Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iiij. Capittel.

1 De Overste der Ioden setten Petrum ende Ioannem gevangen. 5 waer over de geheele Raet vergadert. 7 van welcken sy worden ondervraeght over de genesinge des kreupelen. 8 Petrus betuyght dat het selve geschiet is in den name Iesu. 11 ende dat dese is de steen van de bouwlieden verworpen. 12 doch dat in geenen anderen saligheyt en is. 13 De Raet hoewel overtuyght zijnde van dit wonderwerck, verbiedt nochtans haer in den name Iesu te prediken. 19 ’t welck sy verklaren niet te konnen laten. 21 worden daer na met harde dreygingen ontslagen. 23 verhalen den haren wat haer was geschiet. 24 die Godt bidden om bescherminge, vrymoedigheyt, ende zegen tot de predicatie des woorts. 31 ende Godt verhoort haer met een aerdtbevinge. 32 De eendrachtigheyt ende liefde der geloovige, die hare goederen verkochten tot onderhoudt der behoeftige. 36 ’t welck oock Barnabas heeft gedaen.

1

ENde terwijle sy tot het volck spraken, quamen daer over tot haer de Priesters ende ¹ de Hooftman des tempels, ende ² de Sadduceen:

1 D. de Overste der Romeynsche soldaten, die de wacht hielden voor den tempel, om te verhoeden dat onder de groote menighte des volcks dagelicks tot den tempel komende, geen ongemack en soude ontstaen, siet Matth. 27.65. Luce 22. versen 4, 52. Actor. 5.24, 26.

2 Van dese siet Matt. 3.7. ende 22. vers 23. Actor. c. 23. vers 8.

2

Seer t’onvreden zijnde, om dat sy het volck leerden, ende verkondighden ³ in Iesu de opstandinge uyt den dooden.

3 Ofte, door Iesum, Namelick, dat deselve door Iesum soude geschieden: ofte, dat Iesus van de dooden opgestaen was: gelijck vers 33. ende Actor. 2.24. ende 3.15. ofte, in den name Iesu.

3

Ende sloegen de handen aen haer, ende settedense ⁴ in bewaringe tot den anderen dagh. Want het was nu avont.

4 Namelick, van eenige krijghsknechten ofte andere dienaren, sonder haer noch, soo het schijnt, in de gevangenisse te werpen.

4

Ende vele van de gene die ⁵ het woort gehoort hadden, ⁶ geloofden: ende het getal der mannen wiert ontrent ⁷ vijf duysent.

5 D. de predicatie Petri van Christo, Actor. 3.12.

6 Namel. dat Iesus de Nazarener de ware Messias ende hare Salighmaker was.

7 Nam. ofte daer inne gereeckent de drie duysent, Actor. 2.41. of boven deselve noch vijf duysent.

[fol. 58v]

5

Ende ’t geschiedde des anderen daeghs dat hare ⁸ Overste, ende Ouderlingen ende Schriftgeleerde ⁹ te Ierusalem vergaderden:

8 Dese schijnen geweest te zijn de voornaemste hoofden van den grooten Raet Sanhedrin genaemt, bestaende niet alleen uyt Priesters, maer oock uyt andre voornaemste des volcks, voornamelick uyt Schriftgeleerde, ofte Wetgeleerde. Siet. vers 15.

9 Namelick, zijnde, ofte, uyt andere plaetsen te Ierusalem ontboden zijnde.

6

Ende ¹⁰ Annas de Hoogepriester, ende Cajaphas, ende ¹¹ Ioannes, ende ¹² Alexander, ende soo vele daer van ¹³ het Hoogepriesterlick geslachte waren.

10 Van desen Annas, als oock van Cajaphas, siet Luce c. 3. vers 2. Ioan. 11. vers 49. ende 18.13.

11 Dese was een van de vijf sonen van Annas, andersins oock Ionathas genaemt. siet Ioseph. de bell. lib. 2. cap. 25.

12 Sommige meynen dat dese soude zijn die Alexander van welcken Iosephus gewagh maeckt, Antiq. lib. 20. cap. 3. om dat hy oock van Ioodsche afkomste was: doch alsoo deselve Stadthouder van Iudea was, soo en is het niet waerschijnlick, dat hy Hoogepriester is geweest.

13 Het welck verstaen kan worden ofte van sulcke die afkomstigh waren van Hoogepriesters, ofte van Overpriesters, dat is, van de Hoofden der Priesters, die in dagh-ordens verdeelt waren, 1.Chro. c. 24. vers 1. Luce 1. vers 5.

7

Ende als sy- ¹⁴ se in het midden gestelt hadden, vraeghden sy, ^a Door wat kracht, ofte door wat ¹⁵ name hebt ghylieden dit gedaen?

14 Namelick, Petrum ende Ioannem.

a Exod. 2.14. Matth. 21.23. Actor. 7.27.

15 Dat is, door wiens autoriteyt, of bevel.

8

Doe seyde Petrus, ¹⁶ vervult zijnde met den Heyligen Geest, tot haer, Ghy Overste des volcks, ende ¹⁷ ghy Ouderlingen Israëls,

16 Namelick, met een bysondere drijvinge ende beweginge des H. Geests.

17 Van dese Ouderlingen siet de aenteeck. op vers 5.

9

¹⁸ Alsoo wy heden ¹⁹ rechtelick ondersocht worden over de weldaet aen een kranck mensche [geschiet,] waer door hy ²⁰ gesont geworden is:

18 Gr. indien, ofte, soo.

19 Ofte, te rechte gestelt, gerechtet, geoordeelt worden.

20 Gr. behouden is geworden.

10

Soo zy u allen kenlick, ende den gantschen volcke Israëls, dat ²¹ door den name Iesu Christi des Nazareners, dien ghy gekruyst hebt, welcken Godt van den dooden heeft opgeweckt, ²² door hem [segge ick] staet dese hier voor u gesont.

21 Dat is, door de kracht ende autoriteyt Iesu, ende door het geloove aen sijnen name, Act. 3.16.

22 Namelick, Iesum Christum, ofte door desen, te weten, name Iesu Christi, Actor. 3.6.

11

²³ Dese is de steen, die van u ^{24 b} de bouwlieden ²⁵ veracht is, welcke tot ²⁶ een hooft des hoecks geworden is.

23 Namel. Iesus de Nazarener.

24 D. van u die gestelt zijt om de gemeynte met de salighmakende leere van den waren Messias te stichten.

b Psalm 118.22. Iesa. 28.16. Matth. 21.42. Marc. 12.10. Luce 20.17. Rom. 9.33. 1.Petr. 2.7.

25 Gr. vernietight, Dat is, als niet geacht is, ofte, verworpen.

26 Dat is, de voornaemste hoecksteen, daer het geheel gebouw op getimmert is. Siet Iesa. 28.16. Rom. 9.33. 1.Petr. cap. 2. vers 6.

12

^c Ende de saligheyt en is ²⁷ in geenen anderen. Want daer en is oock ²⁸ onder den hemel geenen anderen ²⁹ naem, die ³⁰ onder de menschen ³¹ gegeven is, ³² door welcken wy moeten saligh worden.

c Matth. 1.21. Actor. 10.43. 1.Timoth. 2.5.

27 Dat is, door geenen anderen:

28 D. nergens in de geheele werelt.

29 Dat is, niemant anders, geen ander persoon.

30 Gr. in de menschen, Dat is, onder de menschen.

31 Namelick, van Godt, Ioan. 3.16.

32 Gr. in welcken.

13

Sy nu siende de vrymoedigheyt Petri ende Ioannis, ende vernemende dat sy ³³ ongeleerde ende ³⁴ slechte menschen waren, verwonderden haer, ende kenden haer dat sy met Iesu geweest waren.

33 Gr. ongeletterde, die in de scholen niet gestudeert en hadden.

34 Gr. idiotai: soo worden genaemt gemeene lieden, die alleen hare eygene moederlicke tale spreken, die geen geleertheyt ofte autoriteyt in de Politie ofte Kercke en hebben, 1.Corinth. 14.16, 23, 24. 2.Corinth. 11.6.

14

Ende siende den mensche by haer ³⁵ staen die genesen was, en hadden sy niet daer tegen te seggen.

35 Namelick, op sijne voeten, over eynde, het welck hy te voren niet en hadde konnen doen.

15

Ende haer geboden hebbende ³⁶ uyt te gaen buyten den Raet, overleyden sy met malkanderen,

36 Gr. wech te gaen: ’t welck niet en moet verstaen worden, datse geheel ontslagen wierden om te mogen henen gaen, maer datse uyt den Raet geleyt wierden.

16

Seggende, ^d Wat sullen wy dese menschen doen? Want datter ³⁷ een bekent teecken door haer geschiet zy, is openbaer allen die te Ierusalem woonen, ende wy en konnen het niet loochenen.

d Ioan. 11.47.

37 Namelick, de mirakeleuse genesinge van desen kreupelen.

17

Maer op dat het niet meer ende meer onder het volck verspreyt en worde, laet ons haer ³⁸ scherpelick dreygen, dat sy niet meer tot eenigh mensche ³⁹ in desen naem en spreken.

38 Gr. met dreyginge dreygen. Hebr.

39 Ofte, van desen naem, Dat is, van desen Iesu.

18

Ende als syse geroepen hadden ⁴⁰ seyden sy haer aen, dat sy ⁴¹ gantschelick niet en souden spreken, noch leeren, in den name Iesu.

40 Dat is, geboden haer.

41 Namelick, noch van hem prediken, noch hem aenroepen, noch in sijnen name mirakelen doen.

19

Maer Petrus ende Ioannes antwoordende seyden tot haer, ^e Oordeelt ghy, of het recht is ⁴² voor Godt, u-lieden meer te hooren dan Godt.

e Actor. cap. 5. vers 29.

42 Dat is, voor het aengesichte Godts: in Godts tegenwoordigheyt, die alles weet ende oordeelt.

20

Want wy ⁴³ en konnen niet laten te spreken ’t gene wy gesien ende gehoort hebben.

43 Namelick, alsoo wy van Godt daer toe geroepen zijn, om te getuygen het gene wy van Iesu Christo gehoort ende gesien hebben.

21

Maer sy dreyghdense noch meer, ende lietense gaen, niets vindende ⁴⁴ hoe syse straf-[kolom]fen souden, ^{f 45} om des volcks wille: want sy verheerlickten alle Godt over het gene ^g datter geschiet was.

44 Dat is, onder wat pretext ofte schijn van recht.

f Actor. 5.26.

45 D. uyt vreese dat het volck tegen haer soude oproerigh worden.

g Actor. 3.7, 8.

22

Want de mensche was ⁴⁶ meer dan veertigh jaren oudt, aen welcken dit teecken der genesinge geschiet was.

46 Ende volgens dien een geloofweerdigh ende bekent man: ende die oock swaerder om te genesen was, soo vele jaren kreupel geweest zijnde.

23

Ende sy los gelaten zijnde ^h quamen ⁴⁷ tot den haren, ende verkondighden al wat de Overpriesters ende de Ouderlingen tot haer geseght hadden.

h Actor. 12.12.

47 Namelick, tot de andere Apostelen, versen 29, 30, 31.

24

Ende als dese [dat] hoorden, hieven sy eendrachtelick [hare] stemme op tot Godt, ende seyden, ⁴⁸ Heere, ghy zijt de Godt, die gemaeckt hebt den hemel, ende de aerde, ende de zee, ende alle dingen die in deselve zijn.

48 Gr. Despota. Welcke name Godt den Vader voornamelick wort toegeschreven, gelijck het woort Kyrios den Sone Iesu Christo. Siet Luce 2.29. 2.Petr. cap. 2. vers 1. Iude vers 4.

25

Die door den mont Davids ⁴⁹ uwes knechts geseght hebt, ⁱ Waerom ⁵⁰ woeden de Heydenen, ende hebben de volcken ydele dingen bedacht?

49 Of, uwes kints. Siet vers 27.

i Psalm 2.1.

50 Gr. briesschen, gelijck de moedige peerden alsse ten strijde gaen.

26

De Koningen der aerde zijn [te samen] opgestaen, ende de Overste zijn by een vergadert, tegen den Heere, ende tegen sijnen Gesalfden.

27

^k Want ⁵¹ in der waerheyt zijn vergadert tegen uw’ heyligh ⁵² kint Iesum, welcken ghy ⁵³ gesalft hebt, beyde Herodes ende Pontius Pilatus, met de Heydenen ende ⁵⁴ de volcken Israëls:

k Matth. 26.3. Marc. 14.1. Luce 22.2. Ioan. 11.47.

51 D. openbaerlick ende kenlick.

52 Ofte, knecht, dienaer. siet Actor. 3. versen 13, 26. siet oock Matth. 8.6. vergeleken met Luce 7.2. ende hier vers 25.

53 Namelick, met den Heyligen Geest tot den oppersten Priester, Propheet, ende Koningh der gemeynte.

54 Hoewel d’Israëliten maer een volck en waren, soo wordense nochtans oock volcken genaemt, in ’t getal van vele, om datse in twaelf stammen verdeelt waren, Genes. c. 28. vers 3. ende 48.4.

28

⁵⁵ Om te doen al wat uwe ⁵⁶ hant ende uwen raet ⁵⁷ te voren bepaelt hadde dat geschieden soude.

55 Dit moet verstaen worden niet ten aensien van haer voornemen, als of sy den raet Godts souden voorgenomen hebben uyt te voeren: maer ten aensien van de uytkomste der sake, die soo uytgevallen is, gelijck Godt in sijnen raet besloten hadde.

56 D. ghy selve, na uwe macht ende wijse bestieringe.

57 Of, te voren geschickt, geordineert, besloten. siet Act. 2. vers 23.

29

Ende nu [dan,] Heere, ⁵⁸ siet op hare dreygingen, ende geeft uwen ⁵⁹ dienstknechten met alle vrymoedigheyt uw’ woort te spreken.

58 Namelick, van den hemel, van waer ghy alle dingen regeert.

59 Namel. d’Apostelen, Ephes. 6.19.

30

^l Daer in, dat ghy ⁶⁰ uwe hant uytstrecket tot ⁶¹ genesinge, ende dat teeckenen ende wonderen geschieden door den naem van uw’ heyligh ⁶² kint Iesus.

l Marc. 16.17.

60 D. uwe kracht.

61 Namelick, mirakeleuse.

62 Siet vers 27.

31

Ende als ⁶³ sy gebeden hadden, wiert de plaetse, in welcke sy vergadert waren, ^{m 64} beweeght. Ende sy wierden alle ⁶⁵ vervult met den Heyligen Geest, ende spraken het woort Godts met vrymoedigheyt.

63 Namelick, de Apostelen, door welcke dit gebedt gedaen was.

m Actor. 16.26.

64 ’t Griecks woort beteeckent eygentlick op ende neder beweeght worden gelijck de baren van de zee. Met dit wonderteecken toonde Godt dat haer gebedt verhoort was.

65 Siet vers 8. om het Euangelium vrymoedelick midden in de vervolginge te prediken.

32

Ende der menighte van de gene die geloofden was ^{66 n} een herte ende [een] ziele: ende niemant en seyde dat yet van het gene hy hadde, ⁶⁷ sijn eygen ware, maer alle dingen waren haer gemeyn.

66 D. seer groote eenigheyt, soo in de leere ende in het gevoelen, als in de gemoederen ende toegenegentheden tot malkanderen in liefde ende vrede.

n Actor. 2.44. 1.Petr. 3.8.

67 Siet hier van Actor. cap. 2. vers 44. ende 5.4.

33

Ende de Apostelen gaven met groote ⁶⁸ kracht getuygenisse van de opstandinge des Heeren Iesu: ende daer was groote ⁶⁹ genade over haer alle.

68 Namelick, om de herten der menschen te bewegen, Rom. cap. 1. vers 16.

69 Dat is, gunste ende aengenaemheyt by het volck, het welck van haer als van heylige ende Godtsalige lieden veel hieldt.

34

Want daer en was oock niemant onder haer die gebreck hadde. Want soo vele als’er besitters waren van landen ofte huysen, die verkochten sy, ende brachten den prijs der verkochte [goederen,] ende leyden [dien] ⁷⁰ aen de voeten der Apostelen.

70 Namelick, om van haer uytgedeelt te worden aen den armen, na een yeders noot, vers 35.

35

^o Ende aen een yegelick wiert uytgedeelt na dat elck van noode hadde.

o Iesa. 58.7.

36

Ende ⁷¹ Ioses, van de Apostelen toegenaemt Barnabas, (’t welck is, overgeset zijnde, een sone ⁷² der vertroostinge) ⁷³ een Levijt, van geboorte uyt ⁷⁴ Cypren,

71 Anders, Ioseph.

72 Ofte, der vermaninge: van wegen de bysondere gaven die hy hadde, om de menschen uyt Godts woort te troosten ende vermanen. Siet Actor. cap. 11. versen 22, 23, 24.

73 Ofte, een Levijt van geboorte, geslachte, ofte, afkomste uyt Cypren.

74 De Ioden waren in alle gewesten der werelt verstroyt, 1.Petr. cap. 1. vers 1. ende oock in dit eylant, waer van siet Actor. cap. 11. vers 19. ende 13.4. ende 15.39. ende 21.3. ende 27.4.

37

Alsoo hy eenen acker hadde, verkocht [dien,] ende bracht ⁷⁵ het gelt, ende leyde het aen de voeten der Apostelen.

75 Namelick, dat hy gemaeckt hadde van den verkochten acker.