Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iij. Capittel.

Prophetie van Godts oordeel over de vyanden sijner Kercke, met eene bespottinge harer ydele aenslagen ende toerustingen tegen deselve, vers 1, etc. Eeuwige gelucksaligheyt der Kercke, ende ondergangh der vyanden, 18.

1

¹ WAnt siet, in die dagen, ende te dier tijt; ² als ick de gevangenisse van Iuda ende Ierusalem sal wenden;

1 Hier uyt is af te nemen, dat dese Prophetie oock gehoort tot den staet des Nieuwen Testaments, waer van in het eynde des voorgaenden Capittels gesproken is, beyds (na der Propheten wijse) met manieren van spreken, die genomen zijn van den staet des Ouden Testaments, als te sien is bov. 2.28, 32. ende hier in dit vers ende de volgende.

2 D. als ick mijne Kercke door den Messiam sal verlossen, ende hare vyanden straffen, bysonderlick ende volkomelick in de voleyndinge der werelt, ende wanneer de vyanden haer met alle macht t’samen sullen opmaken om Godts Kercke te dempen. Siet onder versen 9, 10, 11, 12. zijnde dese sake afgebeelt door de verlossinge der Ioden uyt Babel, ende Godts wrake over hare vyanden.

2

Dan sal ick alle ³ Heydenen vergaderen, ende salse afvoeren in’t ⁴ dal Iosaphats:

3 D. vyanden mijner Kercke, te reeckenen als Heydenen: ende volgens, soo wel Ioden als Heydenen: want de Ioden de eerste ende bitterste vyanden Christi ende der Kercke des Nieuwen Testaments geweest zijn, Psalm 2.1. Actor. 4.25, 26, 27. ende 6.12, 13, etc.

4 D. in de plaetse mijns oordeels, die een dal kan genoemt worden, ten aensien des hemels, (gelijck wy gewoon zijn te seggen, het aerdsche dal, in desen jammer-dale) daer in Godt geseyt wort te woonen, ende Christus in heerlickheyt sitt ter rechter hant sijns Vaders, ende van waer hy sijne Engelen afsendt tot verdelginge der vyanden, ond. vers 11. Doch dit schijnt gantschlick te sien op de historie 2.Chron. cap. 20. alwaer Godt ten tijde des vromen Koninghs Iosaphats, eene seer groote menighte der vyanden, die tegen Iuda aenquamen, op de gebeden des Koninghs ende des volcks, voor hare oogen, doch sonder haer toedoen, door sijne macht ende sijner Engelen dienst, recht gedaen ende vernielt heeft, in ’t dal Beracha, ofte, des lofs: alsoo genoemt, om dat de Kercke aldaer Godt loofde ende danckte van wegen dese groote ende wonderbare nederlage harer vyanden. siet 2.Chro. 20.12, 16, 22, 26. met d’aent. Alsoo (wil de Heere seggen) sal ick in de laetste tijden alle vyanden mijner Kercke, in het aenschouwen der selver, richten ende straffen, waer voor sy my sal loven ende dancken. De Hebreeusche naem Iehosaphat beteeckent, des HEEREN oordeel: Of, gerichte, of, de HEERE oordeelt; ende schijnt hier verklaert te worden door de bygevoeghde woorden, ick sal aldaer met hen rechten: daerom sommige het woort Iosaphat, hier niet houden voor eenen eygenen naem, maer setten ’t over, dal des oordeels des Heeren. Andere meynen, dat tusschen Ierusalem ende den olijfbergh, daer onse Salighmaker ten hemel opvoer, een dal zy geweest, geheeten, het dal Iosaphats: doch daer van en is geene sekerheyt. siet Zach. 14.4, 5.

[fol. 111r]

ende ick sal met hen aldaer rechten; van wegen mijn volck ende mijn ⁵ erfdeel, ⁶ Israël, dat sy onder de Heydenen hebben verstroyt, ende ⁷ mijn lant ⁸ gedeylt:

5 Siet Deut. 32. op vers 9.

6 D. mijner Kercke, des geestelicken Israëls, bestaende uyt geloovige Ioden ende Heydenen. siet Galat. 6.16.

7 Siet boven 1. op vers 6.

8 T.w. onder malkanderen, als eenen roof. Vergel. Dan. 11. vers 39.

3

Ende hebben het ⁹ lot over mijn volck geworpen, ende een knechtken gegeven om eene ¹⁰ hoere, ende een meysken verkocht om wijn, datse mochten drincken.

9 D’overheerde ende gevangene mijns volcks door het lot malkanderen toegedeylt, ende tot voldoeninge harer godtlooser wellusten, soo onweerdighlick ende snoodelick geacht ende getracteert als volght.

10 Sommige meynen dat het Hebreeus woort hier beteeckent, spijse.

4

Ende oock, ¹¹ wat hebbet ghy met my te doen, Ghy ¹² Tyrus ende Zidon, ende alle grenzen van Palestina? soudet ghy my eene vergeldinge weder geven? maer soo ghy my wilt vergelden; lichtelick, haestelick, sal ick uwe vergeldinge op uwen kop weder brengen.

11 Dat ghy mijn volck, heylighdom, ende lant soo vyantlick hebt gehandelt? hebben ick, ofte sy, u yets misdaen, dat ghy soudet mogen voorgeven sulcks te willen wreken? in het minste niet, wil Godt seggen, het is louter godtloosen haet ende vyantschap die ghy hebt, ende voert tegen my, dien het quaet raeckt ende aengaet, dat men mijner Kercke aendoet. And. wat zijt ghy by my? ofte, wat wilt ghy tegen my? D. wat soud ghy dan oock by my gelden, dewijle ghy mijn volck soo snoode ende schandelick handelt? ofte, wat soudt ghy doch tegen my vermogen? Hebr. wat ghylieden my, ofte, met, by, tegen my?

12 Vergel. Amos 1. versen 7, 8, 9. De Tyriers, Zidoniers ende Philistijnen waren naest gelegen aen het Ioodsche lant, langhs de kusten van de middelantsche zee, ende seer bittere vyanden van Godts volck. Doch onder dese moet men alle vyanden der Kercke verstaen, gelijck oock de straffe, die hen voorseyt wort, den vyanden in ’t gemeyn is rakende; alsoo worden door Moab alle andere vyanden der Kercke verstaen, Iesa. 25.10. ende onder vers 19. door Egypten ende Edom, ende door Edom alleen. Siet Obad. etc.

5

Om dat ghy ¹³ mijn silver ende mijn gout hebbet wech genomen: ende hebbet mijne ¹⁴ beste kleynodien in uwe ¹⁵ tempelen gebracht.

13 Mijnes tempels, ofte oock (als sommige) mijns volcks ende mijns lants, gelijck Godt gewoon is te spreken.

14 De vaten mijns tempels, ofte kleynodien mijns volcks. Dit alles wort gesproken na den stijl des Ouden Testaments, waer door afgebeelt wort allerley smaet ende overlast die de vyanden Godts Kercke, om sijnen reynen Godtsdienst, souden aendoen. siet boven op vers 1.

15 Der afgoden, om die met mijn goet te vereeren, ende my alsoo te beschimpen.

6

Ende ghy hebbet de kinderen van Iuda, ende de kinderen van Ierusalem verkocht aen de kinderen der ¹⁶ Griecken: op dat ghyse verre van hare lantpale mochtet brengen.

16 Hebr. Ievanim, van Iavan. Siet Genes. 10. op vers 2.

7

Siet ick salse ¹⁷ opwecken, uyt de plaetse, daer henen ghyse hebbet verkocht: ende ick sal uwe vergeldinge weder brengen op uwen kop.

17 Gelijck ick mijn volck uyt Babel ende andere plaetsen, daerse verstroyt sullen zijn, sal verlossen, alsoo sal ick met mijne Kercke in ’t gemeyn als dan handelen, ende hare vyanden straffen.

8

Ende ick sal uwe sonen ende uwe dochteren ¹⁸ verkoopen in de hant der kinderen van Iuda, diese verkoopen sullen aen die van ¹⁹ Scheba, ²⁰ aen een verre gelegen volck: ²¹ want de HEERE heeft’et gesproken.

18 Ick sal beschicken, dat hen dit alles over kome, om mijns volcks wille, als of sy het selfs deden: ende voorts in ’t gemeyn mijner Kercke hare vyanden over geven, dat syse richte ende oordeele. Siet onder op vers 11. ende Psalm 50. op vers 6.

19 Siet Gen. 10. op vers 7.

20 And. [om te voeren] tot een, etc.

21 Vergel. boven 2.32.

9

²² Roepet dit uyt onder de Heydenen, ²³ heyliget eenen krijgh: wecket de helden op, laet naderen, laet optrecken alle krijghslieden.

22 Dit spreeckt Godt (bespottender wijse) tot alle vyanden sijner Kercke, als of hy seyde: Doet vry al wat ghy kondt, brenght alle uwe macht by een, bruyckt u als helden, ghy sult’er mede varen als volght. Vergelijckt Iesa. 8. versen 9, 10. Ierem. 46.3, 4. Ezech. cap. 38. versen 7, 9, etc.

23 Siet Ierem. 6. op vers 4.

10

²⁴ Slaet uwe spaden tot sweerden, ende uwe sickelen tot spiessen: de swacke segge, Ick ben een heldt.

24 Op dat het u doch aen geene krijghswapenen en feyle, die ghy tegen mijne Kercke soudt mogen gebruycken. Siet de belofte van het contrarie, in Godts Kercke, Iesa. 2.4. Micha 4.3.

11

Rottet te hoop, ende komet aen, alle ghy volcken van rontomme, ende vergadert u: ²⁵ (ô HEERE, doet uwe ²⁶ helden derwaerts neder dalen!)

25 Een vyerigh gebedt des Propheten uyt bekommernisse over dit groote gewelt aller vyanden, waer tegen hy geenen troost en vindt als by Godt. Vergelijckt boven cap. 1. vers 19. ende siet eene diergelijcke tusschen ingevoeghde aensprake tot Godt, Iesa. cap. 63. vers 14. Hose. 11.3, etc. Zach. 14.5.

26 De heylige Engelen, die oock alsoo genoemt, ende van wegen hare macht geroemt worden, Psalm 78.25. ende 103.20. ende welcker dienst Godt plach te gebruycken in ’t beschermen sijner Kercke, ende het verdelgen harer vyanden. Vergel. 2.Chron. 20.22. met de aenteeckeninge aldaer. Sommige verstaen, om Gode in ’t oordeel, neffens sijne Heyligen t’assisteeren. Vergelijckt Psalm 50. op vers 6. beyds is der Engelen plicht. Dit stelt de Propheet tegen de helden der vyanden, vers 9. als of hy seyde: Heere, als de vyanden doen alles wat sy konnen, doet ghy dan oock wat ghy kondt. Anders, aldaer sal de HEERE uwe (eenes yegelicken van alle dese vyantlicke volcken) helden neder leggen, Dat is, neder vellen.

12

²⁷ De Heydenen sullen sich op maken, ende optrecken na’t ²⁸ dal Iosaphats: maer aldaer sal ick ²⁹ sitten, om te richten alle Heydenen van rontomme.

27 Of, laet de volcken sich, etc. want, etc. of, de volcken sullen worden opgeweckt, ende opkomen, ofte, opklimmen, etc.

28 Siet boven op vers 2.

29 Als Koningh ende Richter der werelt. siet Psalm 9. vers 5. ende 29.10. ende 55.20. Door mijnen Sone Iesum Christum, Ioan. cap. 5. vers 22. Actor. 17.31.

13

^{a 30} Slaet den sickel aen: want den [kolom] oogst is ³¹ rijp geworden: komet aen, daelt henen af, want de persse is ³² vol, ende de perskuypen loopen over: want haerlieder boosheyt is ³³ groot.

a Apoc. 14.15.

30 Maeijet af, ende dorschet, D. verdelghtse, werptse in’t vyer. Dit zijn Godts woorden tot sijne helden, van dewelcke boven vers 11. Vergelijckt Matth. 13.30, 39. Apoc. 14.15, 19.

31 Hare sonden zijn rijp ter straffe, de mate is vol, (vergel. Genes. c. 15. vers 16. ende 18.21. met de aent.) de bestemde dagh ende tijt mijns oordeels is daer.

32 Van druyven, om getreden ende geperst te worden, D. de groote persse van Godts toorn is vol, daer in alle godtloose sullen geworpen worden. siet Apoc. 14. vers 19. ende vergelijckt Iesa. 63.3.

33 Ofte, veelvoudigh, dit verklaert de voorgaende gelijckenissen.

14

³⁴ Menighten, menighten in ’t ³⁵ dal des dorschwagens: want de dagh des HEEREN is ³⁶ na by, in het dal des dorschwagens.

34 D. (als met verwonderinge uytgeroepen) O hoe seer groote menighten van menschen sullender komen, ofte versamelen! of, hoe vol sal ’t over al zijn van verslagene, nedergevelde vyanden, siende op het voorgaende vers. Vergelijckt 2.Chron. 20.24, etc. Iesa. 66.24. ende siet van sulcke verdobbelinge der woorden Genes. 14.10. Deuter. 16. vers 20. Ezech. 13.10. in de aenteeck. Anders, rumoeren, rumoeren, of, gedruys, gedruys, gewoel, gewoel.

35 Verst. het gemelde dal Iosaphats, alsoo genoemt, om dat de vyanden van Godts volck aldaer souden gedorscht, D. verbroken ende vertreden worden. Dit past wel op het voorgaende vers, daer Godt seyt: Slaet de sickel aen, want den oogst is rijp, daer op het dorschen volght: ende alsoo wort het Hebr. woort Charuts gebruyckt voor den dorschwagen te dier tijt gebruyckelick, Iesa. cap. 28. vers 27. Amos 1.3. ende in eene gelijcke materie als hier Iesa. 41.15. Vergelijckt oock hier mede Iesa. 25.10. Ierem. 51.33. Habak. 3.12. Doch alsoo het voorschreven woort oock beteeckent, versneden, ende voorts gedecideert (als men nu oock spreeckt) ofte, preçijselick bestemt, besloten, gearresteert, wort het van sommigen hier overgesett, het dal der versnijdinge, D. der uytroeyinge, ofte, het dal des precijselick bestemden, bescheydenen, oordeels, als of men seyde, des arrests, der preçijser sententie: oock in eenen goeden sin. Siet dese beteeckeninge des Hebreeuschen woorts Iob 14.5. Iesa. 10.22, 23. Dan. 9.26, 27. ende 11.36.

36 Prophetischer wijse, ende ten aensien van Godt gesproken, als of de sake voor de deure was. Vergel. Apoc. 1.1. ende 2.Petr. 3.8, 9.

15

^b De ³⁷ sonne ende mane zijn swart geworden: ende de sterren hebben haren glantz ingetrocken.

b Ioël 2.10, 31.

37 Als boven 2.10. siet aldaer. Alle teeckenen (wil de Propheet seggen) zijnder, die voor den dagh des Heeren sullen voorgaen.

16

Ende de HEERE sal uyt ³⁸ Zion brullen, ende uyt Ierusalem sijne stemme geven, dat hemel ende aerde beven sullen: maer de HEERE sal de ³⁹ toevlucht sijns volcks, ende de sterckte der ⁴⁰ kinderen Israëls zijn.

38 Uyt sijne Kercke sijn heyligh Euangelium door de gantsche werelt laten hooren, met verkondiginge sijner schricklicke oordeelen over alle ongehoorsame, welcks niet en sal geschieden sonder beroerte van de gantsche werelt. Vergel. de maniere van spreken met Iesa. 31.4, 5. Hose. 11.10. met de aenteeck. item Hagg. 2.6, 7. Hebr. 12.26.

39 In alle de voorseyde schrickelicke beroerten, ende oordeelen Godts.

40 Dat is, sijner Kercke.

17

Ende ⁴¹ ghylieden sult weten, dat ick de HEERE uwe Godt ben, woonende op ⁴² Zion, den bergh mijner heyligheyt: ende Ierusalem sal eene ⁴³ heyligheyt zijn; ^{c 44} ende vreemde en sullen niet meer door haer doorgaen.

41 D. mijne Kercke (waer van de geloovige te dier tijt medeleden waren) sal bevinden, ervaren. Vergel. bov. 2.27.

42 Als boven 2. vers 32. ende onder vers 21.

43 D. gantsch heyligh, volkomelick als dan geheylight. siet ond. vers 21. Apoc. 21.2. ende oock gesuyvert van ’t lastigh geselschap aller onheylige bocken ende huychelaren, die Christi niet en zijn, ende sijnen Geest niet en hebben, als volght.

c Apoc. 21.27.

44 Siet Zach. 14.21. Matth. 7.23. ende 13.30. ende 25.32, 46. Apoc. 21.27. voorts en salse oock van geene vyanden meer geplaeght zijn.

18

Ende het sal te dien dage geschieden, dat de ⁴⁵ bergen van ^d soeten wijne sullen druypen, ende de heuvelen van melck vlieten, ende alle stroomen van Iuda [vol] waters gaen: ende daer sal eene ⁴⁶ fonteyne uyt den huyse des HEEREN uytgaen, ende sal het dal van ⁴⁷ Sittim bewateren.

45 Door dese ende de volgende lieflicke ende figuerlicke redenen wort afgebeelt den seer gelucksaligen stant der Kercke onder het Koninckrijcke Christi, insonderheyt der triumpheerende Kercke in het Koninckrijcke der heerlickheyt, wanneer Godt sijn genadenwerck, in dit leven aengevangen, volkomelick sal voltrecken, ende alles in allen zijn. Vergelijckt Amos 9.13.

d Amos 9.13.

46 Siet Iesa. 49.10. Ezech. 47.1, etc. Zach. 14. vers 8. met d’aenteeck. item Apoc. 22.1.

47 Gelegen aen de oostzijde van de Iordane, in de vlacke velden der Moabiten, tegen over Iericho, na by de zoutzee, of, doode zee, (siet Genes. 14. op vers 3.) welcker wateren dootlick waren, ende volgens dien d’aenleggende contreijen drooge ende onvruchtbaer. Vergel. Ezech. 47.1, 2, 3. alwaer geseyt wort dat de wateren uyt des Heeren Huys mede liepen oostwaert, ende siet van de plaetse Sittim (Hebr. Schittim) Num. 22.1. vergeleken met cap. 25. vers 1. ende 33. vers 49. Iosu. 2.1. Micha 6.5. And. het dal der uytgelesene cederen, D. der Kercke. Vergel. Psalm 92.13, 14. ende siet Exod. 25. op vers 5. Iesa. 41.19.

19

⁴⁸ Egypten sal tot verwoestinge worden, ende Edom sal worden tot eene ⁴⁹ woeste wildernisse: ⁵⁰ om het gewelt, gedaen aen de kinderen Iuda, in welcker lant sy onschuldigh bloet vergoten hebben.

48 Siet boven op vers 4.

49 Als bov. 2.3.

50 Hebr. om den wrevel, ofte, het gewelt der kinderen van Iuda, D. dien sy aen Iuda bewesen hebben. Vergelijckt de maniere van spreken met Ierem. 2.2. ende siet de aenteeck. aldaer.

20

Maer Iuda sal ⁵¹ blijven in eeuwigheyt, ende Ierusalem ⁵² van geslachte tot geslachte.

51 Of, bewoont worden. Siet Ierem. cap. 17. op vers 6. Door Iuda, Ierusalem, ende Zion, verstaet Godts Kercke. Vergel. boven 2.32.

52 Hebr. tot, of, in geslachte ende geslachte.

21

Ende ick sal haerlieder ⁵³ bloet reynigen, [dat] ick niet gereynight en hadde: ende de HEERE sal ⁵⁴ woonen in Zion.

53 D. ick salse volkomelick heyligen, haer suyverende van alle sondelicke onreynigheyt, dat ick te voren (in desen leven) niet volkomelick en hadde gedaen. Vergel. Ezech. 16.6, 9. Hose. 12.15. met de aenteeck. ende siet boven vers 17. Sommige duyden het op Godts genade aen de Heydenen, die te voren van Godts verbont vervreemt waren, Ephes. 2.12. And. ick sal haer bloet onschuldigh verklaren, [dat] ick niet onschuldigh verklaert hadde, Dat is, ick sal als dan door mijn oordeel doen blijcken, datse onschuldigh om het leven zijn gebracht, die om mijnent wille gedoot zijn, daer ick te voren mijnen toorn opgeschort ende my als stil gehouden hadde. Vergel. Apoc. 6. vers 10. ende boven vers 19.

54 Vergelijckt Ezech. 48.35. Zach. 2.10, 11. Apocal. 21.3, 22. ende 22.3.

Eynde des Propheets JOEL.