Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het v. Capittel.

Onder een klaeghliedt voorseyt Godt Israëls val, ende verminderinge haerder menighte, om dat sy vermaent zijnde, den machtigen ende vreeslicken Godt te soecken, ende afgoderije te verlaten, even seer in grouwelick onrecht, gewelt, ende menighte van sonden voortgingen, hatende alle bestraffingen, sulcks datter op Godts oordeel niet en sal zijn te seggen, vers 1, etc. vermaentse dan noch wederom tot bekeeringe, 14. maer vermits hare verstocktheyt, voorseyt hy haer den schrickelicken ende onvermijdelicken dagh sijner oordeelen, daer mede sy nu haren spot dreven, 16. verfoeyt den gantschen huychelschen schijn harer Godtsdienstigheyt, dewijlse onder decksel van dien niet dan afgoderije pleeghden, gelijck hare voorvaders, 21.

1

HOoret dit woort, dat ick over u-lieden opheffe; een klaeghliedt, ô huys Israëls.

2

De ¹ Ionckvrouwe Israëls ² is gevallen, sy en sal niet ³ weder opstaen: sy is verlaten op haer lant, daer en is niemant diese oprichte.

1 Verstaet het Koninckrijck ende den staet der tien stammen. Vergel. 2.Reg. 19. vers 21. Iesa. c. 23. vers 12. ende 47.1. Ierem. 14.17, etc. met d’aenteeck.

2 D. sal sekerlick al haest vallen. siet Hose. 4.5. ende 5.5. ende 14.2.

3 Hebr. niet toedoen op te staen: als wanneer yemant ter aerden is neder gestooten, ende niet konnende van selfs weder opstaen, van allen anderen verlaten wort, ende ter aerden liggen blijft: alsoo en soude Israël tot sijnen vorigen bloeijenden staet niet weder komen: al schoonder eenigh overblijfsel (als volght) moge worden gelaten.

3

Want soo seyt de Heere HEERE; De stadt, die ⁴ uytgaet [met] duysent, sal ⁵ hondert over houden, ende die uytgaet [met] hondert, sal tiene over houden, in den huyse Israëls.

4 D. die soo veel volcks nu ten oorloge uytsendt, daer men met soo veel volcks uyttreckt, of, die soo veel plach uyt te leveren.

5 D. daer sal nauwelicks van tiene een over blijven. siet wijders onder vers 15. ende 6.9.

4

Want soo seyt de HEERE tot den huyse Israëls: Soecket my, ende ⁶ levet.

6 D. ghy sult bevinden dat ghy sekerlick sult leven. siet van sulcke beloften Prov. cap. 3. vers 3. Psalm 37. vers 3. Ezech. c. 16. vers 6. met d’aenteeckeninge. Alsoo ond. vers 6.

5

Maer en soecket ^{a 7} Beth-El niet, noch en komet niet te ⁸ Gilgal, noch en gaet niet over [na] ⁹ Ber-Seba: want ¹⁰ Gilgal sal ¹¹ voorseker gevangelick worden wech gevoert, ende Beth-El sal worden tot ¹² niet.

a Amos 4.4.

7 Om gemeenschap te hebben met d’afgoderije, die men aldaer bedrijft. Vergel. dit met Hose. 4.15. ende 12.12. item boven cap. 4. vers 4.

8 Siet Hose. 4. op vers 15.

9 Alwaer men oock al eenige afgoderije gesticht hadde, vermits der Oudtvaderen gesichten. Siet Genes. cap. 26. versen 24, 25. ende vergelijckt onder 8. vers 14.

10 De afgodische inwoonders, ende die part ende deel hebben aen d’afgoderije van Gilgal.

11 Hebr. sal gevangelick vvech gevoert wordende, gevangelick worden wech gevoert.

12 Hebr. Aven, waer van Godt Beth-El genoemt heeft Beth-Aven, Dat is, huys der nietigheyt, ofte, ydelheyt, etc. Siet Hose. cap. 4. op vers 15.

6

Soecket den HEERE, ende levet: op dat hy niet door en breke [in] den ¹³ huyse Iosephs als een ¹⁴ vyer, dat verteere, soo datter niemant en zy die het blussche, ¹⁵ in Beth-El:

13 Dat is, Israël, ofte, de tien stammen: waer van Ephraim, uyt Iosephs soon, de principaelste was. Vergelijckt onder vers 15.

14 Als boven cap. 1. vers 4, etc.

15 Dit kan men met sommige voegen by het voorgaende woort, verteere, de sake op een uytkomende.

7

¹⁶ Die het recht in ¹⁷ alssen verkeeren, ende de gerechtigheyt ter aerden ¹⁸ doen liggen.

16 Dit kan men passen op die van Bethel, ofte, die van den huyse Iosephs in het gemeyn, in het voorgaende vers vermelt. Sommige nemen het als eene verwijtende aensprake: Ghy die, ofte, ghy zijt de gene, die, etc.

17 Dat is, in enckel bitterheyt, doende onrecht ende leet aen de onschuldige, die tot het recht (zijnde in sich selven seer soet ende aengenaem) haren toevlucht veylighlick behoorden te nemen, ende daer door beschermt te zijn. Vergelijckt onder 6. vers 12.

18 Als een onweert ende veracht dingh, dat vertreden wort.

8

¹⁹ Die het ^{b 20} sevengesternte ende den Orion maeckt, ende de ²¹ doots schaduwe in den morgenstont verandert, ende den dagh ²² als de nacht verduystert: die de ^c wateren der zee ²³ roept, ende gietse uyt op den ²⁴ aerdbodem, HEERE is sijn naem.

19 Hier op verstaen sommige de voorgaende woorden, Soecket dien, die, etc. Andere hechten het aen het volgende vers, beginnende aldus: [Die selve is het] die, etc. beyds in eenen goeden sin. Vergelijckt boven 4. vers 13.

b Iob 9.9. ende 38.31.

20 Siet hier van ende van Orion, Iob 9. op vers 9.

21 Siet Iob 3.5. ende Psalm 23. vers 4. met de aenteeck.

22 Ofte, [door] de nacht.

c Amos cap. 9. vers 6.

23 Dat is, beschickt datse (als op een uytdrucklick bevel) uyt de zee opklimmen na boven, ende den regen maken, die Godt op der aerden uytstort. Vergelijckt Ierem. 25.29. met d’aenteeckeninge.

24 Hebr. op het aengesichte der aerde.

9

Die sich ²⁵ verquickt [door] verwoestinge over eenen stercken: soo dat de verwoestinge komt over eene ²⁶ vestinge.

25 Als hebbende een welgevallen aen de wercken sijner gerechtigheyt. Aldus wort het Hebreeusch woort oock gebruyckt voor, sich verquicken, Iob cap. 9. vers 27. ende cap. 10. vers 20. Psalm 39. vers 14. Vergelijckt wijders Deuter. cap. 28. vers 63. Anders, die den verstoorder, ofte, den verstoorden (die niet en was als enckele vervvoestinge, gantschelick verwoest) sterckt, ofte, moedt, couragie geeft over, ofte, tegen den, ofte, eenen stercken, dat hy dien overwinne, ende sijne vestingen inneme.

26 Daer het menschelick gantsch ongesien ende onverwacht was. Dien behoorde Israël te vreesen ende te soecken, om sulcke sijne oordeelen t’ontgaen: maer ter contrarie, etc. als volght.

10

Sy haten in de ²⁷ poorte den genen die bestraft, ende hebben eenen grouwel van dien die ²⁸ oprechtelick spreeckt.

27 Dat is, in het gerichte, dat men in de poorten hieldt. Siet Genes. cap. 22. vers 17. Iob cap. 5. vers 4. Psalm 127. vers 5. met de aenteeckeninge. Alsoo vers 12. ende vergelijckt Iesa. cap. 29. vers 21.

28 Ofte, het gene dat oprecht is.

11

Daerom, om dat ghy den armen ²⁹ ver-[kolom]tredet, ende een ³⁰ last koorns van hem nemet; soo hebbet ghy [wel] huysen ³¹ gebouwt van ^d gehouwenen steen, maer ghy en sult daer in niet woonen: ghy hebbet ³² gewenschte wijngaerden geplant, maer ghy en sult der selver wijn niet drincken.

29 Hebr. op den armen tredet, als of hy stof ende slijck ware. Vergelijckt boven cap. 2. vers 7. met de aenteeckeninge.

30 D. (als sommige dit bequaemlick verstaen) soo veel als een mensch, ofte de arme, op sijne schouderen kan dragen, dat hy met sijnen sueren arbeyt verdient ofte verkregen heeft, meynende daer van met sijn huysgesin te leven, dat neemt ghy wolven van hem. And. met, ofte, by lasten neemt ghy ’t koorn van hem, door gewelt, ofte, afdringende hem alsulcke ontijdige voldoeninge, als u maer belieft, sonder op eenige billickheyt te sien.

31 Zeph. 1.13.

d Verstaet, door veel onrechts, waer van in’t voorgaende ende volgende. Vergel. met dit vers Mich. 6. vers 15. Zeph. 1.13. item Iesa. 65.21.

32 Hebr. wijngaerden der begeerte, of, des wenschs.

12

Want ick weet dat uwe overtredingen menighvuldigh, ende uwe sonden machtigh vele zijn: ³³ sy benauwen den rechtveerdigen, nemen ³⁴ soengelt, ende ³⁵ verstooten de nootdruftigen in der ³⁶ poorte.

33 Of, ghy benauvvet, etc.

34 Of, losgelt, rantsoen, om den schuldigen ende strafweerdigen vry te laten, tegen Godts wet, Num. 35.31. Ofte, sy nemen het van den onschuldigen, die het haer moet geven, soo hy haer gewelt ontgaen wil.

35 T.w. van sijn recht, of, vvijsen hem af, doen hem ter zijden afgaen, van sijn recht, buygende ende verkeerende het selve.

36 Als vers 10.

13

Daerom sal de ³⁷ verstandige te ³⁸ dier tijt ³⁹ swijgen: want het sal een ⁴⁰ boose tijt zijn.

37 Die Godt vreest, ende dien volgens recht wijs is. Ofte, de ondervvijser, leeraer.

38 Als Godt dit boose volck straffen sal.

39 Niet murmureerende tegen Godts oordeelen ende straffen, hoewelse seer swaer sullen zijn, maer hem in alles recht gevende, om dat de sonden Israëls soo veel ende grouwelick waren, als voorseyt. Vergel. Psalm 37. op vers 7. Sommige verstaen, dat Godt haer straffen soude met het stilswijgen der Propheten ofte Leeraers, ende andere vromen, die ’t met Godt hielden, om datse niet wilden onderwesen ende gestraft zijn, maer de bestraffers bitterlick hateden ende vervolghden, als vers 10. Vergel. Matth. 7.6.

40 Ofte, tijt des quaets, Dat is, der straffe, van groote elende ende verwoestinge, als Psalm 37. vers 19. Ierem. cap. 15. vers 11. Mich. 2.3. Sommige duyden het op de voorgemelde groote boosheyt des volcks in dien tijt.

14

Soecket het goede, ende niet het boose, op dat ghy levet: ende alsoo sal de HEERE, de Godt der heyrscharen, ⁴¹ met u-lieden zijn, gelijck als ghy ⁴² segget.

41 Siet Genes. 21. op vers 22.

42 Dat is, gelijck ghy u des pleget te roemen, maer t’onrechte, soo lange als ghy u niet en bekeeret: ofte, gelijck ghy voorgeeft te begeeren, dat Godt met u mochte zijn.

15

^eHatet het boose, ende hebbet lief het goede, ende bestellet het recht in der poorte: ⁴³ misschien sal de HEERE, de Godt der heyrscharen, ⁴⁴ Iosephs overblijfsel genadigh zijn.

e Psalm 34.15. ende 97.10. Rom. 12.9.

43 Vergelijckt Ioël 2. vers 14. met d’aenteeckeninge.

44 Als boven vers 6.

16

⁴⁵ Daerom, soo seyt de HEERE, de Godt der heyrscharen, de Heere; op alle ⁴⁶ straten sal rouwklage zijn, ende in alle wijcken sullense seggen, Och! Och! ende sullen den ackerman roepen tot treuren, ende ⁴⁷ rouwklage sal zijn by de gene ⁴⁸ die verstant van kermen hebben.

45 Om dat ghy alle vermaningen ende bestraffingen verachtet, ende geen hope en gevet van bekeeringe.

46 Het sal eene universale ofte gemeyne elende zijn, ende daerom sal ’t over al vol misbaers, huylens ende weenens zijn.

47 Of, ende ter rouvvklage, die verstant van kermen hebben.

48 Siet Ierem. cap. 9. op vers 17.

17

Ia in alle ⁴⁹ wijngaerden sal rouwklage zijn: want ick sal door het midden van u ⁵⁰ doorgaen, seyt de HEERE.

49 Daer men over den wijn-oogst plach vrolick te singen, etc. Siet Psalm 4.8. Ierem. 25.30. met d’aenteeckeninge.

50 Ofte, als ick sal doorgaen, etc. met mijne plagen: als ick den verwoestenden vyant door het gantsche lant sal doen passeeren: gelijck Godt geseyt wiert door Egypten te passeeren, als hy den Engel sondt om d’eerstgeborene te slaen, Exod. 12.12.

18

^f Wee dien, die des HEEREN ⁵¹ dagh ⁵² begeeren! waer toe doch sal u-lieden de dagh des HEEREN zijn? hy sal ^{g 53} duysternisse wesen, ende geen licht.

f Iesa. 5.19.

51 Den bestemden tijt van Godts oordeel ende straffe. Siet Ioël cap. 1. vers 15.

52 Door huychelerije, als ofse onschuldigh waren ende Godts straffen niet en hadden te vreesen, ofte door spotterije, als ofse seyden: Wy mochten dien dagh wel eens sien, waer blijft hy? Siet Iesa. cap. 5. vers 19. Ierem. 17. vers 15. met d’aenteeckeninge. item onder cap. 6. vers 3.

g Ierem. 30.7. Ioël 2.2. Zephan. 1.15.

53 Siet Ioël 2. op vers 2.

19

⁵⁴ Als wanneer yemant vlode voor het aengesichte eens leeuws, ende hem ontmoette een beyr: ofte dat hy quame in een huys, ende leenede met sijner hant aen de wandt, ende hem beet eene slange.

54 Soodanigh sal des Heeren dagh zijn, dat ghy de straffe niet sult konnen ontgaen, maer van het een schricklick gevaer in het ander vallen, tot dat ghy omkomet. Siet Iesa. cap. 24. vers 18. Ierem. cap. 48. vers 44. Hose. cap. 13. versen 7, 8.

20

⁵⁵ Sal dan niet des HEEREN dagh duysternisse zijn, ende geen licht? ende donckerheyt, soo datter geen glantz aen en zy?

55 Ia gewisselick, wil de Propheet seggen, ghy meught het loochenen, oft u contrarie inbeelden soo veel ghy wilt, het sal nochtans alsoo zijn.

21

Ick ⁵⁶ hate, ick versmade uwe feesten: ^h ende ick en mach uwe ⁵⁷ verbodts-[dagen] niet ⁵⁸ riecken.

56 Siet Iesa. cap. 1. versen 11, 12, 13, 14. met d’aenteeckeninge.

h Iesa. cap. 1. vers 11. Ierem. cap. 6. vers 20.

57 Siet Levit. cap. 23. op vers 36.

58 Gelijck wy oock in onse tale spreken van persoonen ende saken waer van wy eenen grooten afkeer hebben. Anders, op uvve verbodtsdagen en mach, ofte, sal ick niet riecken, Te weten, u reuckwerck, dat ghy my als dan offert, dat anders in rechten gebruyck een lieflicke reuck was voor den Heere. Siet Levit. 26. op vers 31.

22

Want of ghy my schoon brand-offeren offeret, mitsgaders uwe spijs-offeren, ick en hebber [doch] geen welgevallen aen: ende het ⁵⁹ danck-offer van uwe vette [beesten] en mach ick niet aensien.

59 Ofte, uvve vette danck-offeren.

23

Doet het ⁶⁰ getier uwer liederen van

60 Het Hebreeusch woort beteeckent allerley gedruys, ende oock menighte, overvloet. Het singen ende spelen, was mede van Godt te dier tijt in sijnen uyterlicken dienst ingestelt, maer van hen (als de reste) verdorven door huychelerije ende godtloosheyt, ende specialick, door die snoode afgoderije, by dewelcke sy haer gesangh gebruyckten. Siet onder 8.3.

[fol. 113v]

my wech: oock en mach ick uwer ⁶¹ luyten-⁶² spel niet hooren.

61 And. harpen.

62 Ofte, melodije, gesangh.

24

Maer laet het ⁶³ oordeel sich daer henen wentelen als de wateren: ende de gerechtigheyt als eene stercke beke.

63 D. weest overvloedigh ende yverigh in recht ende gerechtigheyt, dat is het dat ick eyssche. And. Maer het oordeel sal sich, etc. D. mijne straffen sullen u met gewelt ende menighte overvallen, ende over al doordringen, om alle uwe huychelerije, afgoderije ende godtloosheyt.

25

ⁱ Hebbet ghy ⁶⁴ my veertigh jaer in de woestijne slacht-offeren ende spijs-offer toegebracht, ô huys Israëls?

i Actor. 7.42.

64 Geensins, wil Godt seggen: want u herte en is niet by ofte met my geweest, niet oprecht voor my, in allen dien, maer etc. als volght. Dese vrage loochent sterckelick. Vergel. Actor. 7.41, 42, 43.

26

Ia ghy ⁶⁵ droeget de ⁶⁶ Tente van uwen ⁶⁷ Melech, ende den ⁶⁸ Kijun, uwe beelden: De ⁶⁹ sterre uwes Godts, dien ghy u selven haddet gemaeckt.

65 Dit kan men alsoo verstaen, dat sy (als moetwillige ende ongebondene afgodendienaers) sulcks na de letter somwijlen mogen hebben gedaen: ofte alsoo, dat haer herte niet by Godts Tente (die sy met den lichame droegen) ende sijnen Godtsdienst, maer by hare afgoden geweest zy, die sy in het herte droegen, sulcks dat haer uyterlicke huychelsche Godtsdienst voor Godt niet dan enckele afgoderije zy geacht geweest.

66 Of, hutte, gehemelte, decksel. ’t Hebreeusch woort wort alleenlick hier soo gevonden. ’t Schijnt dat de Propheet de Heydensche afgodische namen verwijtlick hier gebruyckt, om Israël te beschamen.

67 D. Koningh, verstaet den afgodt Molech, ofte, Milcom, ende siet Ierem. 49. op vers 1. item ond. 7. op vers 13.

68 Dit houden sommige voor den naem eenes afgodts, item, de planeet Saturnus. Doch men kan het oock bequamelick met andere aldus oversetten, ende de gereetschap (of, stellinge, stijlen, het gestoelte) uwer beelden.

69 D. de beeldenisse van de sterre uwes afgodts. Vergel. Act. 7.41, 42. 43. item Ierem. 7.18. met d’aenteeck. Eenige meynen dat Molech Saturnus zy geweest, ende d’andere Baals, d’andere planeten, ofte, sterren. And. het gesternte uwer goden, etc.

27

Daerom sal ick u-lieden gevangelick wech voeren, ⁷⁰ verre boven Damascus henen: seyt de HEERE, wiens naem is, Godt der heyrscharen.

70 Tot d’uyterste contreijen van Assyrien, ja boven Babylonien. Siet Actor. 7.43. item 2.Reg. 17.6. Van Damascus, siet Gen. 14. op vers 15. ende 2.Sam. 8. op vers 5. Sommige duyden ’t oock op de scherpigheyt deser gevangenisse, die veel harder soude zijn, als die van Syrien, onder Hazaël, 2.Reg. 13.3, 7.