Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ij. Capittel.

1 Christus wort te Bethlehem geboren. 8 ende sijne geboorte door eenen Engel aen de herderen bekent gemaeckt. 13 waer over de hemelsche heyrscharen met eenen lofsangh Godt prijsen. 15 De herders gaen na Bethlehem om het kint te sien, ende verbreyt hebbende het gene haer daer van geseght was, keeren wederom. 21 Het kindeken wort besneden, ende IESUS genaemt. 22 den Heere in den tempel voorgestelt. 25 al-[kolom]waer hem Simeon ontfanght in sijne armen, ende na eenen lofsangh van hem propheteert. 36 Desgelijcks doet oock Anna de Prophetersse. 41 Christus twaelf jaren oudt zijnde, reyst met sijne ouders na Ierusalem. 45 wort van haer gevonden in den tempel onder de Leeraers. 51 keert wederom na Nazareth, ende is sijne ouderen onderdanigh, ende neemt toe in wijsheyt, grootte, ende genade.

1

ENde het geschiedde ¹ in die selve dagen datter een gebodt uytgingh van den Keyser ² Augusto, dat ³ de geheele werelt ⁴ beschreven soude worden.

1 Namelick, terwijle Maria swanger gingh.

2 Dese was de tweede Roomsche Keyser, volgende op Iulius Caesar den eersten: ende onder sijne regeeringe was het Roomsche Rijck in sijn meeste kracht ende ruste. Heeft geregeert ontrent ses en vijftigh jaren, ende is dit geschiet ontrent het twee en veertighste jaer sijns Keyserrijcks.

3 Gr. alle het bewoonde, namelick, aertrijck: het welck verstaen moet worden soo verre hem het Roomsche Rijck doen uytstreckte.

4 Namelick, om daer uyt te weten de menighte der onderdanen des Roomschen Rijcks, ende haer vermogen, op dat een yeder na het selve soude mogen geschat worden.

2

Dese ⁵ eerste beschrijvinge geschiedde als ⁶ Cyrenius over Syrien Stadthouder was.

5 Dese beschrijvinge wort de eerste genaemt, ten aensien, van noch een tweede, die daer na geschiet is, waer van gewagh gemaeckt wort Act. 5.37. ende by Ioseph. Antiq. lib. 18. cap. 1.

6 Dese wort in de Romeynsche historien genaemt Quirinus, die Stadthouder was over gantsch Syrien, waer van Iudea doen ter tijt een deel was.

3

Ende sy gingen alle om beschreven te worden, een yegelick na ⁷ sijn eygen stadt.

7 Namelick, van waer hy afkomstigh was, ende daer sijn geslachte woonde.

4

Ende Ioseph gingh oock op van Galilea, uyt de stadt Nazareth na Iudeam, ^a tot de stadt Davids, die ^{b 8} Bethlehem genaemt wort, (om dat hy uyt den ^c huyse ende geslachte Davids was)

a Ioan. 7.42.

b 1.Sam. 16.4, etc.

8 Van dese stadt siet Mich. 5. vers 1. Matth. 2.1. ende wort Davids stadt genaemt, om dat David daer geboren ende opgevoedt was, 1.Sam. 17. vers 12. Ioan. 7.42.

c Matth. 1.1.

5

Om beschreven te worden met Maria sijn ⁹ ondertrouwt wijf, welcke bevrucht was.

9 Het is wel gelooflick dat Ioseph haer nu al tot hem genomen hadde, volgens ’t bevel des Engels, Matth. 1.20. maer wort evenwel hier noch genaemt ondertrouwde, om datse met hem alsoo leefde, als of sy maer ondertrouwt ware geweest.

6

Ende het geschiedde als sy daer waren, dat de dagen vervult wierden, dat sy baren soude.

7

Ende sy ^d baerde haren ¹⁰ eerstgeboren soon, ende wandt hem in ¹¹ doecken, ende leyde hem neder in de kribbe, om dat voor haerlieden geen plaetse en was in de herberge.

d Matth. 1.25.

10 Siet hier van Matth. 1.25.

11 Gr. windelen.

8

Ende daer waren herders in die selve lantstreke, haer houdende in het velt ende hielden de nachtwacht over hare kudde.

9

Ende siet een Engel des Heeren ¹² stont by haer, ende de ¹³ heerlickheyt des Heeren omscheense, ende sy vreesden met groote vreese.

12 Namelick, onverwacht ende haestelick, gelijck het Griecks woort mede brenght.

13 D. een Godtlicke glantz ende klaerheyt.

10

Ende de Engel seyde tot haer, En vreest niet, want siet ick ¹⁴ verkondige u groote blijdtschap, die ¹⁵ alle den volcke wesen sal.

14 Gr. Euangelizeere, D. verkondige blijde tijdinge.

15 Namel. Godts volck. siet Matth. 1. vers 21.

11

[Namelick] dat u heden geboren is de Salighmaker, welcke is ¹⁶ Christus de Heere, in de stadt Davids.

16 Ofte, de Gesalfde.

12

Ende dit sal u ¹⁷ het teecken zijn, Ghy sult het kindeken vinden in doecken gewonden, ende liggende in de kribbe.

17 Namelick, daer aen ghy het kindeken kennen sult, ende bevinden waer te zijn, dat ick u verkondige.

13

Ende van stonden aen was [daer] met den Engel ^e een menighte des hemelschen ¹⁸ heyrlegers, prijsende Godt ende seggende,

e Dan. 7.10. Apoc. 5.11.

18 Dat is, der Engelen, die als een heyr des Heeren zijn, door welcke hy de vrome beschermt ende de quade straft, Psalm 34.8. ende 103.21.

14

¹⁹ Eere [zy] Godt in de hooghste [hemelen,] ^f ende ²⁰ vrede op aerden, in den menschen ²¹ een welbehagen.

19 Ofte, heerlickheyt.

f Iesa. 57.19. Ephes. 2.17.

20 Namelick, met Godt, Rom. cap. 5. vers 1.

21 Dat is, het welbehagen Godts worde door hem aen de menschen vervult, 2.Thessal. cap. 1. vers 11. Anders, des welbehagens, Dat is, in de menschen die Godt na sijn welbehagen heeft uytverkoren, Ephes. 1.5.

15

Ende het geschiedde, als de Engelen van haer ²² wech gevaren waren na den hemel, dat ²³ de herders tot malkanderen seyden, Laet ons dan henen gaen tot Bethlehem, ende laet ons sien ²⁴ het woort dat daer geschiet is, ’t welck de Heere ons heeft kondt gedaen.

22 Gr. wech gegaen.

23 Gr. de menschen, de herders.

24 D. de geheele sake. Hebr.

16

Ende sy quamen met haeste, ende vonden Mariam, ende Ioseph, ende het kindeken liggende in de kribbe.

17

Ende als sy het gesien hadden maeckten sy alomme bekent het woort, dat haer van dit kindeken geseght was.

18

Ende alle die het hoorden verwonderden haer, over het gene haer geseght wiert van de herders.

19

Doch Maria bewaerde dese woorden alle te samen, ²⁵ overleggende [die] in haer herte.

25 Ofte, vergelijckende die met het andere, dat namelick haer te voren hier van meer geopenbaert ende geschiet was, Capittel 1.

[fol. 28r]

20

Ende de herders keerden wederom, verheerlickende ende prijsende Godt over alles wat sy gehoort ende gesien hadden, gelijck tot haer gesproken was.

21

Ende als ^g acht dagen ²⁶ vervult waren, dat men het kindeken besnijden soude, soo wiert sijnen ^h name genaemt ²⁷ JESUS, welcke genaemt was van den Engel, eer hy in den lichame ontfangen was.

g Genes. 17.12. Levit. 12.3. Ioan. 7.22.

26 D. als de achtste dagh gekomen was. siet Actor. 2.1.

h Matth. 1.21. Luce 1.31.

27 Siet hier van ende van de uytlegginge deses naems Matth. 1.21.

22

Ende als de dagen ²⁸ harer ⁱ reyniginge vervult waren na ²⁹ de wet Mosis, brachten sy hem te Ierusalem, op dat sy [hem] den Heere voorstelden.

28 Namel. Marie.

i Levit. 12.6.

29 Siet van dese wet Levit. 12.2, 4.

23

(Gelijck geschreven is ^k in de wet des Heeren, Al wat ³⁰ manlick is dat de moeder opent, sal den Heere ³¹ heyligh genaemt worden)

k Exod. 13.2. Num. 3.13. ende 8.16, 17.

30 N. soo wel van menschen als van gedierten, Exod. 13.2. Num. 18.15, 16, 17.

31 Namelick, om of opgeoffert te worden, soo het reyne gedierten waren, ofte voor vijf sikels gelost te worden, soose na de wet niet opgeoffert en mochten worden.

24

Ende op dat sy offerande gaven na het gene dat in de ³² wet des Heeren geseght is, ^l een paer tortelduyven, ofte twee jonge duyven.

32 Siet Levit. 12. verssen 6, 8. alwaer sulcks wort geordineert voor geringe lieden: want de rijcke moesten een jarigh lam opofferen met een tortelduyve, ofte jonge duyve, het lam ten brand-offer, ende de duyve ten sond-offer.

l Levit. 12.8.

25

Ende siet daer was een mensche te Ierusalem, wiens name was Simeon: ende dese mensche was rechtveerdigh ende Godtvreesende, verwachtende de vertroostinge Israëls: ende ³³ de Heylige Geest was op hem.

33 Namelick, de Geest der prophetie.

26

Ende hem was een Godtlicke openbaringe gedaen door den Heyligen Geest, dat hy den doot ³⁴ niet sien en soude, eer hy den Christum des Heeren soude sien.

34 Dat is, niet sterven.

27

Ende hy quam door den Geest in den tempel: ende als de ouders het kindeken Iesum inbrachten, om ³⁵ na de gewoonte der wet met hem te doen:

35 Gr. na het gewoonlicke: waer van hier te voren gesproken is.

28

Soo nam hy het selve in sijne armen, ende ³⁶ loofde Godt, ende seyde,

36 Gr. zegende.

29

Nu ^{m 37} laet ghy, Heere, uwen dienstknecht gaen in vrede, na uw’ woort.

m Genes. 46.30.

37 Gr. ontbindt, laet los, Namel. van dit elendigh leven, volgens uwe belofte. siet dergelijck Philip. 1. vers 23.

30

Want mijne oogen hebben ³⁸ uwe ⁿ saligheyt gesien,

38 Of, uwe salighmakinge, D. Salighmaker, ende het gene waer door de saligheyt te wege gebracht wort. Siet Iesa. 52.10. ende Luce 3.6.

n Psalm 98.2. Iesa. 52.10.

31

^o Die ghy bereyt hebt voor het aengesichte van ³⁹ alle de volckeren:

o Actor. 28.28.

39 Nam. soo wel Heydenen als Ioden, gelijck volght.

32

^p Een licht tot ⁴⁰ verlichtinge der Heydenen, ende tot heerlickheyt uwes volcks Israëls.

p Iesa. 42.6. ende 49.6. Actor. 13.47.

40 Gr. openbaringe.

33

Ende Ioseph ende sijne moeder verwonderden haer over het gene dat van hem geseght wiert.

34

Ende Simeon zegende haerlieden, ende seyde tot Mariam sijne moeder, Siet, ^q dese wort ⁴¹ geset tot eenen val ende opstandinge veler in Israël, ende tot ⁴² een teecken ^r dat wedersproken sal worden,

q Iesa. 8.14. Rom. 9.32. 1.Petr. 2.8.

41 Dat is, verordineert, namelick, van Godt. Dese woorden zijn genomen uyt Iesa. 8. vers 14. ende worden verklaert van Paulo, Rom. 9. versen 32, 33. 1.Cor. cap. 1. versen 23, 24. 2.Corinth. 2.16. ende 1.Petr. 2.6, 7. Siet aldaer de aenteeckeninge.

42 D. als een doelwit daer na elck een mickt ende schiet.

r Actor. 28.22.

35

(Ende oock ⁴³ een sweert sal door uw’ selfs ziele gaen) op dat de ⁴⁴ gedachten uyt vele herten geopenbaert worden.

43 Dat is, bittere smerten, voornamelick over het lijden ende sterven deses uwes Soons.

44 D. haer geloove ende ongeloove sal voor den dagh gebracht worden. Siet 1.Cor. 11.19.

36

Ende daer was Anna een prophetesse, een dochter Phanuëls, uyt de stamme Asar: Dese was ⁴⁵ tot grooten ouderdom gekomen, welcke met [haren] man seven jaren hadde geleeft van haren maeghdom af.

45 Gr. tot vele dagen.

37

Ende sy was een weduwe van ontrent vier en tachtentigh jaren, dewelcke ⁴⁶ niet en weeck uyt den tempel, met vasten ende bidden [Godt] ^s dienende nacht ende dagh.

46 Dat is, was geduerigh ofte dagelicks in den tempel.

s 1.Sam. 1.22.

38

Ende dese te dier selver ure daer by komende heeft ingelijcks den Heere ⁴⁷ beleden, ende sprack van hem tot allen die ⁴⁸ de verlossinge in Ierusalem verwachteden.

47 Dat is, bekent ende betuyght, dat hy de verwachte Messias was.

48 Namelick, die belooft was door den Messiam te sullen geschieden.

39

Ende als sy alles voleyndight hadden, wat na de wet des Heeren [te doen] was, keerden sy wederom na Galileam, tot hare stadt Nazareth.

40

Ende het kindeken ^t wies op, ende [kolom] ⁴⁹ wiert gesterckt ⁵⁰ in den geest, ende vervult met wijsheyt: ende de genade Godts was over hem.

t Luce 1.80.

49 Het selve wort oock Luce 1.80. geseght van Ioanne, doch Christus heeft dese gaven ontfangen niet met mate, Ioan. 3.34.

50 Ofte, door den Geest.

41

Ende sijne ouders ⁵¹ reysden alle jare na Ierusalem op het feest van ^v Pascha.

51 Namelick, na het bevel Godts, Deut. 16.16.

v Exod. 23.15, 17. Levit. 23.5. Deut. 16.1.

42

Ende doe hy twaelf jaren [oudt] geworden was, ende sy na Ierusalem opgegaen waren, na de gewoonte des feestdaeghs:

43

Ende de dagen [aldaer] voleyndight hadden, doe sy weder keerden, bleef het kint Iesus te Ierusalem, ende Ioseph ende sijne moeder en wiste’t niet.

44

Maer meenende dat hy ⁵² in ’t geselschap op den wegh was, gingen sy een daghreyse, ende sochten hem onder de magen, ende onder de bekende.

52 Namelick, der gene die met haer na Nazareth weder keerden. Want de Ioden na de groote feesten met groote hoopen te samen opgingen ende weder keerden, Psalm 42. vers 5.

45

Ende als sy hem niet en vonden, keerden sy wederom na Ierusalem, hem soeckende.

46

Ende het geschiedde, na drie dagen, dat sy hem vonden in den tempel, sittende in het midden der Leeraren, haer hoorende, ende haer ondervragende.

47

^x Ende alle die hem hoorden ontsetteden haer over sijn verstant, ende antwoorden.

x Matth. 7.28. Marc. 1.22. Luce 4.22, 32. Ioan. 7.15.

48

Ende ⁵³ sy hem siende wierden ⁵⁴ verslagen, ende sijne moeder seyde tot hem, Kint waerom hebt ghy ons soo gedaen? Siet, ⁵⁵ uw’ vader ende ick hebben u met ⁵⁶ anghst gesocht.

53 Namelick, Ioseph ende Maria.

54 Namelick, om dat sy sagen, dat hy noch een kint zijnde hem onderstaen hadde, met sulcke groote Leeraers te spreken ende te handelen.

55 Namelick, Ioseph. Soo spreeckt Maria na de meyninge der Ioden, Luce 3.23. ofte om dat men oock een behouwt-vader met den name van vader plagh te noemen.

56 Gr. beanghst, of, benauwt zijnde.

49

Ende hy seyde tot haer, Wat [is ’t] dat ghy my gesocht hebt? En wistet ghy niet, dat ick moet zijn in de dingen ⁵⁷ mijns Vaders?

57 Namelick, die Godt mijnen hemelschen Vader my heeft bevolen, ende waer toe ick van hem in de werelt gesonden ben.

50

^y Ende sy en verstonden het woort niet, dat hy tot haer sprack.

y Luce 9.45. ende 18.34.

51

Ende hy gingh met haer af, ende quam tot Nazareth, ende was haer ⁵⁸ onderdanigh. Ende sijne moeder bewaerde alle dese ⁵⁹ dingen in haer herte.

58 Namelick, gelijck de kinderen hare ouders schuldigh zijn te gehoorsamen na de wet, dewelcke hy hemselven hadde onderworpen.

59 Gr. woorden.

52

Ende Iesus ^z nam toe in wijsheyt, ende in ⁶⁰ grootte, ende in genade by Godt ende de menschen.

z 1.Sam. 2.26. Luce 1.80.

60 Ofte, in ouderdom: want het Griecks woort beyde beteeckent, Luce 19.3. Ioan. 9.21, 23.