Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het vj. Capittel.

1 De discipelen plucken koorn-aren op den Sabbath, ende worden daer over van Christo tegen de Pharizeen verantwoort. 6 Christus geneest op den Sabbath een dorre hant, ende verdedight dit sijn doen. 12 Bidt op den bergh, ende verkiest uyt sijne discipelen twaelf tot Apostelen. 17 Geneest verscheyden siecke ende besetene menschen. 20 Leert welcke menschen gelucksaligh zijn, ende niet en zijn. 27 Vermaent tot liefde, oock selfs tegen de vyanden. 36 tot barmhertigheyt, ende tot een billick oordeel van sijnen naesten. 38 als oock tot weldadigheyt. 41 Leert dat men hemselven eerst moet besien, als men andere wil bestraffen. 43 ende dat de boom uyt sijne vruchten bekent wort. 46 Eyndelick leert hy met de gelijckenisse van een huys op een rotze, ende op zant getimmert, dat het niet genoegh is hem met den monde alleen te belijden, maer dat men oock moet sijnen wille doen.

1

^a ENde het geschiedde op den ¹ tweeden eersten Sabbath, dat hy door het gezaeyde gingh, ende sijne discipelen pluckten aren, ende atense, [die] wrijvende met de handen.

a Deut. 23.25. Matth. 12.1. Marc. 2.23.

1 Dese Sabbath wort genaemt de tweede eerste, om dat, gelijck voorname Leeraers meynen, het de eerste Sabbath was na den tweeden dagh van Paesschen, waer van men seven Sabbathen moeste reeckenen tot het Pincksterfeest, Levit. 23. vers 15. van welcke seven Sabbathen dese de eerste was, den welcken de Ioden noch hedendaeghs noemen den eersten Sabbath na den tweeden dagh. Want dat oock ontrent dien tijt in het Ioodsche lant de aren groot waren, blijckt Lev. 23.10. Deut. 16.9. Andere meynen dat het geweest is de laetste dagh van ’t Paeschfeest, die een bysonder rustdagh was soo wel als de eerste, Num. 28.25. gelijck den laetsten dagh van ’t feest der tabernakelen, den grooten dagh van dat feest genaemt wort, Ioan. 7.37. Doch andere meynen dat hy alsoo genaemt wort, om dat het geweest soude zijn de Sabbath in het tweede groot feest, namelick van Pincksteren, op welcken de eerstelingen van de rijpe vruchten opgeoffert wierden, Exod. 34.22.

2

Ende sommige der Pharizeen seyden tot haer, Waerom doet ghy ^b dat niet geoorloft en is te doen, op de Sabbathen.

b Exod. 20.10.

3

Ende Iesus haer antwoordende seyde, En hebt ghy oock dat niet gelesen, het welck ^c David dede wanneer hem hongerde, ende den genen die met hem waren?

c 1.Sam. 21.6.

4

Hoe hy ingegaen is in het ² Huys Godts, ende de toonbrooden genomen ende gegeten heeft, ende oock gegeven den genen die met hem waren, welcke niet en zijn geoorloft te eten, ^d dan alleen den Priesteren.

2 Siet van het huys Godts, ende van de toonbrooden, d’aenteeckeninge op Matth. 12.4.

d Levit. 24.9.

5

Ende hy seyde tot haer, ^e De Sone des menschen is ³ een Heere oock des Sabbaths.

e Matth. 12.8. Marc. 2.28.

3 Siet hier van de verklaringe Matth. cap. 12. vers 8.

6

^f Ende het geschiedde oock op eenen anderen Sabbath, dat hy in de Synagoge gingh, ende leerde. Ende daer was een mensche, ende sijne rechter hant was dorre.

f Matth. 12.9. Marc. 3.1.

7

Ende de Schriftgeleerde ende de Pharizeen namen hem waer, of hy op den Sabbath genesen soude: op dat sy [eenige] ⁴ beschuldinge tegen hem mochten vinden.

4 Gr. sijne beschuldinge, Dat is, eenige stoffe ofte occasie van beschuldinge, om daer mede hem als een overtreder der wet by den volcke verdacht te maken.

8

Doch hy kende hare ⁵ gedachten, ende seyde tot den mensche, die de dorre hant hadde, Rijst op, ende staet in ’t midden. Ende hy opgestaen zijnde, stont [over eynde.]

5 Ofte, overleggingen.

9

Soo seyde dan Iesus tot haer, Ick sal u vragen: Wat is geoorloft op de Sabbathen? Goet te doen, of quaet te doen? ⁶ Een mensche te behouden, of te verderven?

6 Gr. een ziele, D. een mensche. Een wijse van spreken, waer door een deel voor het geheele wort genomen. Want wie een mensche niet en helpt als hy kan, die is schuldigh aen sijn verderf.

10

Ende haer alle rontom ⁷ aengesien hebbende, seyde hy tot den mensche, Streckt uwe hant uyt. Ende hy dede alsoo: ^g ende sijne hant wiert herstelt, gesont gelijck de andere.

7 Namelick, met toorne. Siet Marc. cap. 3. vers 5.

g 1.Reg. cap. 13. vers 6.

11

Ende sy wierden vervult ⁸ met uytsinnigheyt, ende spraken te samen met malkanderen, wat sy Iesu doen souden.

8 Dat is, met eenen rasenden haet.

12

^h Ende het geschiedde in die dagen, dat hy uytgingh na den bergh om te bidden, ende hy bleef den nacht over ⁹ in het gebedt tot Godt.

h Matth. 14.23.

9 Gr. in het gebedt Godts, Namelick, om sich door den gebede tot het verkiesen van sijne Apostelen te bereyden: gelijck de Apostelen oock na dit exempel gedaen hebben, Actor. cap. 13. vers 3.

13

ⁱ Ende als het dagh was geworden, riep hy sijne discipelen tot hem, ende verkoos’er twaelve uyt haer, die hy oock ¹⁰ Apostelen noemde.

i Matth. cap. 10. vers 1. Marc. cap. 3. vers 13. ende 6.7. Luce cap. 9. vers 1.

10 Dat is, Afgesondene, ofte Gesanten, om datse van hem eerst door ’t Iodische lant, Matth. cap. 10. vers 6. ende daer na in de werelt uytgesonden souden worden, om het Euangelium te prediken.

14

[Namelick] Simonem, welcken hy [kolom] oock ¹¹ Petrum noemde, ende Andream sijnen broeder, Iacobum ende Ioannem, Philippum ende Bartholomeum.

11 Waerom hy alsoo toegenaemt is geworden, siet Marc. cap. 3. vers 16. ende heeft oock dese toenaem gedient om hem te onderscheyden van den tweeden Simon, die oock daerom hier toegenaemt wort Zelotes, vers 15. Siet Matth. 10.4.

15

Mattheum ende Thomam, Iacobum den [sone] Alphei, ende Simonem genaemt ¹² Zelotem.

12 D. yveraer. siet Matth. 10.4.

16

Iudam Iacobi, ende Iudam Iscariot, die oock de verrader geworden is.

17

^k Ende met haer afgekomen zijnde, stont hy op een vlacke plaetse, ende [met hem] de schare sijner discipelen, ende een groote menighte des volcks van geheel Iudea ende Ierusalem, ende van den zeekant van Tyrus ende Sidon,

k Matth. 4.25. Marc. 3.7.

18

Die gekomen waren om hem te hooren, ende om van hare sieckten genesen te worden, ende die van onreyne geesten gequelt waren: ende sy wierden genesen.

19

Ende alle de schare socht hem aen te raken: ^l want daer gingh ¹³ kracht van hem uyt, ende hy genas’se alle.

l Marc. 5.30.

13 D. hy bewees aen haer sijne Goddelicke kracht, waer door hy haer genas. Siet Marc. 5.30.

20

^m Ende hy sijne oogen opslaende over sijne discipelen, seyde, Saligh zijt ghy ¹⁴ arme: Want uwe is het Koninckrijcke Godts.

m Matth. 5.2.

14 Nam. van geeste. Siet Matth. 5. vers 3.

21

ⁿ Saligh zijt ghy die nu ¹⁵ hongert: want ghy sult verzadight worden. ^o Saligh zijt ghy die nu ¹⁶ weent: want ghy sult lacchen.

n Iesa. 65.13.

15 Nam. na de gerechtigheyt, Matt. cap. 5. vers 6.

o Iesa. 61.3. ende 66.10.

16 Nam. lijdende om Christi ende des Euangeliums Christi wille, gelijck blijckt uyt het volgende vers.

22

^p Saligh zijt ghy wanneer u de menschen haten, ende ¹⁷ wanneer sy u afscheyden, ende ¹⁸ smaden, ende uwen name als quaet ¹⁹ verwerpen, om des Soons des menschen wille.

p Matth. 5.11. 1.Petr. 2.19. ende 3.14. ende 4.14.

17 Ofte, afsnijden, Namel. van hare vergaderingen ende geselschappen. Siet Ioan. 16.2.

18 Nam. als godtloose ofte ketters.

19 Of, uytdoen. Gr. uytwerpen.

23

^q Verblijdt u in dien dage, ende ²⁰ zijt vrolick: want siet uwen ²¹ loon is ²² groot in den hemel: ^r want hare vaders deden diergelijcke den Propheten.

q Actor. 5.41.

20 Gr. springht op, Nam. van vreughde.

21 Van desen loon siet Matth. 5.12.

22 Gr. veel.

r Actor. 7.51.

24

^s Maer wee u ²³ ghy rijcke, want ghy hebt uwen troost wech.

s Amos 6.1, 8.

23 Dat is, die u op uwen rijckdom verlaet, ende uwen troost daer in soeckt, Marc. 10.24.

25

^t Wee u die ²⁴ verzadight zijt: want ghy sult hongeren: Wee u die nu ²⁵ lacht: ^v Want ghy sult ²⁶ treuren ende weenen.

t Iesa. 65.13.

24 Gr. vervult, D. die uwen lust hebt in u lichaem met spijse ende dranck op te vullen. siet Iacob. 5. vers 5.

25 Dat is, die u vermaeck hebt in allerley wereltsche blijdtschap, Ioan. cap. 16. vers 20. ende in de verdruckinge der vrome, Apocal. cap. 11. vers 10.

v Iacob. 4.9. ende 5.1.

26 Namelick, eeuwighlick, Iacob. 5. vers 1.

26

Wee u wanneer ²⁷ alle de menschen wel van u spreken: Want hare vaders deden dergelijcke den valschen propheten.

27 Namel. de wereltsche menschen, Ioan. 15.19. als ghy haer soudt soecken te behagen ende gelijck te zijn, Gal. cap. 1. vers 10.

27

Maer ick segge u-lieden, die [dit] hoort, ^x Hebt lief uwe vyanden, doet wel den genen die u haten.

x Exod. 23.4. Prov. 25.21. Matth. 5.44. Rom. 12.20. 1.Corinth. 4.12.

28

Zegent de gene die u vervloecken, ende ^y bidt voor de gene, die u ²⁸ gewelt doen.

y Luce 23.34. Actor. 7.60.

28 Ofte, lasteren: gelijck 1.Petr. 3.16.

29

^z Den genen die u aen de wange slaet, ²⁹ biedt oock de andere: ende den genen die u den mantel neemt, en verhindert oock den rock niet [te nemen.]

z 1.Cor. 6.7.

29 Namel. liever dan dat ghy u selven soudet wreken, ofte quaet met quaet vergelden.

30

^a Maer geeft ³⁰ een yegelick die van u begeert, ende van de gene, die het uwe neemt, en ³¹ eyscht niet weder.

a Deut. 15.7. Matth. 5.42.

30 Dit moet verstaen worden van de rechte arme, die gebreck lijden, den welcken wy oock geven moeten na ons vermogen. Siet hier van den regel Pauli, 2.Cor. cap. 8. versen 12, 13, 14.

31 Namelick, soo daer door de liefde des naesten soude worden gequetst, ofte aen andere ergernisse gegeven, 1.Corinth. cap. 6. vers 7.

31

^b Ende gelijck ghy wilt dat u de menschen doen sullen, doet ghy haer oock desgelijcks.

b Matth. 7.12.

32

^c Ende indien ghy lief hebt, die u lief hebben, wat ³² danck hebt ghy? want oock ³³ de sondaers hebben lief de gene die haer lief hebben.

c Matth. cap. 5. vers 46.

32 Ofte, genade, Dat is, genadige weldaet ofte vergeldinge van Godt.

33 Dat is, openbare ende groote sondaren, hoedanige gehouden wierden de tollenaren, die in plaetse derselve, Matth. cap. 5. versen 46, 47. gestelt worden.

33

Ende indien ghy goet doet, den genen die u goet doen, wat danck hebt ghy? Want oock de sondaers doen het selve.

34

^d Ende indien ghy leent den genen, van welcke ghy hoopt ³⁴ weder te ontfangen, wat danck hebt ghy? Want oock de sondaers leenen den sondaren, op dat sy even-gelijcke weder mogen ontfangen.

d Deut. cap. 15. vers 8. Matth. cap. 5. vers 42.

34 Namelick, het geleende gelt, ofte dergelijcke vrientschap, wanneer ghy sulcks van doen soudt hebben, gelijck uyt de volgende woorden in het eynde van ’t vers blijckt.

[fol. 30v]

35

Maer hebt uwe vyanden lief, ende doet goet, ende leent ³⁵ sonder yet weder te hopen: ende uwen loon sal ³⁶ groot zijn, ende de ghy sult ^e kinderen des Allerhooghsten ³⁷ zijn: Want hy is ³⁸ goedertieren over de ondanckbare ende boose.

35 Of, sonder daer van yet te hopen, D. niet alleen den genen die ghy hoopt dat het sullen weder geven, ofte dergelijcke vrientschap weder doen, maer oock den genen daer van ghy die hope niet en hebt: gelijck hy hier oock gebiedt niet alleen de vrienden, maer oock de vyanden lief te hebben.

36 Gr. veel.

e Matth. 5.45.

37 Dat is, toonen metter daet, dat ghy het zijt.

38 Ofte, weldadigh.

36

Weest dan barmhertigh, gelijck oock uwe Vader barmhertigh is.

37

^f Ende en ³⁹ oordeelt niet, ende ghy en sult niet geoordeelt worden: Verdoemt niet, ende ghy en sult niet verdoemt worden: ⁴⁰ laet los, ende ghy sult los gelaten worden.

f Matth. 7.1. Rom. 2.1. 1.Cor. 4.5.

39 Namel. lichtveerdelick ofte verkeerdelick, gelijck Matth. 7.1.

40 Ofte, vergeeft, ende u sal vergeven worden.

38

^g Geeft, ende u sal gegeven worden: een goede, neergedruckte, ende geschudde, ende overloopende ⁴¹ mate sal men in ⁴² uwen schoot geven: ^h Want met deselve mate daer mede ghylieden metet, sal u-lieden weder gemeten worden.

g Prov. 10.22. ende 19.17.

41 Een gelijckenisse genomen van het meten van drooge waeren, als men elck het sijne ruym wil toemeten.

42 Een maniere van spreken genomen van de wijse der volcken in Orienten, die lange wijde kleederen droegen, daer in sy ontfangen konden het gene haer gegeven wiert, Psalm 79. vers 12. Ierem. 32.18.

h Matth. 7.2. Marc. 4.24.

39

Ende hy seyde tot haer een gelijckenisse, ⁱ Kan oock wel een blinde eenen blinden op den wegh leyden? Sullen sy niet beyde in den gracht vallen?

i Iesa. 42.19. Matth. 15.14.

40

^k De discipel en is niet boven sijnen ⁴³ meester: maer een yegelick ⁴⁴ volmaeckt [discipel,] sal zijn gelijck sijn meester.

k Matth. 10.24. Ioan. 13.16. ende 15.20.

43 Gr. Leeraer, ofte, Leermeester.

44 D. een recht, waer, ende getrouw discipel.

41

^l Ende wat siet ghy den ⁴⁵ splinter, die in uw’s broeders ooge is, ende den balck die in uw’ eygen ooge is, en merckt ghy niet?

l Matth. 7.3.

45 Wat door den splinter ende balck verstaen wort, siet Matth. 7.3.

42

Ofte hoe kondt ghy tot uwen broeder seggen, Broeder laet toe dat ick den splinter die in uw’ ooge is ⁴⁶ uyt doe, daer ghy selve den balck die in uw’ ooge is, niet en siet? Ghy geveynsde, ^m doet eerst den balck uyt uw’ ooge, ende dan sult ghy besien om den splinter uyt te doen, die in uw’ broeders ooge is.

46 Gr. uytwerpe.

m Prov. 18.17.

43

ⁿ Want het en is geen goede boom, die quade vrucht ⁴⁷ voort brenght, noch geen ⁴⁸ quade boom, die goede vrucht voort brenght.

n Matth. 7.17. ende 12.33.

47 Gr. maeckt.

48 Gr. verrotte.

44

Want een yegelick boom wort uyt sijn eygen vrucht gekent. ^o Want men leest geen vijgen van doornen, noch men snijdt geen druyve van bramen.

o Matth. 7.16.

45

^p De goede mensche brenght het goede voort uyt den goeden schat sijns herten: ende de quade mensche ⁴⁹ brenght het quade voort uyt den quaden schat sijns herten. ^q Want uyt den overvloet des herten spreeckt sijnen mont.

p Matth. 12.35.

49 Namelick, gemeenlick, ofte ten meestendeel. Want anders de geveynsde dickwils spreken datse niet en meynen, hoewel hare geveynstheyt veeltijts aen den dagh komt.

q Matth. 12.34.

46

^r Ende wat noemt ghy my Heere, Heere: ende en doet niet het gene dat ick segge?

r Malach. 1.6. Matth. 7.21. ende 25.11. Luce 13.25. Rom. 2.13. Iacob. 1.22.

47

^s Een yegelick die tot my komt, ende mijne woorden hoort, ende deselve doet, ick sal u toonen wien hy gelijck is.

s Matth. 7.24.

48

Hy is gelijck een mensche die een huys bouwde, ende groef, ⁵⁰ ende verdiepte, ende leyde het fondament op een steenrotze: als nu ⁵¹ de hooge vloet quam, soo ⁵² sloegh de waterstroom tegen dat huys aen, ende en konde dat niet bewegen: want het was op de steenrotze gegront.

50 D. groef diep, Namelick, om te vaster fondament te leggen.

51 Gr. de volle vloet, waer door, als oock door de stroomen, verstaen worden de verleydingen, versoeckingen, verdruckingen, ende vervolgingen, Matth. cap. 13. vers 21.

52 Gr. brack.

49

Maer diese gehoort, ende niet gedaen en sal hebben, is gelijck een mensche die een huys bouwde op de aerde sonder fondament: tegen het welcke de waterstroom aensloegh: ende het viel terstont, ende ⁵³ de val van dat selve huys was groot.

53 Gr. de breucke, ofte, scheure.