huys waren.

33

Ende hy nam haer tot hem in deselve ure des nachts, ende ⁶⁹ wiesch [haer] van de stramen: ende hy wiert terstont gedoopt, ende alle de sijne.

69 Namel. van het geronnen bloet door de geesselinge veroorsaeckt, om de wonden te versachten.

34

Ende hy brachtse in sijn huys, ^q ende settede [haer] ⁷⁰ de tafel voor, ende ⁷¹ verheughde hem, dat hy met al sijn huys aen Godt ⁷² geloovigh geworden was.

q Luce 5.29. ende 19.6.

70 Namelick, met spijse ende dranck.

71 Siet dergelijck Actor. 8.39.

72 Gr. gelooft hadde.

35

Ende als het dagh geworden was, sonden de Hooftmannen ⁷³ de stadts dienaers, seggende, Laet die menschen los.

73 Gr. Roedendragers: soo wierden de dienaers ofte boden van de steden genaemt, om datse gingen met stockskens, roeden, of gaerden.

36

Ende de stockwaerder boodtschapte dese woorden aen Paulum, [seggende,] De Hooftmannen hebben gesonden dat ghy soudt los gelaten worden: Gaet dan nu uyt, ende reyst henen in vrede.

37

Maer Paulus seyde ⁷⁴ tot haer, Sy hebben ons ⁷⁵ die Romeynen zijn, ⁷⁶ onveroordeelt in ’t openbaer gegeesselt, ende in de gevangenisse geworpen, ende werpense ons nu heymelick daer uyt? ⁷⁷ Niet alsoo: maer datse selve komen, ende ons uytleyden. [kolom]

74 Namelick, tot de stadts dienaers.

75 Gr. Romeynsche menschen, D. hebbende ’t recht van de burgers van Roomen, die men niet en mocht geesselen. siet Actor. 22.25. ende Val. Max. lib. 4. cap. 1.

76 D. niet alleen sonder schult, maer oock sonder eenige forme van rechtvoorderinge.

77 Namelick, sal het toegaen.

38

Ende de stadts dienaers boodtschapten dese woorden wederom den Hooftmannen: ende sy wierden bevreest, ⁷⁸ hoorende dat sy ⁷⁹ Romeynen waren.

78 Ofte, om datse hoorden.

79 Namel. diese tegen het recht van de burgeren van Romen hadden doen geesselen, vers 37.

39

Ende sy komende baden haer, ende als syse uytgeleyt hadden ^r begeerden sy, datse ⁸⁰ uyt de stadt gaen souden.

r Matth. 8.34.

80 Namelick, op dat tegen haer geen nieuw oproer en soude verweckt worden.

40

Ende uytgegaen zijnde uyt de gevangenisse, gingen sy in ⁸¹ tot Lydiam: ende de broeders gesien hebbende ⁸² vertroosteden ⁸³ sy deselve, ende gingen uyt [de stadt.]

81 Ofte, ten huyse van Lydia, versen 14, 15.

82 Nam. tegen de ergernisse van dese smaetheyt haer aengedaen.

83 Nam. Paulus ende Silas.