Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het v. Capittel.

1 Christus leert op den bergh welcke menschen gelucksaligh zijn. 13 Vergelijckt sijne discipelen by sout, licht, ende een stadt op eenen bergh gelegen. 17 Verklaert dat hy is gekomen om de wet te vervullen. 21 Wederspreeckt de verkeerde uytleggingen der Ouden, van ’t seste gebodt. 27 Van ’t sevende gebodt ende van den scheydbrief. 33 Van het eedtsweeren. 38 Van weerwrake. 40 Gebiedt verdraeghsaemheyt. 42 weldadigheyt, ende oprechte liefde oock tegen de vyanden.

1

ENde [Jesus] de scharen siende is geklommen op eenen bergh, ende als hy neder geseten was, quamen sijne discipelen tot hem.

2

Ende sijnen mont ¹ geopent hebbende leerde haer, seggende,

1 Een Hebreeusche wijse van spreken, als yemant met ernst ende vrymoedigheyt tot onderwijsinge van andere voorbedachtelick begint te seggen. siet Iob 33. vers 2. Actor. 8.35.

3

^a Saligh [zijn] de ² arme van geeste: Want harer is het Koninckrijck der hemelen.

a Luce 6.20.

2 D. nedrige, ende gebrokene van herten, die hare nietigheyt verstaende een kleyn gevoelen van haer selven hebben, steunende alleen op de genade Godts in Christo Iesu, Ps. 51. vers 19. Iesa. 57.15.

4

^b Saligh [zijn] die ³ treuren: Want sy sullen vertroost worden.

b Luce 6.21.

3 D. die over de sonde bedroeft zijn: van welcke droeffenisse oock gesproken wort 1.Corinth. 5.2. en 2.Corinth. 7.9. tegen welcke gestelt worden, die in alle weelde ende vreughde leven, Luce 16. versen 19, 25.

5

^c Saligh [zijn] de sachtmoedige: Want sy sullen het aertrijck ⁴ be-erven.

c Psalm 37.11.

4 D. in vrede besitten: welcke belofte wel het tegenwoordige leven aengaet, maer insonderheyt wort hier verstaen het gene vervult sal worden in het toekomende leven. Siet Psalm 37.11.

6

^d Saligh [zijn] die ⁵ hongeren ende dorsten [na] de gerechtigheyt: Want sy sullen verzadight worden.

d Iesa. 55.1.

5 D. die met groote begeerte verlangen ende trachten na de ware gerechtigheyt in Christo.

7

Saligh [zijn] de barmhertige: Want haer sal barmhertigheyt geschieden.

8

^e Saligh [zijn] de ⁶ reyne van herten: Want sy sullen ⁷ Godt sien.

e Psalm 15.2. ende 24.4. Hebr. 12.14.

6 Dat is, door den Geest Godts gereynight van de besmettinge der sonden ende van allerley geveynstheyt, Ephes. 5. vers 26.

7 D. sullen hem volkomelick kennen ende sijne heerlickheyt aenschouwen, 1.Corinth. cap. 13. vers 12.

9

Saligh [zijn] de ⁸ vreedsame: Want sy sullen Godts kinderen ⁹ genaemt worden.

8 Gr. vredemakers. Die niet alleen voor haer selven vreedsaem zijn, maer oock by andere den vrede bevorderen, Hebr. 12.14.

9 D. in der daet zijn, ende daer voor gekent worden.

10

^f Saligh [zijn] die vervolght worden ¹⁰ om der gerechtigheyt wille: Want harer is het Koninckrijck der hemelen.

f 2.Corinth. 4.10. 2.Timoth. 2.12. 1.Petr. 3.14.

10 Dat is, om de rechtveerdige sake Christi ende sijner leere, gelijck in het volgende vers: om mijnent wille.

11

Saligh zijt ghy als u [de menschen] smaden, ende vervolgen, ende liegende ¹¹ alle ¹² quaet ¹³ tegen u spreken, ^g om mijnent wille.

11 Dat is, allerley.

12 Gr. quaet woort.

13 Dat is, dat u tegen gaet, ofte tot uwen nadeel.

g 1.Petr. 4.14.

12

^h Verblijdt ende verheught [u,] want uwen ¹⁴ loon [is] ¹⁵ groot in de hemelen: want alsoo hebben sy vervolght de Propheten, die ¹⁶ voor u [geweest zijn.]

h Luce 6.23.

14 Namel. die Godt belooft ende geven sal, niet uyt verdienste maer uyt genade, Rom. 6. vers 23. om Christi wille, 2.Cor. 1.20. alsoo oock Cap. 6. vers 1. ende elders doorgaens.

15 Gr. veel.

16 Dat is, voor uwe tijden, ofte in voorgaende tijden.

13

ⁱ Ghy zijt het ¹⁷ sout der aerde: indien nu het sout ¹⁸ smakeloos wort, waer mede sal [het] gesouten worden? Het en deught nergens toe meer, dan om buyten gewor-[kolom]pen, ende van de menschen vertreden te worden.

i Marc. 9.50. Luce 14.34.

17 Soo worden de leeraers genaemt om dat gelijck het sout de spijse smakelick maeckt ende van verrottinge bewaert, sy oock alsoo de zielen der menschen door de leere Gode aengenaem maken, ende van het verderven behouden.

18 Dat is, sijne soutigheyt, kracht, ofte scherpigheyt verliest.

14

Ghy zijt het ¹⁹ licht der werelt: een stadt boven op eenen bergh liggende en kan niet verborgen zijn.

19 Om datse met hare leere andre verlichten, ende oock met haer leven deselve moeten voorlichten, 1.Petr. 5.3.

15

^k Noch men steeckt geen keersse aen, ende set die onder een ²⁰ koornmate: maer op een kandelaer, ende sy schijnt allen, die in den huyse [zijn.]

k Marc. 4.21. Luce 8.16. ende 11.33.

20 Ofte, schepel.

16

^l Laet uw’ licht alsoo schijnen voor de menschen, dat sy uwe goede wercken mogen sien, ende uwen Vader, die in de hemelen is, ²¹ verheerlicken.

l 1.Petr. 2.12.

21 Ofte prijsen ende groot maken.

17

Meynt niet dat ick gekomen ben om ²² de wet ofte de Propheten te ontbinden: Ick en ben niet gekomen om [die] te ontbinden, maer te ²³ vervullen.

22 D. de leere der wet, ofte der Propheten te veranderen, ofte te niete te doen.

23 Dat is, te verklaren, te onderhouden, ende wat te voren afgebeelt ende voorseght is, te volbrengen.

18

Want voorwaer segge ick u, ^m tot dat de hemel ende de aerde ²⁴ voorby gaen, en sal daer niet een ²⁵ jota, noch ²⁶ een tittel van de wet voorby gaen, tot dat het alles sal zijn geschiet.

m Luce 16.17.

24 D. vergaen ofte verandert worden. siet Psalm 102.27. Hebr. 1.11. ende de aenteeckeninge op 2.Petr. 3.10.

25 Dit is de kleynste letter by de Griecken, gelijck Iod by de Hebreen. Waer mede Christus wil seggen, dat oock de minste sake in de wet geschreven niet en sal vergaen.

26 Dat is, streepken van een letter, ofte puntken.

19

ⁿ Soo wie dan een van dese minste geboden sal ontbonden, ende de menschen alsoo sal geleert hebben, [die] sal de ²⁷ minste genaemt worden in het Koninckrijcke der hemelen: Maer soo wie [deselve] sal gedaen ende geleert hebben, die sal groot genaemt worden in het Koninckrijck der hemelen.

n Iacob. 2.10.

27 Dat is, sal daer gantsch niet geacht worden: Ofte, sal daer niet in gaen, gelijck in het volgende vers verklaert wort.

20

Want ick segge u, ’ten zy uwe gerechtigheyt overvloediger zy als der Schriftgeleerden ende der Pharizeen, dat ghy in het Koninckrijck der hemelen geensins en sult ingaen.

21

Ghy hebt gehoort dat ²⁸ [tot] den Ouden geseght is, ^o Ghy en sult niet dooden: maer soo wie doodet, [die] sal ²⁹ strafbaer zijn door het gerichte.

28 Ofte, [van] den Ouden. Hier door verstaet Christus de verkeerde uytleggingen der Pharizeen ende Schriftgeleerden, die al van over vele jaren alsoo geleert hadden, ende niet de leere Mosis ende der Propheten. Het welck blijckt I. uyt het voorgaende vers.
II. Om dat hier leeringen wederleght worden, die in Mose ende de Propheten niet gevonden en worden. siet vers 43.
III. Om dat van Christo niet en wort by gedaen dan dat in Mose ende de Propheten gevonden wort, gelijck men kan sien uyt de Schriftuer-plaetsen des Ouden Testaments hier aen de kant geteeckent.

o Exod. 20.13. Deut. 5.17.

29 Ofte, schuldigh om gestraft te worden.

22

Doch ick segge u: soo wie ³⁰ t’onrecht op sijnen broeder toornigh is, die sal strafbaer zijn ³¹ door ’t gerichte. Ende wie tot sijnen broeder seght ³² Raka, die sal strafbaer zijn door den ³³ grooten raet. Maer wie seght, Ghy dwaes, die sal strafbaer zijn door ³⁴ het helsche vyer.

30 Dat is, sonder oorsake, ofte te vergeefs.

31 Ofte, oordeel: waer door verstaen worden de Rechters, die in alle steden de dootslagers straften, Deuter. cap. 21.

32 Is een Syrisch smaetwoort, ende is soo veel te seggen als ydel ofte slechthooft. Andere meynen dat het van spouwen komt: Ende andere, dat daer mede uytgedruckt wort een geluyt dat de menschen dickwils maken, om daer mede hare gramschap, verachtinge ofte versmadinge tegen hare naesten te kennen te geven, gelijck men gemeynlick door foey u, ofte diergelijck, plagh te doen.

33 Dit was den hooghsten Raet binnen Ierusalem Sanhedrin genaemt, by den welcken stont het oordeel van de swaerste saken, ende daerom oock de schuldige tot de swaerste straffen verwees. Siet Deuter. cap. 17. ende 2.Paral. cap. 19.

34 Gr. tot, ofte, in de gehenne des vyers. Gehenna komt van de Hebreeusche woorden Ge Hinnom, Dat is, het dal Hinnom, gelegen by de stadt Ierusalem. Iosu. cap. 15. vers 8. in welck dal eertijts de afgodische Ioden hare kinderen tusschen de gloeijende armen des koperen beelts Moloch lieten levendigh verbranden. Siet Ierem. cap. 7. vers 31. 2.Reg. cap. 23. vers 10. het welck alsoo het een grouwelicke pijne was, soo wort dit woort dickwils voor de helsche pijne genomen. Door dese dootstraffen, waer van de eene swaerder is als de andere, toont Christus dat dese sonden alle de eeuwige verdoemenisse verdienen, doch dat de eene swaerder als de andere in het toekomende oordeel sal gestraft worden.

23

Soo ghy dan uwe gave sult op den ³⁵ altaer offeren, ende aldaer gedachtigh wort, dat uw’ broeder yet tegen u heeft,

35 Dit siet op den Godtsdienst des Ouden Testaments, maer wort oock mede verstaen van den Godtsdienst des Nieuwen Testaments, hoewel in deselve geen sulcke altaren ende offerhanden en zijn, Rom. cap. 12. vers 1. ende cap. 15. vers 16. Hebr. cap. 13. versen 15, 16. Philip. cap. 4. vers 18. Ofte, brengen tot den altaer.

24

Laet daer uwe gave voor den altaer, ende gaet henen, versoent u eerst met uwen broeder, ende komt dan, ende offert uwe gave.

25

^p Weest haestelick ³⁶ wel gesint [tegen] uwe wederpartije, terwijle ghy noch met hem op den wegh zijt: op dat de wederpartije niet misschien u de Rechter overlevere, ende de Rechter u den dienaer overlevere, ende ghy in de gevangenisse geworpen wort.

p Luce 12. vers 58. Ephes. 4.26.

36 Dat is, verdraeght ofte vereenight met den genen die u over schuldt ofte andersins voor recht roept.

26

Voorwaer ick segge u, ghy en sult daer geensins uyt komen, tot dat ghy den laetsten ³⁷ penningh sult betaelt hebben.

37 Gr. quadrant, Dat is, een oort, het welck was de minste munte die men gebruyckte, ontrent anderhalf penningh weert na onse reeckeninge.

[fol. 3v]

27

Ghy hebt gehoort dat [van] den Ouden geseght is, ^q Ghy en sult geen overspel doen.

q Exod. 20.14. Deuter. 5.18.

28

Maer ick segge u, dat soo wie een vrouwe ^r [aen-]siet om deselve ³⁸ te begeeren, die heeft alreede overspel in sijn herte met haer gedaen.

r Iob 31.1. Psalm 119.37.

38 Namel. tot onkuysheyt.

29

^s Indien dan uwe ³⁹ rechter ooge u ⁴⁰ ergert, ⁴¹ trecktse uyt, ende werptse van u: want het is u nut dat een uwer leden verga, ende niet uw’ geheel lichaem in de helle geworpen worde.

s Matth. 18.8. Marc. 9.43.

39 Dat is, al wat u dit leven aengaende dierbaerst, aengenaemst, ofte noodighst is.

40 D. tot sondigen soude verwecken ofte brengen.

41 D. doet sulcks liever van u wech.

30

Ende indien uwe rechter hant u ergert, houwtse af, ende werptse van u: want het is u nut dat een uwer leden verga, ende niet uw’ geheel lichaem in de helle geworpen worde.

31

Daer is oock geseght, ^t Soo wie sijn wijf ⁴² verlaten sal, die geve haer eenen ⁴³ scheydbrief.

t Deuter. 24.1.

42 D. wie van sijn wijf sal scheyden.

43 Van dese scheydbrief siet Deuter. 24. vers 1, etc. Mal. 2. vers 14. ende Matt. 19. vers 7. Uyt welcke plaetsen blijckt, dat Godt het lichtveerdigh scheyden noyt en heeft voor goet gekent.

32

^v Maer ick segge u, dat soo wie sijn wijf verlaten sal, anders dan uyt oorsake van hoererije, die maeckt dat sy overspel doet: ende soo wie de verlatene sal trouwen, die doet overspel.

v Matth. 19.7. Marc. 10.4, 11. Luce 16.18. 1.Corinth. 7.10.

33

Wederom hebt ghy gehoort, dat [van] den Ouden geseght is, ^x Ghy en sult ⁴⁴ den eedt niet breken, maer ghy sult den Heere ⁴⁵ uwe eeden houden.

x Exod. 20.7. Levit. 19.12. Deuter. 5.11.

44 Dat is, soo niet sweeren, dat ghy uwen eedt niet en soudet houden.

45 D. het gene ghy met eede Godt ofte den menschen belooft hebt, betalen.

34

Maer ick segge u, ^y Sweert ⁴⁶ gantschelick niet, noch by den hemel, om dat hy is de throon Godts:

y Iacob. 5.12.

46 Namelick, noch lichtveerdelick ofte onnoodelick, noch bedrieghlick, noch by de creaturen. Want eenen rechten ende noodigen eedt wort niet verboden: gelijck te sien is Rom. 1.9. ende 9. vers 1. 2.Cor. 1.23. ende 11.31. en 12. vers 19. Galat. 1.20. Philip. cap. 1. vers 8. 1.Thess. c. 5. vers 27. Hebr. 6.13, 16, 17. Apoc. 10.6.

35

Noch by de aerde, ^z om dat sy is de voetbanck sijner voeten: Noch by Ierusalem, ^a om dat sy is de stadt des grooten Koninghs.

z Iesa. 66.1.

a Psalm 48.3.

36

Noch by u hooft en sult ghy niet sweeren, om dat ghy niet een hayr kondt wit ofte swart maken.

37

Maer laet zijn uw’ woort ⁴⁷ ja, ja: neen, neen: wat ⁴⁸ boven desen is, dat is uyt den boosen.

47 D. gebruyckt in uwe dagelickse handelingen ende gemeene reden, eenvoudige, waerachtige, ende oprechte woorden. siet Iac. 5. vers 12.

48 Dat is, wat tot overvloet by gedaen wort, met lichtveerdigh ofte onnoodigh sweeren, ofte andersins.

38

Ghy hebt gehoort dat ^b geseght is, ⁴⁹ Ooge om ooge, ende tant om tant.

b Exod. 21.24. Levit. 24.20. Deuter. 19.21.

49 Dese wet die den Overheden gegeven was, wiert van de Pharizeen ende Schriftgeleerde misduydt tot eygen wrake: welcke Christus hier in ’t volgende bestraft.

39

Maer ick segge u, ^c dat ghy den boosen niet en wederstaet: maer soo wie u op de rechter wange slaet, ⁵⁰ keert hem oock de andere toe.

c Luce 6.29. Rom. 12.17. 1.Cor. 6.7. 1.Thess. 5.15. 1.Petr. 3.9. Prov. 24.29.

50 Namel. liever dan dat ghy uselven soudet wreken. Want dat dit niet en is simpelick te verstaen, blijckt selfs uyt het exempel Christi, Ioan. 18.23. Ende alsoo moeten oock de twee naestvolgende versen verstaen worden.

40

Ende soo yemant met u rechten wil, ende uwen rock nemen, laet hem oock den mantel.

41

Ende soo wie u sal ⁵¹ dwingen een mijle te gaen, gaet met hem twee [mijlen.]

51 In het Griecks wort een Persisch woort gebruyckt, waer door beteeckent wort eenen hofdienst, waer toe de ondersaten gedwongen wierden om de lasten der heere boden te dragen, ofte daer toe hare ezels, etc. te leenen ende te drijven. Het selve woort wort oock gebruyckt Matth. cap. 27. vers 32.

42

^d Geeft den genen die [yet] van u ⁵² bidt, ende en keert u niet af van den genen die van u leenen wil.

d Deuter. 15.8. Luce 6.35.

52 Of, begeert, eyscht.

43

Ghy hebt gehoort datter geseght is, ^e Ghy sult uwen naesten lief hebben, ende ⁵³ uwen vyant sult ghy haten.

e Levit. 19.18.

53 Dat en staet nergens in Godts wet, maer het tegendeel daer van staet Deut. 32.35. Prov. 25.21.

44

Maer ick segge u, ^f Hebt uwe vyanden lief, zegentse die u vervloecken, doet wel den genen die u haten, ende ^g bidt voor de gene die u ⁵⁴ gewelt doen, ende die u vervolgen.

f Luce 6.27. Rom. 12.20.

g Luce 23.34. Actor. 7.60. 1.Cor. 4.13. 1.Petr. 2.23.

54 And. lasteren, gelijck het selve woort oock genomen wort, 1.Petr. c. 3. vers 16.

45

Op dat ghy meught kinderen ⁵⁵ zijn uwes Vaders die in de hemelen is. Want hy doet sijne sonne opgaen over boose ende goede, ende regent over rechtveerdige ende onrechtveerdige.

55 Dat is, mach blijcken dat ghy het zijt.

46

^h Want indien ghy ⁵⁶ lief hebt, die u lief hebben, wat loon hebt ghy? Doen oock de tollenaers niet het selve?

h Luce 6.32.

56 Namel. alleen: gelijck blijckt uyt het volgende vers.

47

Ende indien ghy uwe broeders al-[kolom]leen ⁵⁷ groet, wat doet ghy boven andere? Doen oock niet de tollenaers alsoo?

57 Of vriendelick bejegent.

48

Weest dan ghylieden volmaeckt, gelijck uw’ Vader, die in de hemelen is, volmaeckt is.