Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

Klaghte des Propheten over de groote boosheyt ende ongerechtigheyt des Ioodschen volcks, vers 2. hy verkondight dat van wegen sulcke sonden, de Chaldeen met groote macht ende snelligheyt over haer komen, ende alles verstooren souden, 5. hy bidt den Heere, dat hy doch de vyanden, die swaerlicker dan de Ioden gesondight hadden, haren moetwille niet en late volbrengen, maer veel meer deselve wille straffen, 12, etc.

1

¹ DE last, welcken Habakuk de Propheet ² gesien heeft:

1 Siet Iesa. 13. op vers 1. in’t volgende, Habakuk. Hebr. Chabakkuk.

2 T.w. in een gesichte. siet Iesa. 1.1.

2

HEERE, hoe lange schreeuwe ick, ende ghy en hoort niet? [hoe lange] roepe ick, ³ Gewelt, tot u, ende ghy en verlost niet?

3 T.w. om dat de geweldige des lants de geringe onderdrucken, of de godtloose de Godtsalige. Siet dergelijcke maniere van spreken Iob 19. vers 7. ende Ierem. 20.8.

3

Waerom laet ghy my ongerechtigheyt sien, ende aenschouwt de ⁴ quellinge? want verwoestinge ende gewelt is ⁵ tegen my over, ende ⁶ daer is twist, ende ⁷ men neemt gekijf op.

4 Of, moeyte, als Psalm 10.14. Te weten, die de boose den vromen aendoen.

5 De sin is, Waer ick my keere of wende, daer en sie ick anders niet, dan verwoestinge ende gewelt.

6 Te weten, onder het Ioodsche volck, de een twist met den anderen: ofte, sy twisten tegen my, ende de andere Propheten. siet Hose. 4. vers 4. Ierem. 15. vers 10.

7 D. daer zijnder vast over al, die twist ende gekijf aenrichten, oock om kleyne ofte geringe oorsaken.

4

Daerom wort de wet ⁸ onderlaten, ende het recht ⁹ en komt nimmermeer voort: want ¹⁰ de godtloose omringht den rechtveerdigen, daerom ¹¹ komt het recht verdraeyt voort.

8 Of, de wet is geswackt, de wet Godes, ende de predicatie der selver en wort niet meer geachtt by de godtloose Ioden. Siet Ezech. 33.32. Siet oock Ierem. cap. 11. ende cap. 12.

9 D. het en wort nimmermeer uytgesproken, de processen blijven aen den spijcker hangen, gelijck men nu spreeckt, sy dueren veel jaren langh.

10 Vergel. Psal. 12. op vers 9. ende 22. vers 13.

11 De onvrome Rechtsgeleerde verdraeijen het recht: of de Richters worden met giften en gaven omgekocht: Of sy verdraeijen en verkeeren het recht door gunste of afgunste. Maer siet wat den sulcken wedervaren sal, Psalm 125. vers 5.

5

¹² Siet onder de Heydenen, ende aenschouwt, ende verwondert u, verwondert u; want ^a ick wercke een werck ¹³ in u-lieder dagen, [het welck] ghy niet gelooven en sult, ¹⁴ als het vertelt sal worden.

12 Hier antwoort de Heere den Propheet op sijne klaghte, ende het is soo veel als of hy seyde, Lett hier wel op, of oyt dergelijcke groot ende schrickelick oordeel gegaen zy als die sware elende ende het verderf, dat ick door de Chaldeen over u-lieden, ô ghy boose Ioden, sal komen laten. Doch de Apostel heeft dese woorden wijders uytgestreckt tot de straffe der ongeloovige Ioden. siet Actor. cap. 13. vers 41.

a Actor. 13.41.

13 D. geduerende u-lieder leven.

14 Ofte, als men het vertellen soude. Soo extra-ordinaris groot sal ’t wesen.

6

Want siet, ick verwecke de Chaldeen, een bitter ende ¹⁵ snel volck, treckende ¹⁶ door de breedten der aerde, ¹⁷ om erffelick te besitten wooningen die sijne niet en zijn.

15 Hebr. sich haestende, Dat is, een volck dat snellick ende haestelick voort vaert in sijne saken. Siet Iesa. 5.26, etc.

16 D. wijt en breet door vele landen.

17 D. om landen ende steden in te nemen, ende te gaen besitten, die andere volcken ende natien, ende insonderheyt die de Ioden toekomen.

7

Schricklick ende vreeslick is ¹⁸ het selve: ¹⁹ sijn recht ende sijne hoogheyt gaet van hemselven uyt.

18 T.w. volck.

19 Het doet alles na sijnen lust ende welgevallen, ende al wat het doet moet recht zijn, van wegen sijne hoogheyt.

8

²⁰ Want sijne peerden zijn ²¹ lichter dan de luypaerden, ende sy zijn ²² scherper dan ²³ de avontwolven, ende sijne ruyters verspreyden haer: ja sijne ruyters sullen ²⁴ van verre komen, sy sullen ²⁵ vliegen [kolom] ²⁶ als een arent, sich spoedigende om te eten.

20 Dese woorden sien op het eerste lidt des sevenden vers.

21 D. sneller.

22 Van tanden, of, van gesichte.

23 Hebr. de wolven des avonts: D. dan de wolven die des avonts, ofte by nachte komen, om de schapen te stelen. Vergel. Ier. 5.6.

24 T.w. uyt verre landen.

25 D. haestelick en snellick voort marcheeren.

26 Vergel. 2.Sam. c. 1. vers 23. Iob 9. vers 26. Prov. 30.19. Ierem. c. 4. vers 13. Ezech. c. 17. vers 2. Matth. 24.28.

9

²⁷ Het sal geheelick ²⁸ tot gewelt komen, ²⁹ wat sy inslorpen sullen met hare aengesichten, [sullen sy brengen] ³⁰ na het Oosten, ende het sal ³¹ de gevangene versamelen ³² als zant.

27 T.w. het volck van Chaldaea.

28 D. om gewelt te doen.

29 De sin is, Al wat de Chaldeers sullen sien, dat sullen sy als opslorpen, of opslocken, en inswelgen door de begeerlickheyt harer oogen, verslindende met hare oogen alles wat sy sien of ontmoeten. Siet dergelijcke maniere van spreken, Iob 39.27. Hebr. het opslorpen hares aengesichts sal zijn na het Oosten. Andre, het aenschouwen hares aengesichts sal zijn, als of yemant de ooste wint tegen quame, die in het Ioodsche lant seer heftigh ende seer schadelick is.

30 D. na Chaldeen, van waer dese soldaten gekomen waren, want Chaldeen leyt noord-oost van Iudaea: daer henen souden sy hare oogen wenden, om derwaerts te keeren, met buyt geladen.

31 Hebr. de gevangenisse, Dat is, de menighte der gevangenen.

32 Dat is, in ontelbare menighte, gelijck het zandt ontelbaer is. Siet Genes. cap. 41. op vers 49.

10

Ende ³³ hy sal ³⁴ de Koningen beschimpen, ende de Princen sullen hem een belacchinge zijn: hy sal ³⁵ alle vestinge belacchen, want ³⁶ hy sal stof vergaderen, ende ³⁷ hy salse innemen.

33 Te weten, de Koningh des bovengenoemden volcks, T.w. Nebucadnezar.

34 Als onder andere, de Koningen van Egypten, van Tyrus, van Zidon, van Arabien, ende insonderheyt den Koningh Zedekiam, als te lesen is 2.Reg. 25. versen 6, 7. ende Ierem. capp. 25. 29.

35 Dat is, alle vaste plaetsen, het zy steden, of kasteelen, of andere fortressen.

36 Dat is, hy sal menighte van aerde t’samen voeren laten om de grachten ende wateren te dempen, ofte, om hooghten en katten op te werpen. Andere, hy sal krijghsvolck in sulcke menighte als stof vergaderen.

37 Siet van de groote victorien des Koninghs Nebucadnezars, Iesa. cap. 23. Ierem. cap. 25. vers 22. ende cap. 47. vers 4. Ezech. c. 26. versen 3, 7. ende cap. 27. vers 2. Amos cap. 1. vers 9. ende elders meer.

11

³⁸ Dan sal ³⁹ hy ⁴⁰ den geest veranderen, ende hy sal ⁴¹ doortrecken, ende sich ⁴² schuldigh maken, [houdende] ⁴³ dese sijne kracht voor sijnen Godt.

38 T.w. als hy Ierusalem, ende andere stercke steden sal ingenomen hebben.

39 T.w. de Koningh Nebucadnezar.

40 Dat is, hy sal anders gesint worden dan hy te voren geweest is, Dat is, hy sal door desen sijnen voorspoet in schrickelicken hooghmoedt vervallen. Vergelijckt Iesa. cap. 14. versen 13, 14. Dan. 4.30. Anders, hy sal veranderen [als] een wint.

41 Te weten, in Chaldeen, of na Babylonien. Anders, hy sal overtreden.

42 Te weten, aen Godt, door afgoderije, stoutigheyt ende vermetenheyt.

43 Dat is, schrijvende hemselven toe Godtlicke hoogheyt ende eere, van wegen sijne groote victorien. Vergelijckt onder vers 16. Anders, [seggende dat] dese sijne kracht zy sijnes Godts, Dat is, hy sal het sijnen Godt, Te weten, Bel, toeschrijven, dat hy die groote dingen hebbe uytgericht door sijne krachtige hulpe ende bystant. Siet hier van de vijf eerste Capittelen Danielis.

12

En zijt ghy niet ⁴⁴ van oudts af de HEERE mijn Godt, ⁴⁵ mijn Heylige? ⁴⁶ wy en sullen niet sterven: O HEERE, ⁴⁷ tot een oordeel hebt ghy hem gestelt, ende ⁴⁸ ô rotze, om ⁴⁹ te straffen hebt ghy hem gegrontvest.

44 D. van eeuwigheyt.

45 Onder andere namen die Gode gegeven worden, is oock desen, de Heylige Israëls. Siet Psalm 71. op vers 22. Siet oock Iesa. 12. vers 6. ende cap. 43. versen 3, 15. ende cap. 49. vers 7.

46 Dat is, wy en sullen niet gantschelick door de Chaldeen uytgeroeyt worden, maer ghy sult ons door uwe krachtige hant verlossen.

47 Dat is, op dat hy (Te weten, de Koningh te Babel) uwe gerichten volvoere.

48 Dat is, O Heere, op wien wy ons verlaten ende steunen, als op onsen Rotzsteen. Dit zijn woorden des Propheten in sijnen, ende in des volcks name. Vergelijckt Deut. cap. 32. vers 4. Psalm 18.3. ende 19.15.

49 T.w. ons ende andere, ofte hemselven, Te weten, na dat hy, als een roede ende staf uwes toorns, ons sal gekastijt hebben. Vergel. Exod. 9.16.

13

Ghy zijt te reyn van oogen, dan dat ghy ⁵⁰ het quade ⁵¹ soudet sien, ende ⁵² de quellinge ⁵³ en kondt ghy niet aenschouwen: waerom soudt ghy aenschouwen ⁵⁴ die trouwlooslick handelen? [waerom] soudt ghy ⁵⁵ swijgen, als ⁵⁶ de godtloose dien verslindt, ⁵⁷ die rechtveerdiger is dan hy?

50 T.w. ’t welck de Chaldeen ons aendoen.

51 Godes ooge en is niet verborgen: hy siet het quaet dat de menschen bedrijven, Ps. 10.14. maer hy en siet het niet met goede oogen aen, hy en sal het oock niet altijt ongestraft laten. Doch Obad. vers 13. wort dese maniere van spreken genomen, voor met lust het quade, het welck de vrome overkomt, aenschouwen.

52 D. den overlast, Te weten, overlast, quellinge, moeyte, die de Chaldeen ons aendoen.

53 Siet de aenteeck. 51.

54 Te weten, de Chaldeen, die seer trouwloos ende meyneedigh geweest zijn. Siet Iesa. cap. 21. op vers 2.

55 D. de straffe na laten.

56 T.w. de Chaldeer.

57 Te weten, het Ioodsche volck, vergeleken by de Chaldeen. Doch verstaet dit van de Godtsalige onder de Ioden, welcke die zijn daer de Propheet voor bidt: want de godtloose onder de Ioden gingen de Heydenen in boosheyt verre te boven. Siet Ierem. cap. 2. versen 10, 11.

[fol. 123r]

14

Ende ⁵⁸ [waerom] soudt ghy de menschen maken, als de visschen der zee? als het kruypende gedierte, ⁵⁹ dat geenen heerscher en heeft?

58 Dat is, waerom soudt ghy lijden, dat de groote ende machtige deser werelt, de kleyne ende onnoosele souden vangen, dooden, opslocken, ende verdelgen na haren appetijt ende goetduncken, gelijck de groote visschen de kleyne doen, als of ghy in der werelt alles liett gaen, als by geval, ende als of ghy nergens achtinge op en gaeft?

59 D. geenen grooten visch, of kruypende dier, ’t welck over haer heerscht, ende haer beschermt tegen het gewelt der gener die haer verslinden.

15

⁶⁰ Hy trecktse ⁶¹ alle met den angel ⁶² op, hy vergadertse in sijn garen, ende hy versameltse in sijn net: ⁶³ daerom verblijdt ende verheught hy sich.

60 Te weten, de vyant, van welcken boven gesproken is, Nebucadnezar.

61 T.w. menschen, of natien. Of, hy treckt het, etc. Te weten, menschen ende goederen.

62 Of, uyt, Dat is, hy brenghtse alle onder sijn gewelt. Vergelijckt Dan. 4.17, 18, etc.

63 De sin is, Hy en heeft niet alleen geen berouw ende leetwesen over sijne boos daet, maer hy verblijdt ende verheught sich daer over, als wel gedaen hebbende. Vergelijckt Ephes. 4.19.

16

⁶⁴ Daerom offert hy aen sijn garen, ende roockt aen sijn net: want ⁶⁵ door deselve ⁶⁶ is sijn deel vet geworden, ende sijne spijse smoutigh.

64 Als of hy seyde, Als het den Chaldeer soo wel ende na sijnen wensch gaet, soo en schrijft hy sulcks Gode niet toe, maer sijne eygene macht ende kloeckheyt. Siet Iesa. cap. 10. vers 13. ende Dan. 4.30.

65 T.w. door sijn gaern ende nett.

66 D. is sijn portie, staet, conditie verbetert, ende grootelicks vermeerdert.

17

⁶⁷ Sal hy dan daerom [altoos] sijn garen ⁶⁸ ledigh maken? ende en sal hy niet verschoonen, met altoos de volckeren ⁶⁹ te dooden?

67 De sin is, Om dat hy dus wreet ende vermeten is, sult ghy daerom altijt dese sijne godtloosheyt verdragen ende ongestraft laten voorby gaen? Sult ghy hem steeds het eene lant voor, ende het ander na laten verheeren ende t’onderbrengen?

68 T.w. om dat weder tot eenen nieuwen vangh te bereyden, ende uyt te werpen.

69 D. te verdelgen, ende uyt te roeijen, sonder dat ghy, als een rechtveerdigh richter, daer op sult achtinge geven, ende hem straffen? D’antwoorde wert verswegen, welcke soude wesen, Geensins, maer ghy sult hem eyndelick een gebit in den mont werpen, ende straffen. Dusdanige vragen loochenen sterckelick.