Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ij. Capittel.

De Heere dreyght de Priesteren te straffen, ’t en zy dat sy haer leven beteren, vers 1, etc. haer verwijtende, dat sy van harer voorvaderen Godtsaligheyt ende oprechtigheyt afgeweken waren, 5. hy bestraft de ontheyligers ende verbrekers des houwelicks, 11. Eyndelick bestraft hy de Godtslasteraers, 17. [kolom]

1

ENde nu, ghy Priesters, tot u wort ¹ dit gebodt ² [gesonden,]

1 T.w. het gebodt van den Godtsdienst in eere te houden, ende de misbruycken te verbeteren die daer in gekropen waren, daer van Cap. 1. gesproken is.

2 Dit woort is hier bygevoeght uyt vers 4. om den sin te volmaken.

2

Indien ghy [ ³ het] niet en sult hooren, ende indien ghy het niet en sult ⁴ ter herte nemen, om mijnen name eere te geven, seyt de HEERE der heyrscharen, soo sal ick den ^a vloeck onder u senden, ende ick sal ⁵ uwe zegeningen vervloecken: ja ick hebbe oock [alreede] elck een der selver vervloeckt, om dat ghy [het] ⁶ niet ter herte en neemt.

3 T.w. gebodt.

4 Hebr. op het herte leggen.

a Levit. 26.14. Deut. 28.15.

5 D. de goederen die ghy door mijnen zegen verkregen hebt: Of, den zegen dien de Priesters over het volck uytspreken.

6 Als boven in dit vers.

3

Siet, ⁷ ick sal u het zaet verderven, ende ⁸ ick sal dreck op uwe aengesichten stroijen, den dreck ⁹ uwer feesten, ¹⁰ soo dat men u met den selven wech nemen sal.

7 D. ick sal het zaet het welck ghy in den acker werpt, verderven ende te schande maken. siet breeder van de beteeckenisse des Hebreeuschen woorts Psalm 9. d’aenteeckeninge op vers 6. Eenige verstaen hier door het zaet, de nakomelingen, in desen sin, Ick sal uwe nakomelingen vervloecken.

8 Dat is, ick sal u gantsch verachtsaem ende onweert maken, alsoo dat een yeder eenen afkeer van u-lieden hebben sal.

9 D. den dreck der beesten die ghy ter offerhande brenght op uwe feest-offeren. Siet Psalm 118. de aenteeck. op vers 27. daer oock feesten voor feest-offeren staet. Siet oock Exod. c. 23. vers 18. Ies. 29.1.

10 De sin is, Ghy sult soo met dreck als overdeckt worden, dat de mist-raper, u-lieden op sijnen mistwagen sal laden, ende als een vuyl aes wech voeren. And. [de straffe] sal u tot haer nemen.

4

Dan sult ghy ¹¹ weten, dat ick dit gebodt tot u gesonden hebbe: ¹² op dat mijn verbont met Levi zy, seyt de HEERE der heyrscharen.

11 D. met der daet bevinden: ende gewaer worden, dat ghy dese straffe draeght van wegen de overtredinge mijnes gebodts. Siet bov. vers 1.

12 D. op dat mijne genade ende de Priesterlicke weerdigheyt, die ick der stamme Levi (uyt de welcke ghylieden, ô Priesters, gesproten zijt) door eene bysondere belofte ende verbont gegeven hebbe, by u-lieden blijven moge, ende ghylieden der selver, van wegen uwe ontrouwe ende boosheyt, niet berooft en wort.

5

Mijn verbont ¹³ met hem was, ¹⁴ het leven, ende den vrede, ende ick gaf hem ¹⁵ die ¹⁶ [tot] een vreese, ende hy vreesde my: ende ¹⁷ hy wert om mijnes naems wille verschrickt.

13 T.w. met Levi, D. met de stamme Levi. Of, met hem, T.w. met Aaron, ende sijne nakomelingen.

14 D. ick hebbe der stamme Levi, met het Priesterdom, alle welvaert, tijdelicke ende eeuwige belooft. Of, des levens ende des vredes, of, [ten] leven, etc.

15 T.w. het leven ende vrede, D. alle welvaert.

16 D. op dat hy my vreesen soude, gelijck hy oock gedaen heeft.

17 Siet een exempel des yvers der Leviten Exod. 32.26, etc. Numer. 25.7, 8, 12. Andere verstaen dit alsoo, dat de Leviten den Heere in alle nedrigheyt ende ootmoedigheyt gedient hebben. And. hy [T.w. Levi] wert om mijnes naems wille vermorselt, D. hy heeft alle perijckelen ende swarigheden uytgestaen om mijnes naems wille.

6

De wet der waerheyt was in sijnen monde, ende daer en wert ¹⁸ geen onrecht in sijne lippen gevonden: ¹⁹ hy wandelde met my ²⁰ in vrede, ende in rechtmatigheyt, ende ²¹ hy bekeerder vele van ongerechtigheyt.

18 D. geen valsche leere, ofte onrechtveerdigh oordeel. Verstaet dit alsoo, namelick soo veel menschelicker wijse te doen hem mogelick was: want eygentlick te spreken, soo komt desen lof, datter geen bedrogh in sijnen monde gevonden en is, alleen onsen Heere Christo Iesu toe, Iesa. 53.9.

19 Siet Genes. 5. op vers 22.

20 D. gehoorsaemlick, sonder wederspannigheyt, soo dat wy wel eens bleven met malkanderen.

21 T.w. Aaron, of Levi, vers 4. D. de geheele stamme der Leviten.

7

Want ²² de lippen des Priesters sullen de wetenschap bewaren, ende men sal uyt sijnen mont de wet soecken, want hy is ²³ een Engel des HEEREN der heyrscharen.

22 Een goet leeraer behoorde te zijn als de schatkamer van Godes huys, ende hy en moet de schatten of verborgentheden Godes niet behouden voor hemselven, maer hy moetse sijnen toehoorderen rijckelick ende trouwelick uytdeylen. Siet Levit. 10. vers 11. Deut. 33.10. Hagg. 2.12.

23 D. Gesant, Ambassadeur. siet Hagg. 1.3, 13. 2.Cor. 5.20.

8

Maer ghy zijt ²⁴ van den wegh afgeweken, ²⁵ ghy hebter vele doen struyckelen in de Wet: ghy hebt ²⁶ het verbont Levi verdorven, seyt de HEERE der heyrscharen.

24 T.w. van den wegh der rechte wetenschap ende Godtsaligheyt, in welcken uwe voorsaten, de heylige mannen Godes, gewandelt hebben.

25 Ghy zijt velen eenen steen des aenstoots geweest, ende hebter vele doen struyckelen door u quaet exempel ende voorgangh.

26 D. het verbont met de stamme Levi ende alle Priesteren opgerichtt. Siet boven vers 5.

9

Daerom hebbe ick oock u verachtelick ende ²⁷ onweert gemaeckt voor den gantschen volcke, ²⁸ dewijle ghy mijne wegen niet en houdt, maer ²⁹ het aengesichte aenneemt in de wet.

27 Hebr. leegh, nederigh.

28 Hebr. na den mont dat ghylieden niet en zijt onderhoudende mijne wegen, D. de maniere van leven die ick u-lieden in mijne wet hebbe voorgeschreven, ende die alle Godtsalige betaemt.

29 D. in saken der wet, in de verklaringe der wet: Ofte, tegen de wet, D. daer ghy behoordet te richten na de wet, soo richtt ghy na het aensien des persoons, na dat ghy hem gunstigh zijt, ofte ongunstigh. Siet Ezech. cap. 22. vers 26. Zephan. cap. 3. vers 4. Siet van dese maniere van spreken, Gen. 19. op vers 21. ende Levit. 19. op vers 15. Andre nemen de woorden des texts aldus, Ghy verheft het aengesichte tegen de wet, Dat is, als ghy den rechten sin der wet verdraeyt, soo gaet ghy noch stoutelick daer henen met opgehevenen hoofde.

10

³⁰ En hebben wy niet alle eenen Vader? en heeft niet een Godt ons geschapen? ³¹ waerom handelen wy [dan] trouwlooslick ³² d’een tegen d’ander, ontheyligende ³³ het verbont onser vaderen?

30 Eenige verstaen dit te zijn de woorden Malachiae, ende nemense in desen sin, Zijn wy niet het volck ’t welck de Heere uyt alle natien heeft uytverkoren, ende allegaer van Abraham afkomstigh? waerom verbreken dan eenige onder ons de wet Godes, mits trouwende afgodische vrouwen? ’t welck Abraham, Isaac, Iacob, etc. niet gedaen en hebben. Andre nemen dese woorden, als zijnde de woorden der gener, die de houwelicken met vreemde vrouwen wouden verdedigen, als of sy seyden, Zijn wy niet allegaer van Adam afkomstigh? ende en is’t niet een ende deselve Godt die ons alle geschapen heeft? Hoe, of om wat reden sullen wy dan die gene die eener nature met ons zijn, ende van eenen vader afkomstigh, verachten, of verstooten de vrouwen der natien die wy tot ons genomen hebben?

31 Voor, Waerom handelt dan ghylieden troouwlooslick d’een tegen d’ander, D. ghy Ioden onder malkanderen, trouwende boven de wettelicke Ioodsche vrouwen, noch Heydensche vrouwen. Als men het in desen sin neemt, soo zijn het de woorden des Propheten.

32 Hebr. De man met sijnen broeder.

33 Door het welcke sich het Ioodsche volck verbonden hadde, dat het een heyligh volck wesen soude.

[fol. 135r]

11

Iuda handelt trouwlooslick, ende daer wort een grouwel gedaen in Israël, ende in Ierusalem: want Iuda ontheylight ³⁴ de heyligheyt des HEEREN, welcke ³⁵ hy lief heeft, ³⁶ want hy heeft de dochter eenes vreemden Godts getrouwt.

34 D. het heyligh houwelick van Godt ingestelt.

35 T.w. de Heere. And. die hy (T.w. Iuda) behoorde lief te hebben.

36 Daer mede ontheylight hy de heyligheyt des Heeren, mits trouwende een dochter eenes vreemden Godts, D. een uytlandische vrouwe, die eenen vreemden Godt dient. siet Ezra capp. 9. 10. Nehem. 13.23, etc. Ende merckt hier, dat gelijck de Godtsalige genoemt worden kinderen Godes: alsoo oock de godtloose afgodendienaers, genoemt worden sonen ende dochters der afgoden, ofte, der vreemder goden.

12

De HEERE sal den man die ³⁷ sulcks doet ³⁸ uytroeijen uyt de hutten Iacobs, dien die waeckt, ende dien die ³⁹ antwoort, ende die den HEERE der heyrscharen ⁴⁰ spijs-offer brenght.

37 Sulcken, ofte dien grouwel, daer van vers 11. gesproken is.

38 Dewijle men dit verstaet tot de Priesters ende Leviten gesproken te zijn, die haer oock besmetteden met vreemde vrouwen te trouwen, soo is uytroeijen hier soo veel te seggen, als uyt den tempel, ofte van den altaer stooten, dat sy den Heere niet meer dienen en souden.

39 Of, verantwoort, D. niet alleen dien die sulcks met vlijt ende wackerheyt, ofte neerstigheyt doet, maer oock den genen die sulcks wil verantwoorden ende verdedigen. Doch andere verstaen hier door de wakende, de deurwachters des tempels, ende door de antwoordende, de Priesters, die gestelt waren om het volck te leeren, ende van de Godtsdienst gevraeght zijnde, te antwoorden. Siet boven vers 7. Andere de sangers in den tempel, die by beurten songen, ende malkanderen als antwoordden, willende de Propheet te verstaen geven, dat alle standen der Kerckelicke persoonen oock met dese sonden besmett waren.

40 T.w. om Godt te versoenen, wetende dat hy op hem vertoornt is, om dat hy een uytheemsche vrouwe getrouwt heeft.

13

Dit tweede doet ⁴¹ ghylieden oock, dat ghy den altaer des HEEREN ⁴² bedeckt met tranen, met weeninge, ende met suchtinge: soo dat ⁴³ hy niet meer ⁴⁴ het spijs-offer aenschouwen, noch met welgevallen van uwe hant ontfangen en wil.

41 Die vreemde vrouwen trouwt.

42 Niet met uwe eygene tranen der boetveerdigheyt, maer met de tranen uwer wijven, door dien ghy uwe echte wijven oorsake geeft den Heere te klagen het ongelijck het welck ghy haer aendoet, mits nevens haer andere, of uytlantsche wijven trouwende. siet Levit. 18.18. 1.Sam. 1.6.

43 T.w. de Heere.

44 Het welck ghylieden hem offert.

14

Ghy nu segt, ⁴⁵ Waerom? Daerom dat de HEERE ⁴⁶ een getuyge geweest is tusschen u, ende tusschen ⁴⁷ de huysvrouwe uwer jeught, met de welcke ghy trouwlooslick handelt, daer sy doch uwe gesellinne, ende ⁴⁸ de huysvrouwe uwes verbonts is.

45 T.w. en mach, ofte en wil de Heere ons spijs-offer niet aenschouwen?

46 T.w. een getuyge der belofte die ghy uwe eerste huysvrouwe in het trouwen gedaen hebt, van u daer toe versocht zijnde.

47 D. die ghy in uwe jeught getrouwt hebt. Anders, uwe jonge huysvrouwe.

48 D. aen dewelcke ghy door het solemneele verbont, ende bant des houwelicks, ende door aenroepinge des naems Godes, vaste verknoopt ende verbonden zijt. Siet Prov. cap. 2. op vers 17.

15

En heeft ⁴⁹ hy niet maer ⁵⁰ eenen gemaeckt, hoewel ⁵¹ hy des geestes overigh hadde? ende waerom [maer] ⁵² dien eenen? ⁵³ Hy socht een zaet Godes: daerom wacht u ⁵⁴ met uwen geest, ende dat niemant trouwlooslick en handele tegen de huysvrouwe ⁵⁵ sijner jeught.

49 Te weten, de Heere.

50 T.w. mensche, namelick Adam, uyt welcken hy Evam gemaeckt heeft. Hy wil seggen, dat het tegen d’eerste instellinge des houwelicks is, dat een man meer dan eene vrouwe hebben soude, want Godt heeft gewilt dat een man, ende eene vrouwe, een vleesch souden zijn. Siet Genes. 1.27. ende 2.24. Matth. 19.4, 5. Marc. 10.6, 7, etc. 1.Cor. 6.16. Ephes. 5.31.

51 Godt hadde wel, indien het hem belieft hadde, meer vrouwelicke lichamen konnen scheppen, ende den selven eenen levendigen adem inblasen, het en ontbrack hem aen de macht niet, Adam meer als eene vrouwe te scheppen: Maer dewijle hy dat niet gedaen en heeft, soo blijckt daer uyt, dat hy niet gewilt en heeft, dat een man meer dan eene vrouwe hebben soude.

52 Te weten, mensche.

53 Ofte, hy socht een Goddelick zaet, D. een wettelick houwelick eenes mans ende eener vrouwe. Sommige setten dit aldus over: Maer heeft de eenige (T.w. Abraham) [dat] niet gedaen, ende hy hadde eenen uytnemenden geest? wat [heeft gedaen] de eenige? hy socht het zaet Godts. Als zijnde eerst een tegenwerpinge van de Ioden; heeft Abraham onse vader dat niet gedaen, dewijle hy eenigh sonder kinderen zijnde, beneven Sara de huysvrouwe sijner jeught, oock Hagar tot sijn wijf genomen heeft? nochtans hadde hy eene treffelicken geest. De antwoorde is, Hy en heeft dat niet gedaen. Maer wat heeft die eenige, dat is, Abraham gedaen? hy heeft het zaet Godts, dat hem belooft was, gesocht, ende Hagar die Godt kende, getrouwt, niet om Sara leet ende spijt aen te doen, etc.

54 D. met u sinnen ende verstant, wacht u uwe echte vrouwe te verachten, ofte te verstooten, ofte noch andere, behalven deselve, tot u te nemen, toomt uwe vleeschelicke lusten. Vergelijckt Matth. 19. vers 4.

55 Hebr. uwer jeught.

16

Want de HEERE de Godt Israëls seyt, dat hy ⁵⁶ het verlaten haett, al hoewel ⁵⁷ hy ⁵⁸ den wrevel bedeckt ⁵⁹ met sijn kleet, seyt de HEERE der heyrscharen: daerom wacht u met uwen geest, dat ghy ⁶⁰ niet trouwlooslick en handelt.

56 T.w. het verlaten der wettelicker vrouwen met eenen scheydbrief. Siet Matth. cap. 5. vers 31. hoewelder eenige zijn die het aldus nemen: wanneer hy (T.w. de man sijne vrouwe) haet, hy verlatese: niet gebodts wijse, maer by maniere van toelatinge, als door de vinger siende, van wegen de hardigheyt des volcks, gelijck Godt door Mosen te voren soo toegelaten hadde, Matth. 19.8.

57 T.w. die sijn wijf onwettelick verlaett.

58 Dat is, het gewelt aen sijne huysvrouwe begaen, haer wech sendende sonder wettelicke oorsake.

59 D. met die excusen ofte deckmantel, dat Moses den mannen heeft toegelaten hare wijven met eenen scheydbrief te verlaten, (siet Deuter. 24. vers 1.) ofte met eenige andere schijnredenen tot sijner onschuldinge dienende.

60 T.w. aen uwe wettelicke huysvrouwen, deselve met eenen scheydbrief wech sendende.

17

Ghy ⁶¹ vermoeyt den HEERE met uwe woorden: ⁶² noch seght ghy, Waer mede ⁶³ vermoeijen wy [hem ?] Daer mede, dat ghy seght, al wie quaet doet, ⁶⁴ is goet in de oogen des HEEREN, ende hy heeft lust ⁶⁵ aen soodanige, ofte waer is ⁶⁶ de Godt des oordeels? [kolom]

61 Ofte, maeckt den Heere moede, De sin is, Ghy murmureerdet tegens Godt, om dat hy u niet stracks en verhoorde, soo haest als ghy hem aenriept. Het is menschelicker wijse gesproken. Siet Iesa. 43. op vers 24.

62 Anders, indien ghylieden seydet.

63 Ofte, maken vvy hem moede.

64 D. die behaeght den Heere, ende hy is hem aengenaem. Dit besloten sy daer uyt, om dat het velen godtloosen wel gingh op aerden, ende velen vromen qualick. Siet Psalm 37. vers 1.

65 Aen sulck volck, dat quaet doet.

66 Ofte, de Godt die straft? Als of sy seyden, Hy is verre van ons, men siet niet dat hy lichtelick straft de gene die tegen hem misdoen: Derhalven is het te vergeefs dat ghy ons met hem dreyght, willen sy seggen.