Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

1 De voorreden Luce over sijn Euangelium. 5 Zacharie ende Elisabets geslachte ende leven. 8 Een Engel verschijnt Zacharie in den tempel. 13 welcke hem voorseght d’ontfangenisse ende geboorte Ioannis, wiens ampt hy beschrijft. 18 Zacharias sulcks niet geloovende, wort daer over gestraft met stomheyt voor eenen tijt. 24 Elisabet wort bevrucht. 26 De Engel Gabriel boodtschapt de maget Maria, datse den Sone Godts ontfangen ende baren sal. 39 sy reyst daer na tot Elisabet, welcke haer met blijdtschap ontfanght ende saligh prijst. 46 Maria danckt den Heere met eenen lofsangh. 57 Elisabet baert haren sone. 59 dewelcke besneden ende Ioannes genaemt wort. 64 Zacharias wort wederom sprekende, ende singht den Heere eenen lofsangh, propheteerende van het ampt Christi, ende sijns voorloopers Ioannis. 80 die in de woestijne opwast, ende wort sterck in den geest.

1

NAdemael ¹ vele ter hant genomen hebben, om in orden te stellen een verhael van de dingen, die ² onder ons volkomene sekerheyt hebben,

1 Vele oude Leeraers meenen, dat door dese verstaen worden eenige persoonen, die uyt hare eygene beweginge onderstaen hadden eenige stucken der Euangelische historien te beschrijven, die van de Christelicke Kercke niet aengenomen en zijn geweest, ofte die sy niet volbracht en hadden. Doch andere meenen dat hier door soude konnen Mattheus ende Marcus verstaen worden, overmits Lucas hem selven onder die schijnt te stellen, ende vele historien ende stucken beschrijft, die van deselve ofte niet, ofte met weynige woorden aengeroert worden.

2 Namelick, Christenen.

2

Gelijck ons overgelevert hebben ³ die van den beginne selve aenschouwers ende dienaers ⁴ des woorts geweest zijn:

3 Namelick, de Apostelen ende discipelen Christi. Siet 1.Ioan. 1.1.

4 Dat is, der sake die hier beschreven wort. Hebr. hoewel sommige meenen dat hier door Christus selve verstaen wort, gelijck hy alsoo genaemt wort Ioan. 1.1.

3

Soo heeft het oock my goet gedacht, hebbende alles ⁵ van voren aen neerstelick ⁶ ondersocht, vervolgens aen u te schrijven, ⁷ voortreffelicke ⁸ Theophile:

5 Gr. van boven af. Want hy van de ontfangenisse Ioannis des Doopers begint.

6 Gr. achtervolght, nagespeurt, nagetracht, D. grondige kennisse van alles gekregen hebbende, het welck alles van hem gedaen is door eene bysondere drijvinge des H. Geests, 2.Petr. 1.21. Actor. 15.25, 28.

7 Gr. machtighste.

8 Wie dese Theophilus is geweest is onseker. Doch blijckt uyt desen tijtel, die hem hier gegeven wort, dat hy een aensienlick ende treffelick man is geweest, alsoo deselve tijtel den Romeynschen Stadthouderen Felix ende Festus oock gegeven wort, Actor. 24.3. ende 26.25. Aen den selven heeft oock Lucas sijn tweede boeck van de handelingen der Apostelen toege-eygent, Actor. 1.1.

4

Op dat ghy meught kennen de sekerheyt der dingen, daer van ghy ⁹ onderwesen zijt.

9 ’t Griecks woort beteeckent veeltijts met levende stemme te onderwijsen, doch wort oock somtijts in ’t gemeen genomen voor allerley onderwijsinge, Actor. 18.25. Rom. 2.18. 1.Cor. 14. vers 19. Gal. 6.6.

5

IN ¹⁰ de dagen ¹¹ Herodis des Koninghs van Iudea, was een seker Priester met name Zacharias, ^a van de ¹² dagh-orden Abie: ende [kolom] sijn wijf was uyt de dochteren Aarons, ende haren naem Elisabet.

10 D. ten tijden.

11 Namel. des Grooten. Siet van hem Matth. 2.1.

a 1.Chron. 24.10.

12 Gr. Ephemeria, ’t welck hier beteeckent een seker orden of klasse van Priesteren, die onder een Hooft stonden, ende eenige dagen des jaers op hare beurte den Godtsdienst in den tempel moesten waernemen, van welcke, d’orden van Abia de achtste was, volgens d’eerste instellinge. siet 1.Chron. 24.10.

6

Ende sy waren beyde rechtveerdigh ¹³ voor Godt, wandelende in alle de geboden ende rechten des Heeren ¹⁴ onberispelick.

13 D. niet alleen voor de menschen, gelijck de huychelaers somtijts doen, maer in aller oprechtigheyt voor Godt.

14 Namelick, van de menschen: sonder ergenisse te geven: want dat Zacharias niet sonder sonde geweest is, blijckt uyt vers 20.

7

Ende sy en hadden geen kint, om dat Elisabet onvruchtbaer was, ende sy beyde verre op hare dagen gekomen waren.

8

Ende het geschiedde, dat als hy ¹⁵ het Priesterampt bediende voor Godt in de beurte sijner dagh-orden,

15 Namelick, als sijnen bysonderen dienst neffens andere: alsoo hy een gemeen Priester was, ende geen Hoogepriester, gelijck sommige meenen, want die moeste met niemant loten.

9

Na de gewoonte der Priesterlicke bedieninge, hem te lote was gevallen, ^b dat hy soude ingaen in den tempel des Heeren om te ^c reuck-offeren.

b Hebr. 9.6.

c Exod. 30.7. Levit. 16.17.

10

Ende alle de menighte des volcks was ¹⁶ buyten biddende ter ure des reuck-offers.

16 Namelick, in de voorhoven des tempels, 1.Reg.7. vers 12. 2.Chron. 4. vers 9.

11

Ende van hem wiert gesien een Engel des Heeren staende te rechter [zijden] van den ¹⁷ altaer des reuck-offers.

17 Desen altaer stont in het Heylige, waer achter was het Heylige der heyligen met het voorhanghsel afgescheyden. Hier moest tweemael des daeghs ’s morgens ende ’s avonts het reuckwerck geoffert worden, Exod. cap. 30. versen 7, 8.

12

Ende Zacharias [hem] siende, wiert ontroert ende vreese is op hem gevallen.

13

Maer de Engel seyde tot hem, En vreest niet Zacharia, want uw’ gebedt is verhoort, ende uw’ wijf Elisabet sal u eenen sone baren, ende ^d ghy sult sijnen naem heeten ¹⁸ Ioannes.

d Luce 1.60.

18 Is te seggen in het Hebreeusch, de genade Godts, ofte begenadight van Godt, ofte, Godt heeft genadelick gegeven.

14

Ende u sal blijdtschap ende verheuginge zijn, ende vele ^e sullen haer over sijne geboorte verblijden.

e Luce 1.58.

15

Want hy sal ¹⁹ groot zijn voor den Heere: ^f noch ²⁰ wijn noch stercken dranck en sal hy niet drincken, ende hy sal met den Heyligen Geest vervult worden, oock van sijns moeders lijve aen.

19 D. voortreffelick, ten aensien van sijne gaven ende ampt, waer mede hy alle andere voorgaende Propheten heeft te boven gegaen, Matth. c. 11. versen 9, 11.

f Iudic. 13.4.

20 Gelijck de Nazireen haer daer van moesten onthouden. Siet. Num. cap. 6. vers 3. Iudic. cap. 13. versen 4, 7.

16

Ende ^g sal vele der kinderen Israëls bekeeren tot den Heere haren Godt.

g Malach. cap. 4. vers 6. Matth. 11.14.

17

Ende ^h hy sal voor hem henen gaen ²¹ in den geest ende kracht Elie, ^{i 22} om te bekeeren de herten der vaderen tot de kinderen, ende de ongehoorsame tot de voorsichtigheyt der rechtveerdige, om den Heere te bereyden een ²³ toegerust volck.

h Matth. 3.2. Marc. 9.12.

21 Siet hier van Matth. cap. 11. vers 14.

i Malach. 4.6.

22 Namelick, door sijnen dienst.

23 Dat is, bequaem ende veerdigh om den Heere te ontfangen.

[fol. 27r]

18

Ende Zacharias seyde tot den Engel, Waer by sal ick dat weten? want ^k ick ben oudt, ende mijn wijf is verre op hare dagen gekomen.

k Genes. 17.17.

19

Ende de Engel antwoordde, ende seyde tot hem, Ick ben Gabriel, die voor Godt ²⁴ sta, ende ben uytgesonden om tot u te spreken, ende u dese dingen te ²⁵ verkondigen.

24 Dat is, Godt voor sijnen throon geduerighlick diene, gelijck de dienaers staen voor haren Koningh om sijne bevelen te ontfangen. Siet Apoc. 8.2.

25 Gr. Euangelizeeren, Dat is, blijde boodtschap te brengen.

20

Ende siet ghy sult swijgen, ende niet konnen spreken, tot op den dagh dat dese dingen geschiet sullen zijn, om dies wille dat ghy mijne woorden niet gelooft en hebt, welcke vervult sullen worden op haren tijt.

21

Ende het volck ²⁶ was wachtende op Zachariam, ende waren verwondert, dat hy soo lange vertoefde in den tempel.

26 Namelick, dat hy soude uytkomen om haer den gewoonlicken zegen te geven. Siet Num. 6. vers 23.

22

Ende als hy uytquam en konde hy tot haer niet spreken: ende sy bekenden dat hy een gesichte in den tempel gesien hadde. Ende hy wenckte haer toe, ende bleef stom.

23

Ende het geschiedde, als de dagen sijner bedieninge ²⁷ vervult waren, dat hy na sijn huys gingh.

27 Dat is, ten eynde gekomen waren: welcke tijt was ontrent een halve maent in het jaer, 1.Chron. 24.7, 18. t’elckens van den eenen Sabbath tot den anderen, 1.Chron. cap. 9. vers 25. ende 2.Chron. 23. vers 8. geduerende welcken tijt sy in den tempel bleven, in eenige woonigen, inde voorhoven des tempels tot dien eynde gesticht. siet Ier. 35.4.

24

Ende na die dagen wiert Elisabet sijn wijf ²⁸ bevrucht: ende sy verberghde haer ²⁹ vijf maenden, seggende,

28 Gr. heeft ontfangen.

29 Namel. tot dat het volkomelick konde blijcken, dat sy bevrucht was.

25

Alsoo heeft my de Heere gedaen, in de dagen in welcken hy [my] aengesien heeft om ^l mijne ³⁰ versmaetheyt onder de menschen wech te nemen.

l Genes. 30.23. Iesa. 4.1.

30 Dat is, onvruchtbaerheyt, die by de Ioden smadelick was.

26

Ende in de ³¹ seste maent wiert de Engel Gabriel van Godt gesonden na een stadt in Galilea genaemt Nazareth,

31 Namelick, na dat Elisabet swanger is geworden, ende Ioannem den Dooper ontfangen hadde, gelijck blijckt uyt het 36 vers.

27

^m Tot een maeght die ondertrouwt was met eenen man, wiens name was Ioseph, uyt den ³² huyse Davids, ende de name der maget was Maria.

m Matth. 1.18.

32 D. geslachte. Siet Luce 2.4.

28

Ende de Engel tot haer ingekomen zijnde, seyde, Weest gegroet ghy ³³ begenadighde, de Heere [is] met u, ghy [zijt] ³⁴ gezegent onder de vrouwen.

33 D. die by den Heere genade gevonden hebt, gelijck daer na de Engel verklaert, vers 30.

34 Namelick, om dat ghy de eere ende zegen van Godt uyt genade sult hebben, dat ghy de moeder sult zijn, die den Messiam ter werelt sal brengen. Siet versen 42, 43.

29

Ende als sy [hem] sagh wiert sy seer ontroert over dit sijn woort, ende overleyde hoedanige dese groetenisse mochte zijn.

30

Ende de Engel seyde tot haer, En vreest niet Maria, want ghy hebt genade by Godt gevonden.

31

ⁿ Ende siet, ghy sult ³⁵ bevrucht worden, ende eenen sone baren, ende sult sijnen ^o name heeten ³⁶ JESUS.

n Iesa. 7.14.

35 Of, in den lichame ontfangen.

o Matth. 1.21.

36 D. Salighmaker, gelijck d’Engel verklaert, Matth. 1. vers 21.

32

^p Dese sal groot zijn, ende de Sone des Allerhooghsten ³⁷ genaemt worden. Ende ^q Godt de Heere sal hem ³⁸ den throon sijns ³⁹ vaders Davids geven.

p Iesa. 54.5.

37 Dat is, in der daet zijn, ende van alle geloovige daer voor bekent worden, gelijck hier na oock vers 35.

q 2.Sam. 7.12. Psalm 132.11. Iesa. 9.6.

38 Dat is, de Konincklicke macht, door welcke hier verstaen wort het geestelick Rijck Christi, waer van Davids Rijck een voorbeelt was.

39 Namelick, na den vleesche. Siet Matth. cap. 1. vers 1.

33

^r Ende hy sal over ⁴⁰ het huys Iacobs ⁴¹ Koningh zijn in der eeuwigheyt, ende sijns Koninckrijcks en sal geen eynde zijn.

r 1.Paral. 22.10. Psalm 45. vers 7. ende 89.37. Ier. 23.5. Dan. 7.14, 27. Mich. 4, 7. Hebr. 1.8.

40 Dat is, de gemeente Godts, welcke het geestelick huys Iacobs, ende het Israël Godts is, Galat. 6. vers 16.

41 Namelick, een geestelick Koningh. Siet Ioan. cap. 18. vers 36.

34

Ende Maria seyde tot den Engel, ⁴² Hoe sal dat wesen? dewijle ick geenen man en bekenne.

42 Dit vraeght sy overmits den Engel haer maget zijnde sulcks aenseyde, sonder gewagh te maken van haren toekomende man: ende sy verstont uyt de woorden des Engels, dat sulcks dadelick soude geschieden, alsoo dat dese vrage van Maria niet voort en quam uyt eenigh ongeloove, gelijck de vrage van Zacharias, vers 18. maer alleen uyt eene begeerte om in desen naerder onderrecht te worden.

35

Ende de Engel antwoordende seyde tot haer, De Heylige Geest sal ⁴³ over u komen, ende de kracht des Allerhooghsten sal u overschaduwen. Daerom oock dat Heylige dat uyt u ⁴⁴ geboren sal worden, sal ⁴⁵ Godts Sone genaemt worden. [kolom]

43 Namelick, om alsoo te wercken door sijne kracht in u, dat ghy sonder toedoen des mans ontfangen sult.

44 Dat is, die heylige persoon.

45 Hier mede wort niet geseght, dat Christus de Sone Godts soude zijn, om dat hy van den Heyligen Geest ontfangen is: want alsoo soude hy een Sone des Heyligen Geests zijn: maer om dat de ontfangenisse uyt den Heyligen Geest een seker bewijs is, dat de eeuwige Sone Godts de ware menschelicke nature uyt den vleesche ende bloede van Maria door de werckinge des H. Geests in eenigheyt sijns persoons heeft aengenomen, Hebr. 2.14. Philip. 2.7. gelijck Iesaias beyde heeft gepropheteert, Iesa. 7.14.

36

Ende siet Elisabet ⁴⁶ uwe nichte is oock selve bevrucht met eenen sone in haren ouderdom: ende dese maent is haer, die onvruchtbaer genaemt was, de seste.

46 Hier uyt blijckt dat Elisabet van haers moeders wegen uyt de stamme Iuda geweest is, hoewel haer vader uyt den geslachte Aarons ofte Levi was, vers 5. want de Priesteren, wel uyt andre stammen huysvrouwen trouwden, om datse geen erffenisse en hadden.

37

^s Want ⁴⁷ geen dingh en sal by Godt onmogelick zijn.

s Iob 42.2. Ierem. 32.17. Zachar. 8.6. Matth. 19.26. Luce 18.27.

47 Gr. geen woort.

38

Ende Maria seyde, Siet de dienstmaeght des Heeren: my geschiede na uwen woorde. Ende de Engel gingh wech van haer.

39

Ende Maria ⁴⁸ opgestaen zijnde in die selve dagen, reysde met haeste na het geberghte in ⁴⁹ een stadt Iuda.

48 Namelick, na datse swanger geworden was, gelijck uyt het volgende blijckt.

49 Dat is, liggende onder de stamme Iuda. Dese stadt schijnt geweest te zijn de stadt Hebron, eerst genaemt Kiriath-arbe, die in de stamme Iuda gelegen den Leviten ende Priesters was ten deele gevallen, ende in het geberghte lagh, zuydwaerts van Ierusalem. Siet Iosu. 21. versen 9, 10, 11.

40

Ende quam in het huys Zacharie, ende groettede Elisabet.

41

Ende het geschiedde als Elisabet de groetenisse Marie hoorde, ⁵⁰ soo sprongh het kindeken op in haren buyck: ende Elisabet wiert vervult met den Heyligen Geest.

50 Dit is geschiet door een bovennatuerlicke ende extra-ordinarise beweginge des H. Geests.

42

Ende riep uyt met grooter stemme, ende seyde, Gezegent [zijt] ghy onder de vrouwen, ende gezegent [is] de vrucht uwes buycks.

43

Ende van waer [komt] my dit, dat de moeder mijns Heeren tot my komt?

44

Want siet als de stemme uwer groetenisse in mijne ooren geschiedde, soo sprongh het kindeken van vreughden op in mijnen buyck.

45

^t Ende saligh is [sy] die gelooft heeft: Want de dingen, die haer ⁵¹ van den Heere geseght zijn, sullen volbracht worden.

t Luce 11.28

51 Dat is, van des Heeren wegen door den Engel. Siet versen 31, 32, 33.

46

Ende Maria seyde, Mijn ziele ⁵² maeckt groot den Heere:

52 D. roemt ende prijst hem op het hooghste.

47

Ende mijnen geest verheught hem in Godt mijnen Salighmaker:

48

Om dat hy ⁵³ de nederheyt sijner dienstmaeght heeft aengesien: Want siet van nu aen sullen my saligh spreken alle de geslachten.

53 Dat is, den nedrigen ende slechten staet. Want het strijt tegen de deught van nedrigheyt daer van te roemen.

49

Want groote dingen heeft aen my gedaen hy die machtigh is, ende heyligh [is] sijnen naem.

50

^v Ende sijne barmhertigheyt is ⁵⁴ van geslachte tot geslachte over de gene die hem vreesen.

v Exod. 20.6.

54 Gr. tot geslachten der geslachten.

51

^x Hy heeft ⁵⁵ een krachtigh werck gedaen ⁵⁶ door sijnen arm: ^y Hy heeft ⁵⁷ verstroyt de hooghmoedige in de gedachten harer herten.

x Iesa. 51.9. ende 52.10.

55 Gr. kracht.

56 D. door sijne mogentheyt.

y Psalm 33.10. 1.Petr. 5.5.

57 Namelick, gelijck het kaf van den wint verstroyt wort, Psalm 1.4.

52

Hy heeft machtige van de throonen afgetrocken, ende ^z nedrige heeft hy verhooght.

z 1.Sam. 2.8. Psalm 113.6.

53

^a Hongerige heeft hy met goederen vervult: ende rijcke heeft hy ledigh wech gesonden.

a Psalm 43.11

54

^b Hy heeft Israël sijnen knecht ⁵⁸ opgenomen, op dat hy gedachtigh ware der barmhertigheyt,

b Iesa. 30.18. ende 41.9. ende 54.5. Ierem. 31.3, 20.

58 Het Griecks woort beteeckent de helpende hant bieden, wanneer yemant gevallen ofte verlaten is.

55

(Gelijck hy gesproken heeft tot onse vaderen, [namelick] ^c tot Abraham, ende sijnen zade) in der eeuwigheyt.

c Genes. 17.19. ende 22.18. Psalm 132.11.

56

Ende Maria bleef by haer ontrent drie maenden, ende keerde weder tot haer huys.

57

Ende de tijt Elisabets wiert vervult, dat sy baren soude, ende sy baerde eenen sone.

58

Ende die daer rontom woonden, ende hare magen, hoorden dat de Heere sijne barmhertigheyt ⁵⁹ grootelicks aen haer bewesen hadde: ende ^d waren met haer verblijdt.

59 Gr. groot gemaeckt hadde.

d Luce 1.14.

59

Ende het geschiedde dat sy op den ^e achtsten dagh quamen, om het kindeken te besnijden, ende ⁶⁰ noemden het Zachariam, na den name sijns vaders.

e Genes. 17.12. Levit. 12.3.

60 Namelick, na het gebruyck der Ioden, die de kinderen hare namen gaven, alsse besneden wierden, Genes. 21.3. Iesa. 8.1. Luce 2. vers 21. gelijck daerom oock sulcks by ons in den doop geschiet.

60

Ende sijne moeder antwoordde ende seyde, Niet [alsoo:] maer ^f hy sal Ioannes heeten.

f Luce 1.13.

[fol. 27v]

61

Ende sy seyden tot haer, Daer en is niemant in uw’ ⁶¹ maeghschap, die met dien naem genaemt wort.

61 Of, geslachte.

62

Ende sy wenckten sijnen vader, hoe hy wilde dat hy genaemt soude worden.

63

Ende als hy ⁶² een schrijftafelken ge-eyscht hadde, schreef hy, seggende, Ioannes is sijnen name. Ende sy verwonderden haer alle.

62 Dit waren tafelkens, ofte berdekens met was bestreken, daer men met priemen ofte griffien op schreef.

64

Ende terstont wiert sijnen mont geopent, ende sijne tonge [los gemaeckt,] ende hy sprack, Godt ⁶³ lovende.

63 Gr. zegenende.

65

Ende daer quam vreese over alle die rontom haer woonden, ende in het geheele geberghte van Iudea wiert veel gesproken van alle dese ⁶⁴ dingen.

64 Gr. woorden.

66

Ende alle die het hoorden ⁶⁵ namen het ter herten, seggende, Wat sal doch dit kindeken wesen? Ende ⁶⁶ de hant des Heeren was met hem.

65 Gr. leyden het in haer herte, dat is, behielden ende overleyden dese dingen sorghvuldelick.

66 D. een sonderlinge kracht ende genade des Heeren.

67

Ende Zacharias sijn vader wiert vervult met den Heyligen Geest, ende propheteerde, seggende,

68

⁶⁷ Gelooft [zy] de Heere, de Godt Israëls, want hy heeft ⁶⁸ besocht, ende verlossinge te wege gebracht sijnen volcke:

67 Gr. gezegent.

68 Namelick, in genade.

69

^g Ende heeft ⁶⁹ eenen hoorn der saligheyt ons opgerecht, in ’t huys Davids sijns knechts.

g Psalm 132.17.

69 D. eenen stercken Verlosser, dat is, Christum, gelijck Psalm 132. vers 17. Een gelijckenisse genomen van dieren die hoornen hebben, daer mede sy groot gewelt doen.

70

^h Gelijck hy gesproken heeft door den mont sijner heyliger Propheten, die ⁷⁰ van den beginne der werelt [geweest zijn,]

h Psalm 72.12. Iesa. 40.10. Ierem. 23.6. ende 30.10. Dan. 9.27.

70 Gr. van de eeuwe, D. van dat de eeuwe ofte werelt geweest is.

71

[Namelick] eene verlossinge van onse vyanden, ende van de hant aller der gene die ons haten.

72

Op dat hy barmhertigheyt dede aen onse vaderen, ende ⁷¹ gedachtigh ware sijns heyligen verbonts:

71 D. metter daet betoonde dat hy gedachtigh ware.

73

ⁱ [Ende] ⁷² des eedts, dien hy Abraham onsen vader gesworen heeft, om ons te geven,

i Genes. 22.16. Psalm 105.9. Ierem. 31.33. Hebr. 6.13, 17.

72 Gr. den eedt: het welck sommige uytleggen, volgens den eedt, ofte, om den eedt.

74

^k Dat wy verlost zijnde uyt de hant onser vyanden, hem dienen souden sonder vreese,

k Hebr. 9.14.

75

^l In heyligheyt ende gerechtigheyt voor hem, alle de dagen onses levens.

l 1.Petr. 1.15.

76

^m Ende ghy kindeken sult een Propheet des Alderhooghsten genaemt worden: want ghy sult voor het aengesicht ⁷³ des Heeren voor henen gaen, om sijne wegen te bereyden.

m Malach. 4.5. Luce 1.17.

73 Namelick, des Messiae, Iesu Christi. Siet Matth. 3.3.

77

ⁿ Om sijnen volcke kennisse der saligheyt te geven, ⁷⁴ in vergevinge harer sonden.

n Luce 3.3.

74 Ofte, tot, met.

78

Door de ⁷⁵ innerlicke bewegingen der barmhertigheyt onses Godts, met welcke ons besocht heeft ⁷⁶ de ^o Opgangh uyt der hooghte.

75 Gr. ingewanden der barmhertigheyt. Een gelijckenisse genomen van de menschen, welcker ingewanden beroert worden, als het herte sterckelick met barmhertigheyt ontsteken wort, Genes. c. 43. vers 30. 1.Reg. c. 3. vers 26.

76 Daer mede wort de Messias beteeckent, om dat hy genaemt wort een sterre uyt Iacob opgaende, Numer. 24.17 ende de sonne der gerechtigheyt, Mal. 4. vers 2. Anders beteeckent het Griecks woort oock een opgaende scheute ofte spruyte, gelijck de Messias alsoo genaemt wort, Ierem. cap. 23. vers 5. Zachar. cap. 3. vers 8. ende cap. 6. vers 12. maer het volgende vers toont dat het hier in de eerste beteeckenisse bequamelicker genomen wort.

o Malach. 4.2.

79

^p Om te ⁷⁷ verschijnen den genen die geseten zijn in duysternisse, ende schaduwe des doots: om onse voeten te richten op den wegh des vredes.

p Iesa. 9.1. ende 42.7. ende 43.8. ende 49.9. ende 60.1.

77 Of, verlichten.

80

^q Ende het kindeken wies op, ende wiert gesterckt ⁷⁸ in den geest, ende was in de woestijnen tot den dagh ⁷⁹ sijner vertooninge aen Israël.

q Luce 2.40.

78 Ofte, door den Geest, Dat is, door de werckinge des Heyligen Geests.

79 Dat is, dat hy te voorschijn is gekomen, om onder de Israëliten sijn ampt te bedienen ende uyt te voeren. Siet d’aenteeck. Matth. 3.1.