Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

[fol. 55v]

¹ De Handelingen Der Heylige Apostelen, Beschreven door ² LUCAM.

1 Dat is, de historie van het gene de heylige Apostelen gehandelt ofte gedaen hebben, na de hemelvaert Christi, het Euangelium door de geheele werelt predikende, ende over al, uyt Ioden ende Heydenen, gemeynten vergaderende.

2 Dat dit boeck van den Euangelist Lucas geschreven is, blijckt uyt het eerste vers des eersten Capittels, ende daer aen en is noyt van eenige oude ofte nieuwe Uytleggers getwijffelt.

Inhoudt deses Boecks.

GElijck de vier Euangelisten in hare Euangelien beschrijven de geboorte, het leven, lijden, den doot, opstandinge, ende hemelvaert des Heeren JESU CHRISTI, alsoo wort in dit boeck voorders beschreven hoe sijne Apostelen na de hemelvaert CHRISTI de Euangelische leere over al door de werelt hebben verbreyt, ende uyt Joden ende Heydenen de gemeynte vergadert: ende bysonderlick wort beschreven het gene twee de voornaemste Apostelen, Petrus ende Paulus, tot dien eynde gedaen hebben. Lucas dan na de voorreden, beschrijft wanneer ende hoe CHRISTUS ten hemel is opgevaren: ende dat Matthias door het lot, in plaetse van den verrader Iudas, die hemselven verhangen hadde, verkoren is tot een Apostel, Cap. 1. Daer na hoe den Heyligen Geest in de gedaente van vyerige gedeylde tongen, met eenen stercken gedrevenen wint, gekomen is op de Apostelen, ende dat sy met verscheydene talen spraken: ’t welck sommige lasterden, seggende datse vol waren van soeten wijn: waer tegen Petrus haer met groote vrymoedigheyt verantwoort, ende leert dat dit geschiet was na de voorseggingen der Propheten, ende bewijst uyt de Psalmen dat CHRISTUS van den dooden moeste opstaen, ende ten hemel opvaren: waer door ontrent drie duysent zijn bekeert ende gedoopt. Beschrijft oock den staet van de eerste Kercke, Cap. 2. Dat Petrus ende Ioannes eenen lammen van moeders lijve, sittende aen de poorte des tempels, genesen hebben: waer over als het volck haer verwondert, Petrus haer heeft onderricht, dat sulcks door de kracht CHRISTI geschiet was, dien sy hadden vermoort: ende haer vermaent om haer te bekeeren, ende in hem te gelooven, Cap. 3. Dat de Priesters ende Sadduceen Petrum ende Ioannem daer over hebben gevangen genomen, ende gestelt voor den Raet, voor welcke Petrus hare daet heeft verantwoort, die sich verwonderden, ende haer belasteden in den name CHRISTI niet meer te prediken, ’t welck sy weygeren te doen: dat de gemeynte voor haer bidt, welcker eenigheyt ende liefde onder malkanderen beschreven wort, soo datse tot onderhoudt der armen oock hare huysen ende landen verkochten, Cap. 4. Het welck oock Ananias ende Sapphira, sijne huysvrouwe, geveynsdelick doende, ende een deel van het gelt achter houdende, van Petro met eene haestige doot daer over gestraft worden: dat door de Apostelen vele wonderwercken, voornamelick in het genesen der siecken, gedaen wierden: waer over de Hoogepriester ende de Sadduceen haer geworpen hebben in de gevangenisse, waer uyt sy van een Engel verlost worden, ende prediken in den tempel: ’t welck den Hoogenpriester geboodtschapt zijnde, hy deselve in den Raet laet halen, ende bestraft hebbende, namen sy raet om haer te dooden, doch wiert haer sulcks ontraden van Gamaliël, ende sy worden met geesselen los gelaten, ende met verbodt van niet meer te prediken, ’t welck sy niet na en komen, Cap. 5. Dat tot ontlastinge der Apostelen, alsoo de Griecksche klaeghden, ses Diakenen zijn verkoren, om de tafelen ende den armen te bedienen, onder welcke Stephanus een was, dewelcke alsoo hy groote wonderwercken dede, ende die tegen hem disputeerden hem niet en konden tegen staen, beschuldight wort voor den Raet met valsche getuygen dat hy godtlasterlick sprack tegen de wet, Cap. 6. Dat Stephanus hemselven voor den Raet heeft verantwoort, verhalende kortelick de historien des Ouden Testaments van Abraham af tot Salomon toe, ende haer bestraffende over hare hardtneckigheyt: waerom sy hem ter doot steenigen, Cap.7. Dat tegen de gemeynte van Jerusalem een groote vervolginge verweckt wiert, waerom vele vluchten na Samarien, alwaer Philippus het Euangelium predickt, ende vele mirakelen doet, daer door vele bekeert ende gedoopt werden: waerom de Apostelen derwaerts senden Petrum, ende Ioannem, die haer den Heyligen Geest geven: dat Simon de Toovenaer aldaer oock gedoopt is, ende de gaven des Heyligen Geests met gelt soeckt te koopen van Petro, die sulcks weygert, ende sijne geveynstheyt openbaert ende bestraft: Dat de kamerlingh der Koninginne Candaces van Ethyopien van Philippo bekeert ende gedoopt wort, Cap. 8, Dat Saulus de gemeynte vervolght: ende op den wegh na Damascum door een gesichte bekeert wort, ende drie dagen met blintheyt wort geslagen, door Ananias gedoopt, ende tot een Apostel van CHRISTO geroepen wort: te Damascus het Euangelium predickt, waer hem van de Joden lagen geleght worden om hem te dooden, die hy ontkomt, in een mande van de mueren der stadt afgelaten zijnde: dat de Kercken in Judeen, Galileen, ende Samarien in een goeden stant waren ende seer toenamen: dat Petrus eenen Eneam tot Lydda van de geraecktheyt genesen heeft, ende tot Joppe eene Tabitha van den dooden opgeweckt, Cap. 9. Dat Petrus ontboden wort van eenen Hooftman Cornelius genaemt, ende als hy twijfelde of hy tot een Heydensch man mochte komen, dat hy door een Godtlick gesichte uyt den hemel is onderwesen ende gesterckt: hoe hy van hem is ontfangen, ende hem met sijne vrienden door een treflicke predicatie tot CHRISTUM bekeert heeft, Cap. 10. Het welck als sommige qualick namen, dat Petrus de gantsche sake verhaelt heeft, ende daer mede haer gestilt: dat door de verstroyde, tot Phenicien, Cypren, ende Antiochien toe, de gemeynte uytgebreydet wiert, ende Barnabas na Antiochien gesonden wort om de geloovige te verstercken, alwaer Agabus voorseght den dieren tijt, die daer na onder den Keyser Claudius geweest is: waerom sy besluyten een hantreyckinge te senden aen de geloovige arme in Judeen, door Paulum ende Barnabam, die ’t selve verricht hebbende, daer na weder keeren tot Antiochien, alwaer de geloovige eerst Christenen genaemt worden, Cap. 11. Dat Herodes Agrippa, Iacobum den broeder Ioannis heeft onthalst, ende Petrum in de gevangenisse geworpen om hem oock te laten dooden, waer uyt hy door een Engel des Heeren verlost zijnde by de geloovige komt, vergadert ten huyse van de moeder van Ioannes Marcus: dat Herodes de soldaten die Petrum bewaerden liet ombrengen: dat Herodes te Cesareen, als hy met groote pracht tot het volck sprack, ende van ’t selve als een Godt gehouden wiert, van een Engel geslagen is, dat hy van de wormen gegeten wiert ende stierf, Cap. 12. Dat de Heylige Geest belast Paulum ende Barnabam te senden tot de Heydenen, ende datse, na oplegginge der handen, gereyst zijn na Cypren, waer sy in de Synagogen der Joden prediken, ende Paulus ernstelick bestraft, ende met blintheyt slaet, eenen toovenaer Elymas, die by den Stadthouder Sergius Paulus was, welcke tot het geloove bekeert wort: dat Paulus tot Antiochien in Pisidien in de Synagoge der Joden een treffelicke predicatie heeft gedaen, vervattende de somme der Christelicke leere, waer door vele Heydenen bekeert wierden, doch de Joden eenige vrouwen opmakende wierpen haer uyt hare lantpalen, Cap. 13. Dat Paulus ende Barnabas eenen tijt langh te Iconien hebben gepredickt, ende als daer over een scheuringe in de stadt ontstont, ende men haer socht leet te doen, datse gevloden zijn na Lystren, alwaer Paulus eenen lammen geneest: waerom die van Lystren haer als Goden offerande willen opofferen, het welck sy verhinderen: ende daer na opgehitst zijnde, Paulum steenigen, die weder bekomen zijnde met Barnaba treckt na Derben, ende daer na weder komt tot Lystren, Iconien, ende Antiochien, waer sy verhalen wat Godt door haer gedaen hadde, Cap.14. Ende also aldaer eenige uyt Judeen gekomen zijnde leerden, dat de wet der ceremonien noch moest onderhouden worden, ende daer over grooten twist ontstont, dat goet gevonden wiert dese sake te stellen in ’t oordeel van de Apostelen ende Ouderlingen te Jerusalen:

[fol. 56r]

soo dat Paulus ende Barnabas met eenige andere derwaerts gesonden wierden, ende dat sy haren last bekent gemaeckt hebbende, daer over een Synode der Apostelen ende Ouderlingen is vergadert, in welcken na dat Petrus, Paulus, ende Barnabas hare verklaringen gedaen hadden, heeft Iacobus sijne meyninge voorgestelt, welcke van alle de andere toegestemt zijnde, goet gevonden is het besluyt van dese Synode met eenen brief te senden na Antiochien ende andere Kercken, door Paulum, Barnabam, Iudam, ende Silam: ende als Paulus ende Barnabas de gemeynten wilden gaen besoecken, dat tusschen haer beyden eene verbitteringe ontstont om Ioannis Marci wille, soo datse van malkandren scheydden, ende Paulus na Syrien ende Cilicien reysde, Cap. 15. Dat Paulus Timotheum om der Joden wille heeft laten besnijden: ende met hem van Derben ende Lystren de steden aldaer doorreysde, ende dat de Kercken dagelicks toenamen: dat sy door Mysien reysden na Traos, waer Paulus door een gesichte vermaent wort na Macedonien te trecken, ende tot Philippis is gekomen, waer hy Lydiam de purperverkoopster bekeert, die met haer huysgesin gedoopt wort: dat hy aldaer eenen waerseggenden geest uytdrijft uyt eene dienstmaeght, welcker heeren daerom ’t volck tegen haer hebben opgemaeckt, het welck haer doet geesselen ende in de gevangenisse werpen, die als sy baden ende lofsangen songen, door eene aerdtbevinge geopent wort, waer door de Cippier bekeert, ende met sijn huysgesin gedoopt wort: dat d’Overste der stadt haer belasten datse uyt de stadt sullen gaen, ’t welck Paulus niet en wilde doen, ofte sy selve souden haer uyt de gevangenisse komen halen, ’t welck geschiet is, Cap. 16. Dat sy van daer vertrocken zijn na Thessalonica, alwaer sy prediken, ende sommige bekeeren: doch de Joden verwecken het volck tegen haer, ende trecken Iason voor de Overheyt: waerom sy van daer vertrecken na Bereen, daer sy oock prediken, ende die van Bereen ondersoecken de Schriften, of hare predicatien daer mede over een quamen. Dat Paulus van daer gereyst is na Athenen, daer hy voor den Raet gebracht zijnde met de Philosophen disputeert, ende tegen haer bewijst datter maer een waerachtigh Godt is, die ons alle geschapen heeft, ende die hy predickte: ende datter een algemeyn oordeel ende eene opstandinge der dooden zijn sal: waer mede sy gespot hebben: doch eenige geloofden, onder welcke waren Dionysius Areopagita ende Damaris, Cap. 17. Dat Paulus van daer tot Corinthen is gekomen, waer hy Aquilam ende Priscillam vindt, by welcke hy t’huys gegaen is, ende in de Synagoge predickt: waer tegen haer de Joden stelden, ende hem trocken voor den rechterstoel van den Stadthouder Gallio, die over de disputen van de religie niet oordeelen en wil: dat hy van daer vertrocken is na Syrien, na dat hy sijn hooft tot Cenchreen hadde laten bescheeren, tot Ephesen komt, ende van daer vertreckt door Cesareen na Jerusalem, ende voorts na Antiochien, ende daer een kleynen tijt geweest zijnde, na Galatien ende Phrygien: dat eenen Apollos te Ephesen de Joden krachtelick heeft overtuyght dat JESUS de CHRISTUS was, Cap. 18. Dat Paulus oock tot Ephesen gekomen is, ende aldaer vindende eenige discipelen, die de gaven des Heyligen Geests noch niet en hadden ontfangen, oock daer van niet en wisten, door oplegginge der handen deselve haer heeft gegeven: dat hy aldaer in de schole van Tyrannus twee jaren geleert heeft, ende vele krancke genesen: dat hy eenen onreynen geest uytwerpt, die eenige duyvelbesweerders quetst ende de kleederen afscheurt: dat vele hare tooversche boecken, die veel weerdigh waren, verbrandden: dat Paulus voorneemt na Jerusalem te reysen: dat te Ephesen tegen hem eenen grooten oploop verweckt wort van eenen Demetrius ende andere silversmeden, om dat door sijne leere haer gewin verminderde, dat sy hadden van ’t maken van kleyne silvere afbeeldingen des tempels van Diana: welcken oploop door den stadts schrijver gestilt wort, Cap. 19. Dat Paulus met eenigh geselschap door Macedonien gereyst is na Troas, ende als hy aldaer voor sijn vertreck een lange predicatie dede, dat een jongelingh, Eutychus genaemt, uyt de venster doot viel, ende van Paulo wert opgeweckt: dat hy over Asson, Mitylenen, Samus, ende Trogillium gekomen is te Mileten, waer hy by hem ontboden heeft de Ouderlingen ende Opsienders der gemeynte van Ephesen, van dewelcke hy sijn afscheyt neemt, haer ernstelick vermanende op de gemeynte goede acht te nemen, alsoo na sijn vertreck vele valsche leeraers souden opstaen, Cap. 20. Dat hy van daer gereyst is over Coüs, Rhodus, ende Patara, na Tyrus in Phenicien, ende van daer na Ptolomais, ende voorts na Cesareen, alwaer in ’t huys van Philippus, de Propheet Agabus Paulo voorseght dat hy te Jerusalem soude gevangen ende gebonden worden: waerom de geloovige hem baden, dat hy niet en soude optrecken na Jerusalem: ’t welck Paulus afslaet, ende voort reyst na Jerusalem: alwaer hy gekomen zijnde ten huyse van Iacobus, in tegenwoordigheyt van de Ouderlingen, verhaelt wat Godt door hem onder de Heydenen gedaen hadde: dat Iacobus hem raet, dat hy om der swacke Joden wille sijn hooft soude laten bescheeren, ’t welck hy doet: dat eenige Joden uyt Asien de geheele stadt in oproer tegen hem verweckten, ende hem meynden te dooden, ’t en ware de Overste hem haer ontweldight, ende in de legerplaetse gebracht hadde, die hem ondervraeght hebbende, hem toelaet voor den volcke sijne verantwoordinge te doen, Cap. 21. In welcke hy verhaelt sijn gantsch leven ende doen, ende voornamelick sijne bekeeringe, ende beroepinge om den Heydenen ’t Euangelium te prediken. Waer op de Joden te meer riepen ende tierden, soo dat de Overste hem wilde laten geesselen, maer van Paulo verstaende, dat hy een burger van Roomen was, liet hy daer van af, ende liet den gantschen Raet der Joden in de legerplaetse komen, om hem te hooren, Cap. 22. Voor welcke Paulus sijne verantwoordinge aenvangende, uyt bevel des Hoogenpriesters Ananie, in ’t aengesichte geslagen wort: waer over Paulus hem scherpelick bestraft: ende verklaert dat hy om het geloove van de opstandinge der dooden te rechte gestelt was: waer uyt eenen grooten twist ende geroep ontstaen is tusschen de Rechters, overmits sommige Pharizeen ende sommige Sadduceen waren: dat meer als veertigh Joden haer met eede verbonden, niet te sullen eten noch drincken voor datse Paulum souden gedoot hebben: ’t welck door Pauli susters sone aen hem, ende aen den Oversten, ontdeckt is: dat de Overste Claudius Lysias hem met een convoy des nachts gesonden heeft na Cesareen, met eenen brief aen den Stadthouder Felix, die hem in het richthuys van Herodes gevangen set, tot dat sijne beschuldigers souden gekomen zijn, Cap. 23. Dat Ananias ende de Ouderlingen te Cesareen gekomen zijn om hem te beschuldigen, het welck gedaen is door den voorspraeck Tertullus, die hem beschuldight van oproer ende ontheyliginge des tempels: dat Paulus beyde dese stucken heeft ontkent, verhalende watter geschiet was, ende waerom hy te Jerusalem gekomen was: dat Felix de sake uytgestelt heeft tot de komste van Lysias, hem meerder vryheyt in de gevangenisse gevende, ende dat hy hem dickwils by hem ende sijne huysvrouwe ontboden heeft, om hem te hooren: dat hy alsoo gevangen is gehouden tot dat Festus in sijne plaetse gekomen is, Cap. 24. Dat de Joden, als Festus te Jerusalem gekomen was, hem baden dat Paulus te Jerusalem soude mogen te rechte gestelt worden, ’t welck hy weygert, ende haer belast hem te Cesareen voor hem te beschuldigen: Dat sy ’t selve doen, ende Paulus hem verantwoort: ende als Festus hem na Jerusalem wilde senden, dat hy hem beroept op den Keyser. Dat de Koningh Agrippa ende Bernice hem begeeren te hooren, voor dewelcke hy gestelt wort, Cap. 25. Ende hemselven verantwoort tegen de beschuldingen van sijne wederpartijen, verhalende hoe dat hy eerst de gemeynte heeft vervolght, ende hoe hy wonderbaerlick is bekeert tot CHRISTUM, ende daer over beschuldight wort: waer over Festus hem bespot, ende Agrippa verklaert dat men hem mochte los laten, indien hy hem op den Keyser niet en hadde beroepen, Cap. 26. Dat Paulus gelevert wort met eenige andere gevangenen aen den Hooftman Iulius, om na Roomen gevoert te worden: datse tot dien eynde gaen in een schip van Adramyttien, ende varen na Sidon, van daer voorby Cypren tot Myra, ende overgaende in een schip van Alexandrien voorby Cnidus ende Creta, tot Schoonehaven, daer Paulus raet te verwinteren, doch de Hooftman volght den raet des stiermans, ende vaert voort, voorby Creta tot Clauda, ende daer ontstaet een groot tempeest, soo dat sy het goet over boort moeten werpen: dat Godt door eenen Engel Paulo openbaert, dat niemant vergaen en soude, maer datse op een eylant souden vervallen: waerom Paulus haer vermaent goets moedts te zijn: dat sy vier anckers voor uyt werpen, ende dat de schippers met den boot meynden te ontvlieden, ’t welck Paulus verhindert: datse het koorn over boort werpen, ende na datse wat gegeten hadden, datse by lant quamen, daer sy het schip op setteden: dat de soldaten de gevangene wilden dooden, ’t welck de Hooftman verhindert: ende datse alsoo schipbreucke lijdende aen lant swemmen, Cap. 27. Dat dit lant het eylant Melite was, ende datse van de inwoonders vriendelick ontfangen wierden: dat een adder aen de hant Pauli blijft hangen, die hy sonder letsel afschuddet: dat Paulus den vader van Publius van de kortse ende roodeloop geneest, ende andere siecken op dat eylant: datse na drie maenden van daer voort varen na Italien, over Syracusen, Rhegium, Puteolen ende Appijmerckt, ende tot Roomen komen: waer Paulus aen den Oversten des legers wort overgelevert, ende van eenen soldaet bewaert: dat Paulus den Joden aldaer verklaert, waerom hy gevangen na Roomen gesonden was: ende dat hy met haer van de religie gehandelt heeft, ende haer bewesen dat JESUS de CHRISTUS was, ’t welck sommige geloofden, ende andere niet: dat Paulus aldaer in een gehuert huys twee jaren is gebleven, vryelick het Euangelium predikende, Cap. 28.