Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

[fol. 110r]

Het ij. Capittel.

De Propheet stelt Zion voor oogen de schricklickheyt van Godts oordeel, vers 1, etc. vermaent tot hertelicke vernederinge ende bekeeringe, 12. beveelt te vasten, ende te bidden, 15. Belooft daer op Godts zegen, ende wechneminge der plage, 18. Propheteert wijders van tegenwoordige ende toekomstige zegeningen, ende den saligen staet der Kercke door de komste des Messiae, ende uytsendinge des H. Geests, 21. met voorsegginge van vreeslicke beroerten in de werelt voor de laetste toekomste Christi, ende van de behoudenisse der Kercke, 30.

1

¹ BLaset de basuyne te Zion, ende ² roept luyde op den bergh ³ mijner heyligheyt; laet alle inwoonders des lants ⁴ beroert zijn: want ^a de ⁵ dagh des HEEREN komt, want hy is naby.

1 Om de Gemeynte by een te roepen ten Huyse des Heeren, tot een vast ende biddagh. siet ond. vers 15. ende Levit. 23. op versen 2, 24.

2 And. maeckt een gebroken geklanck, blaest alarm, (Siet Num. 10. op vers 5.) als wanneer de vyant op handen is.

3 Dat is, mijnen heyligen bergh. siet Psalm 2. op vers 6.

4 Of, alle inwoonders des lants sullen beroert zijn, of, beven.

a Ioël 1.15. Zephan. 1.14, 15.

5 Als boven 1.15. siet aldaer.

2

Een dagh van ⁶ duysternisse ende donckerheyt, een dagh van wolcken ende dicke duysterheyt, als de ⁷ dageraet uytgespreyt over de bergen: een groot ende machtigh ⁸ volck, desgelijcken van ⁹ oudts niet geweest en is, ende na ¹⁰ het selve ¹¹ niet meer en sal zijn tot in jaren van ¹² vele geslachten.

6 Dat is, een tijt van groote droeffenisse, benauwtheyt, elende ende jammer, die dickwils in de Schrifture door duysternisse worden beteeckent. siet Gen. c. 15. op vers 12. hier door verstaet de Propheet den schrickelicken ende langhdurigen honger, veroorsaeckt door ’t ongedierte, waer van in’t voorgaende Capittel, ende hier wederom in ’t volgende, gesproken wort, om ’t volck door levendige voorstellinge van de grouwelickheyt deser plage te bewegen tot betrachtinge van Godts toorn, ende oprechte boetveerdigheyt.

7 Dese straffe sal den gantschen lande over al soo haestelick over komen, als de morgenroode haer uytspreyt over de hooghten der bergen. Vergel. Hose. 10.15. met d’aenteeck.

8 Siet boven 1. op vers 6. Sommige verstaen de Assyriers, ofte Babyloniers: maer het voorgaende ende volgende spreeckt klaerlick van dese boose gedierten, die uytdruckelick by ruyters ende krijghslieden worden vergeleken, onder versen 4, 5, 7. siet wijders onder vers 20. Doch het kan wel zijn, dat dese plagen voorboden ende afbeeldingen geweest zijn van de verwoestingen der Assyriers ende Babyloniers, gelijck Godt voort gaet in straffen als de menschen in sonden.

9 Ofte, in voortijden. Van sulcke beteeckeninge des Hebreeuschen woorts Olam, siet Ierem. cap. 2. op vers 20. ende vergelijckt wijders d’aenteeck. boven 1. op vers 2.

10 T.w. na dat voorschreven volck.

11 Hebr. niet sal toedoen, ofte, voort varen.

12 Hebr. geslachte ende geslachte, D. in langen tijt, ofte (als sommige] nimmermeer.

3

Voor ’t selve verteert een ¹³ vyer, ende achter ’t selve brant eene vlamme: het lant is ¹⁴ voor het selve als een ¹⁵ lusthof, maer achter het selve eene ¹⁶ woeste wildernisse, ende oock en is’er geen ontkomen ¹⁷ van het selve.

13 Siet boven 1.19. met de aenteeckeninge.

14 Voor d’aenkomste, ofte, als dit boose gedierte aen quam, soo stont het voor het selve als, etc.

15 Hebr. een, ofte, den hof van Eden. Siet Genes. cap. 2. vers 8. met de aenteeckeninge.

16 Hebr. woestijne der wildernisse, ofte, der woestigheyt, ofte, ontsettinge, (als sommige) daer men van grouwelt, ende schrickt. Alsoo onder 3.19.

17 Dat is, niets, ofte (als andere) niemant sal desen voorschreven volcke, D. dit ongedierte, desen vyant, ontkomen.

4

De ¹⁸ gedaente des selven is als de gedaente van peerden: ende als ruyters soo sullen sy loopen.

18 Ofte, het aensien, Dat is, sy siender uyt, loopen ende rennen of het peerden ende ruyters waren. Het schijnt datse van eene extra-ordinare, schrickelicke grootte geweest zijn.

5

Sy sullen daer henen springen als een gedruys van ¹⁹ wagenen, op de ²⁰ hooghten der bergen; als ’t gedruys eener vyervlamme, die stoppelen ²¹ verteert: als een machtigh volck, dat in ²² slagh-orden gestelt is.

19 D. met sulcken gedruys, als of men een hoop wagenen hoorde op de bergen, daer sy een sulck bolderen ende rammelen maken, dat men het verre van daer kan hooren.

20 Hebr. hoofden.

21 Dat een groot geruysch ende gekraeck veroorsaeckt.

22 Siet ond. versen 7, 8.

6

Van ’t aengesichte des selven sullen de volcken ²³ in pijne zijn; alle aengesichten sullen ²⁴ betrecken [als] een pot.

23 Uyt ontsettinge ende verslagentheyt over dese ongewoonlicke schricklicke plage, ende vreese van hongers noot.

24 Hebr. vergaderen, of, hebben vergadert, T.w. de verwe van een pot, die te vyer gaet, ende door vlamme ende roock misverwigh is. And. hebben de schoonheyt ingetrocken, t’samengetrocken: gelijck de vreese ende bangigheyt den menschen den cierlicken koleur uyt het aengesichte doet vergaen, soo datse bleeck, peersch, etc. daer uyt sien.

7

Als helden sullen sy loopen, als krijghslieden sullen sy de ²⁵ mueren beklimmen: ende sy sullen daer henen trecken, een yegelick in sijne ²⁶ wegen, ende en sullen hare paden niet ²⁷ verdraeijen.

25 Hebr. muer: als vers 9.

26 Als soldaten, marcheerende onder het beleyt hares Oversten.

27 Ofte, hare tochten niet verachteren: gelijck soldaten wel doen, die uyt haer gelidt ofte den tocht-orden afwijcken, ofte in confusie geraken.

8

Oock en sullen sy ²⁸ d’een den anderen niet dringen: sy sullen daer henen trecken ²⁹ elck in sijne bane: ende al vielense op een ³⁰ geweer, sy en souden niet verwondet worden.

28 Hebr. de man, ofte, een yegelick sijnen broeder.

29 Hebr. de man.

30 Of, een langh bloot rappier. siet 2.Chron. 23. op vers 10. ende Nehem. 4. op vers 17. De sin is, Datse met geen tegenweer, al waert noch soo scherp, sullen konnen worden afgekeert, sy souden (om soo te spreken) door bloote sweerden onbeschadight doordringen.

9

Sy sullen in de stadt ³¹ omloopen, sy sullen loopen op de mueren, sy sullen klimmen in de huysen: sy sullen door de vensteren in komen als een dief.

31 Ofte, huppelen, springen.

10

³² De ^b aerde is beroert voor ³³ des selven aengesichte, de hemel beeft: de sonne ende mane worden ³⁴ swart, ende de sterren ³⁵ trecken haren glantz in.

32 Dit zijn figuerlicke manieren van spreken, beteeckenende algemeyne ende schricklicke verwoestingen, ende sware oordeelen Godes, voor dewelcke sich hemel ende aerde (om soo te spreken) ontsetten. siet Ies. 13. vers 10. Ezech. 32.7. ende onder 3.15.

b Iesa. 13.10. Ezech. 32.7.

33 D. van wegen d’aenkomste ende tegenwoordigheyt des voorschreven heyrs.

34 D. verdonckert, gevende geen licht.

35 Hebr. eygentl. hebben versamelet, D. ingetrocken, verhouden, soo datse geen schijnsel en geven. Alsoo onder 3.15.

11

Ende de HEERE verheft sijne [kolom] ³⁶ stemme voor sijn heyr henen: want sijn leger is seer groot; want ³⁷ hy is machtigh, doende sijn ³⁸ woort: want ^c de ³⁹ dagh des HEEREN is groot ende seer vreeslick, ende wie sal hem verdragen?

36 Gebiedende ende moedt gevende aen dit sijn heyr (als ond. vers 25.) als Krijghs-overste, of, dondert voor dit sijn heyrleger henen. siet Psal. 29.

37 De Heere. And. het, T.w. heyrleger.

38 D. uytvoerende dat hy gesproken ende voorseyt heeft: ofte, het (voorseyde leger des Heeren) is machtigh, verrichtende sijn (des Heeren) bevel.

c Ierem. 30.7. Amos 5.18. Zephan. 1.15.

39 Als bov. 1.15.

12

Nu dan oock, spreeckt de HEERE, ^d bekeert u ⁴⁰ tot my met u gantsche herte: ⁴¹ ende dat, met vasten ende met geween, ende met rouwklage.

d Ierem. 4.1.

40 Hebr. tot my toe: als eenige dit nemen. Alsoo wort het Hebreeusch woordeken in dese materie oock gebruyckt, Deut. 4. vers 30. Thren. 3.40. Hos. 14.2. Amos 4. versen 6, 8, 9, 11. beteeckenende (als sommige verstaen) dat Godt niet te vreden is met eenen schijn, ofte vliegende gedachte, ende een los opset, ofte, half herte, maer dat hy wil hebben eene oprechte afkeeringe van het quade, ende bekeeringe tot hem ende het goede, geensins tot afgoden, ofte andere ydelheden. Ende alsoo souden de volgende woorden, item het scheuren der herten, ende met u gantsche herte, dienen tot verklaringe van den nadruck deses woordekens. Vergel. Hos. 6.4. ende 7.16. met de aenteeck. Doch andere nemen ’t slechtelick voor het woordeken tot.

41 Alsoo wort de Hebreeusche letter Vau oock elders gebruyckt, voor, ende dat, ofte, selfs. Siet Ierem. 17. op vers 10. ende onder vers 32.

13

Ende ⁴² scheuret u herte ende ⁴³ niet uwe kleederen, ende bekeeret u tot den HEERE uwen Godt: want hy is ^e genadigh, ende barmhertigh, ⁴⁴ lanckmoedigh, ende ⁴⁵ groot van goedertierenheyt, ende berouw hebbende over het ⁴⁶ quade.

42 Vergel. Psal. 34. op vers 19. ende 51. op vers 19.

43 D. niet alleen, sonder de herten te scheuren, niet soo seer, niet principalick. siet Hos. 6. op vers 6.

e Exod. 34.6. Psal. 86.15. Ion. 4.2.

44 Siet Num. 14. op vers 18.

45 Of, veelvoudigh, overvloedigh.

46 Verst. ’t quaet der straffe, dat Godt afwent, matight, etc. wanneer hy menschlick geseyt wort berouw te hebben. siet Genes. 6. op vers 6. alsoo in’t volgende vers.

14

^{f 47} Wie weet? hy mochte sich wenden ende berouw hebben: ende hy mochte eenen ⁴⁸ zegen achter ⁴⁹ sich overlaten [tot] ⁵⁰ spijs-offer ende dranck-offer voor den HEERE uwen Godt.

f Ion. 3.9.

47 Hier mede treckt de Propheet geensins in twijfel, of Godt d’oprechtelick boetveerdige sondaers in genaden wil ontfangen, de sonden vergeven, ende de saligheyt schencken, (dat de Schrifture over al buyten twijfel stelt) maer hy geeft met dese maniere van spreken te kennen, dat hy de hope heeft, ende wenscht, dat sy haer mogen bekeeren, ende dat Godt als dan dese sware tijdelicke plage sal afwenden, versachten, matigen, etc. als het volgende uytwijst: waer in Godt met de sijne handelt na sijn vaderlick welbehagen, soo als hy verstaet te dienen tot sijner eere ende saligheyt der boetveerdigen. Oock gaet de Propheet met dese grove sondaers by trappen, eerst haer hope gevende van minderinge der straffen, daer na op het voltrecken van de actie der boetveerdigheyt, haer daer van versekerende, versen 18, 19, etc. welcke voorsichtigheyt Godts dienstknechten in sulcken gevalle na volgen. Vergel. Iosu. 14.12. Esth. 4.14. Thren. 3.29. Amos 5.15. Ion. 3.9. Zeph. 2.3.

48 Van gewas ende lantvruchten, dat niet alles bedorven worde. Alsoo worden tijdelicke gaven een zegen des Heeren genoemt, Genes. 39.5. Levit. 25.21. Iesa. 65.8. Hagg. 2.20. siet oock Genes. 12. op vers 2. ende 33. op vers 11. 2.Reg. 18. op vers 31.

49 Als hy door het lant met sijn oordeel sal doortrecken: vergel. Exod. 12.12. Amos 5.17. item Psal. 65. vers 12. met d’aent. And. achter het selve, T.w. heyrleger, of te voren beschreven volck, dat ongedierte, dat door ’t lant doortrecken sal, sulcks datter noch wat over blijve, waer van men spijs-offer etc. konne offeren.

50 Siet bov. 1.9.

15

⁵¹ Blaset de basuyne te Zion: ^{g 52} heyliget een vasten, roepet een ⁵³ verbodsdagh uyt.

51 Siet op vers 1.

g Ioël 1.14.

52 Siet bov. 1. op vers 14.

53 Als bov. 1.14.

16

Versamelet het volck, ⁵⁴ heyliget de Gemeynte, vergaderet de ⁵⁵ Oudtsten, versamelet de ⁵⁶ kinderkens, ende die de borsten zuygen: de ⁵⁷ bruydegom gae uyt sijne binnenkamer, ende de bruyt uyt hare ⁵⁸ slaepkamer.

54 Siet Exod. 19. op vers 10.

55 Die met haer goet exempel den jongen behooren voor te gaen, ende anders doende, ende gedaen hebbende, de oorsake worden van een algemeyn verderf.

56 Siet Psal. 8. op vers 3. Dit diende om den ouderen door ’t aenschouwen harer jonge kinderkens ( die oock leden der Gemeynte ende Godes bontgenooten waren) te krachtiger van hare schult t’overtuygen, ende tot deernisse ende boetveerdigheyt te bewegen, dewijle de onmondige kinderkens, in dese gemeyne lantplage, door der ouderen sware sonden veroorsaeckt, mede moesten lijden, selfs oock de beesten, bov. 1.18. Item, om Gode den gemeynen noot ende elende der jongen ende ouden, alle leden sijns volcks, met boetveerdige bewegingen als voor sijn oogen in sijn huys, te toonen. Vergelijckt 2.Chron. 20.13. ende Ion. 3.7. Alwaer oock de beesten in desen tot diergelijcken eynde betrocken worden.

57 Stellet alle, oock andersins geoorloofde, vreughde ende vermaeck by zijden, ende begevet u tot vasten ende bidden. Vergelijckt 1.Cor. 7.5.

58 Of, bruytkamer, verdeck, vertreck.

17

Laet de Priesters, des HEEREN dienaers, weenen tusschen het ⁵⁹ voorhuys ende den altaer: ende laetse seggen, Spaert u volck, ô HEERE, ende en ⁶⁰ geeft uwe erffenisse niet over tot eene smaetheyt, dat de Heydenen over hen souden ⁶¹ heerschen; waerom soudense onder de volcken seggen; ^h Waer is haerlieder Godt?

59 Siet 1.Reg. 6. op vers 3. Ioan. 10. vers 23. Actor. 3.11. ende 5.12.

60 Of, en stelt uwe erffenisse niet tot, etc. alsoo vers 19.

61 Gelijck eene stadt haest gewonnen wort, die met geen lijftocht is versien, alsoo konden de omliggende Heydenen het Ioodsche volck lichtelick overmeesteren, wanneerse in sulcken langhdurigen hongers noot ende gebreck van alles souden blijven, ende vergaen. And. dat de Heydenen spreeckwoorden van hen souden gebruycken: om dat het Hebr. woort oock alsoo elders gebruyckt wort. siet Ezech. 17.2. ende 18.2, etc. om dat de spreeckwoorden ende spreucken in de redenen uytsteken, ende als heerschappije hebben. siet 1.Reg. 4. op vers 32.

h Psalm 42.11. ende 79.10. ende 115.2.

18

Soo ⁶² sal de HEERE ⁶³ yveren over ⁶⁴ sijn lant: ende hy sal sijn volck verschoonen.

62 Anders, ende de Heere yverde, etc. ende verschoonde, etc. ende antwoordde, etc. ofte, heeft ge-yvert, ende soo voorts: D. hy heeft alreeds verhoort, ende my belast sijnen boetveerdigen volcke aen te seggen ’t gene volght, of, Prophetischer wijse, hy heeft, etc. D. hy sal als dan gewisselick, etc.

63 In medelijden, liefde ende weldadigheyt aen sijn boetveerdigh volck, ende wrake over de godtloose vyanden, om de eere sijns heyligen naems, die by de vyanden van wegen dese plage sijns lants ende sijns volcks, gelastert is: gelijck hy te voren yverde over sijne eere, straffende de sonden sijns volcks. siet Deuter. cap. 4. op vers 24. ende Ezech. 39.25. etc.

64 Als boven 1.6. siet aldaer.

19

Ende de HEERE sal antwoorden, ende tot sijn volck seggen; Siet ick ⁶⁵ sende u-lieden ’t koorn, ende den most, ende de olie, dat ghy ⁶⁶ daer van verzadight sult wor-

65 D. sal haest geven, beschicken, maken dat ghy het hebben sult.

66 Dat is, van elcks genoegh sult hebben, tot uwes levens onderhoudt, ende verquickinge, ofte vrolicken gebruyck.

[fol. 110v]

den: ende ick en sal u ⁶⁷ niet meer over geven [tot] eene ⁶⁸ smaetheyt onder de Heydenen.

67 Verstaet, onder conditie van gehoorsaemheyt. Of, wijders, voortaen niet stellen, etc. D. ick sal niet voort varen aldus te plagen. Vergelijckt dese antwoorde Godts met het gebedt vers 17.

68 Waer van vers 17. Vergelijckt Ezech. 36. versen 29, 30.

20

Ende ick sal ⁶⁹ dien van ’t Noorden verre van u-lieden doen vertrecken, ende hem wech drijven in een ⁷⁰ dor ende woest lant, sijn ⁷¹ aengesicht na de ⁷² oostzee, ende sijn ⁷³ eynde na de ⁷⁴ achterste zee: ende ⁷⁵ sijn stanck sal opgaen, ende sijne ⁷⁶ vuyligheyt sal opgaen; want ⁷⁷ hy heeft groote dingen gedaen.

69 Te weten, dat voorseyde heyr van sprinckhanen, etc. die van het Noorden in Iuda gekomen waren, ende voorts wel mogen gehouden worden voor afbeeldingen ende voorboden der Assyriers ende Babyloniers, die van ’t Noorden oock souden komen, ende hier van sommige door dien van ’t Noorden, verstaen worden, als boven 1. op vers 4. is aengeteeckent.

70 Hebr. een lant der dorheyt ende woestheyt. siet Deut. 1.19. ende 8.15.

71 D. het eene ofte voorste deel van dit ongedierte, de voortocht.

72 De doode zee, in het zuyd-oosten van Canaan. De plaetse, daer Sodoma, ende Gomorra, etc. vergaen zijn: ofte de zee Kinnereth of Genesareth, in het noord-oosten. Vergel. de Prophetie van Gog, Ezech. 39.11.

73 D. achterste deel, achtertocht.

74 D. in de middellantsche zee. Siet Deut. 11. op vers 24. ende Zach. 14.8.

75 Verst. den vuylen stanck deses heyrlegers der sprinckhanen, etc. wanneerse van Godt weder sullen vernielt worden, ende als dan vergaen ende vervuylen, als een stinckende aes. Vergelijckt Iesa. 34.3.

76 Of, swaren, vuylen, stercken reuck.

77 T.w. die van het Noorden, dat voorseyde heyr. Hebr. hy heeft groot gemaeckt, ofte, sich groot gemaeckt, ofte, hy heeft’et groot gemaeckt, met, ofte, in doen, ofte, handelen, D. hy sal stoutelick gehandelt, Iuda als gebraveert, ende groote elende veroorsaeckt hebben: waer tegen in het volgende gestelt wort, dat Godt oock ter contrarie recht groote dingen sal doen, vernielende dit groot ende machtigh heyr, dat hy selfs te voren in sijnen toorn over Iuda gesonden hadde: men kan hier mede eenighsins vergelijcken Psalm 35.26, 27. alwaer oock tegen malkanderen gestelt worden, dat de vyanden sich tegen David groot maeckten, ende de vrome daer tegen seggen, De Heere zy groot gemaeckt, ofte, worde groot, zy groot, Dat is, als groot, geroemt. siet aldaer. Sommige duyden dit, soo wel als het volgende vers 21. oock op den Heere.

21

En vreest niet, ⁷⁸ ô lant: verheught u, ende zijt blijde; want de HEERE ⁷⁹ heeft groote dingen gedaen.

78 Ghy inwooners van het lant Iuda: of, het is een aensprake aen het lant, als in ’t volgende aen de beesten, gelijck elders dickwils. Vergel. Deut. 32. vers 1. ende boven 1.10. Ezech. 21.16. met d’aenteeck.

79 D. sal waerlick groote dingen doen, die eensdeels in ’t voorgaende, doch meest in het volgende verhaelt zijn. Hebr. als in ’t voorgaende vers. Vergel. Iesa. 28.29.

22

En vreeset niet, ghy ⁸⁰ beesten des velts; want de weyden der woestijne ⁸¹ sullen [weder] jongh gras voort brengen: want het geboomte sal sijne vrucht dragen, de ⁸² wijnstock ende vijgeboom sullen haer vermogen geven.

80 Vergel. boven 1. versen 18, 19, 20. Dit is als eene antwoorde op het schreeuwen der beesten tot Godt.

81 Hebr. eygentlick, hebben voort gebracht: ende soo in’t volgende, D. sullen soo sekerlick voort brengen, als of het voor oogen ware.

82 Vergel. bov. 1.7, 11, 12. ende Levit. 26.4, 20.

23

Ende ghy kinderen van Zion, verheuget u ende zijt blijde in den HEERE uwen Godt; want hy ⁸³ sal u geven dien Leeraer ter gerechtigheyt: ende hy sal u den regen doen neder dalen, den vroegen regen, ende den spaden regen in de ⁸⁴ eerste [maent:]

83 Hebr. heeft u gegeven dien Leeraer ter gerechtigheyt, of, der gerechtigheyt, of, dien Leeraer [T.w. den Leeraer] der gerechtigheyt, D. hy sal u sekerlick geven den beloofden Messiam, Iesum Christum, den oppersten Propheet ende Herder der zielen, die uytwendighlick sal leeren door het woort des Euangeliums, ende inwendighlick door sijnen Geest, krachtighlick werckende het rechtveerdighmakende geloove in hem, die alleen onse gerechtigheyt is voor Godt, Ierem. 23.6. Aldus stelt Godt de belofte van den Messia voor aen, als zijnde het fondament van Zions vreughde, ende aller verbonts-zegeningen, die in het volgende verhaelt worden. Doch alsoo het Hebreeusch woort, (twee mael in dit vers gebruyckt) niet alleen eenen Leeraer beteeckent, maer oock den vroegen regen, (om dat Godts heylsame weldaden ende sijne leeringe, ende de regen, in lieflickheyt ende nuttigheyt malkanderen seer gelijck zijn. Siet Deuter. 32.2. Hose. 6.3. ende 10.12. met d’aenteeck.) als hier terstont in dit selve vers, soo nemen sommige dit woort hier in eenderleije beteeckeninge, aldus: Hy sal u-lieden geven den vroegen regen; Ia hy sal u doen neder dalen den vroegen regen, ende spaden regen recht, ofte, juyst te passe, ofte, mildelick. Verstaende, dat de geestelicke beloften eerst beginnen, vers 28. Vergelijckt met dese plaetse, Psalm 85. versen 11, 12, 13, 14. Iesa. 30. versen 19, 20, 21, 23. ende 45.8. Ezech. 34.24, 25, 26, etc. ende 36.24, 25, etc. alwaer de geestelicke beloften onder de lichamelicke worden vermenght: gelijckse elders dickwils door de lichamelicke worden afgebeelt, ende daer by vergeleken. siet Psalm 22. versen 27, 30. ende 36.9. Hose. 2.21, etc. ende 6.3. Amos 9.13. item onder 3.18. met d’aent. waer op d’aendachtige leser in ’t volgende kan letten. Oock wort wel somtijts een woort, in een vers, in tweederleije beteeckeninge genomen, als Iudic. 10. vers 4. Aijarim, voor ezelveulens, ende voor steden. Psalm 74.19. chaijah, voor eenen wilden hoop, ofte, wildtgedierte, D. de vyanden, ende voor eenen hoop elendiger ende vromer lieden, D. Godts Kercke. Eccles. 7.6. Sir, voor eene doorne, ende eenen pot, Ezech. 21.22. Carim, (na veler gevoelen) voor hoplieden, ende voor stormrammen. item aerdighlick, doode, in verscheydene beteeckeninge, Matth. 8.22, etc. Voorts staet het woort Moreh in het tweede lidt van dit vers wat anders, ende met byvoeginge van geschem (dat regen, plasregen, stortregen, beteeckent) daer het in ’t eerste lidt alleen staet. Dit kan den H. Geest alsoo belieft hebben, om de beteeckeninge van ’t eerste Moreh t’onderscheyden van het tweede.

84 Nam. Nisan, of, Abib, verstaende dit van den spaden regen, dien Godt voor den oogst gaf. siet Exod. 34.18. Of (als sommige) in ’t eerste, met den eersten, D. vroegh, tijdelick, ter rechter of bequamer tijt, met den eersten, als het tijt sal zijn.

24

Ende de dorschvloeren sullen vol koorns zijn: ende de perskuypen van most ende olie over loopen.

25

Alsoo sal ick u-lieden de ⁸⁵ jaren ⁸⁶ vergelden, die de ⁱ sprinckhaen, de kever ende de kruytworm, ende de rupse heeft afgegeten: ⁸⁷ mijn groot heyr, dat ick onder u gesonden hebbe.

85 D. de vruchten der jaren, als het volgende uytwijst. Hier blijckt klaerlick, dat dese schricklicke plage eenige jaren geduert heeft.

86 Gevende u sulcken overvloet van lantvruchten in den volgenden tijt, dat de geledene schade vervult ofte vergoet sal zijn.

i Ioël 1.4.

87 Als bov. vers 11.

26

Ende ghy sult ⁸⁸ overvloedelick ende tot verzadinge eten, ende prijsen den name des HEEREN uwes Godts, ⁸⁹ die ⁹⁰ wonderlick by u gehandelt heeft: ende mijn volck en ⁹¹ sal niet beschaemt worden tot in eeuwigheyt.[kolom]

88 Hebr. eten etende ende verzadight wordende.

89 Ofte, om dat hy, dat hy, etc.

90 Hebr. met, of, by u gedaen, ofte, gehandelt heeft wonderlick doende, of, handelende.

91 Hebr. sullen, etc. alsoo in’t volgende vers. D. ick salse verlossen van dese beschaemtheyt, die sy by de omliggende Heydenen, vermits dese mijne plage, geleden sullen hebben, ende voorts in’t gemeyn (volgens mijne verbonts-beloften in den Messia) besorgen, dat mijne Kercke nimmermeer in hare boetveerdige gebeden, ende vertrouwen op my, sal bedrogen worden. Vergelijckt Iesa. 29.22, etc.

27

Ende ghy sult ⁹² weten, dat ick in het midden van Israël ben, ende [dat] ick de HEERE ⁹³ uwe Godt ben, ende niemant meer: ende mijn volck en sal niet beschaemt worden in eeuwigheyt.

92 Ofte, bekennen, D. ervaren, ondervinden, door de tegenwoordigheyt des Messiae onder u, ende der zegeningen, die ghy in hem genooten hebt, ende genieten sult. Vergel. Zeph. 3. versen 14, 15, 16, 17. Ioan. 1. vers 14. Op wiens komste ende tegenwoordigheyt de uytsendinge des heyligen Geests sal volgen, waer van vers 28.

93 Siet Genes. 17. op vers 7.

28

Ende ⁹⁴ daer na sal het geschieden, dat ick mijnen ^{k 95} Geest sal ⁹⁶ uytgieten over ⁹⁷ allen vleesche, ende uwe sonen ende uwe dochteren sullen ⁹⁸ propheteeren: uwe oude sullen droomen droomen, uwe jongelingen sullen gesichten sien.

94 In de laetste dagen, na de komste ende verschijninge des Messiae in den vleesche. siet Act. 2.17.

k Iesa. 44.3. Ezech. 39.29. Actor. 2.17.

95 Dat is, de gaven mijns H. Geests. Vergel. Psalm 68.19. Ephes. 4.8.

96 Met veel grooteren overvloet ende meerder verscheydenheyt van gaven, als voor de komste des Heeren Christi ende sijnen hemelvaert geschiet was. Siet Ioan. 7.39. Act. 2. vers 33.

97 Dat is, allerley vleesch, menschen van allerleijen stant ofte conditie, als in’t volgende verklaert wort, item van allerleije natien. Vergelijckt Psalm 65.3. ende d’aenteeck. aldaer.

98 D. sy sullen de verborgentheden des H. Euangelij door de werckinge ende openbaringe des H. Geests verstaen ende verklaren. Siet Hose. 12.11. met de aenteeckeninge. Dese manieren van spreken zijn genomen van den staet des Ouden Testaments, alwaer Godt sich aen de Propheten openbaerde door droomen ende gesichten. siet Numer. 12. vers 6.

29

Ia oock over de dienstknechten, ende over de dienstmaeghden, sal ick in die dagen mijnen Geest uytgieten.

30

Ende ick sal ⁹⁹ wonderteeckenen geven ¹⁰⁰ in den hemel, ende op der aerden: bloet, ende vyer, ende roockpilaren.

99 De manieren van spreken, die in dese twee verskens gebruyckt worden, beteeckenen de vreemde, schrickelicke ende algemeyne beroerten, elenden, verwoestingen, ende benauwtheden, die der werelt sullen over komen tot op de toekomste des Heeren Christi, om te oordeelen de levendige ende de doode. Vergelijckt boven cap. 2. vers 10. ende onder 3. vers 15. Matth. 24.29. Marc. 13.24, 25. Luce 21.25, 26. ende Apoc. van het 6. Capittel tot het 20 toe.

100 Of, aen.

31

^l De sonne sal verandert worden in duysternisse, ende de mane in bloet: eer dat die groote ende vreeslicke dagh des HEEREN komt.

l Ioël 3.15.

32

Ende het sal ¹ geschieden; ² al ^m wie den ³ name des HEEREN sal aenroepen, sal ⁴ behouden worden: want op den ⁿ bergh ⁵ Zions, ende te Ierusalem sal ontkominge zijn, gelijck als de HEERE ⁶ geseyt heeft; ⁷ ende dat, by de ⁸ overgeblevene, die de HEERE sal ⁹ roepen.

1 Onder alle de voorseyde beroerten.

2 ’t Zy Ioden ofte Heydenen, Rom. cap. 10. versen 12, 13.

m Rom. 10.13.

3 Dat is, die den Heere recht dient ende in alle dese swarigheden sijn toevlucht tot hem neemt door geloovige gebeden.

4 Ofte, uytgeredt, bevrijdt, ende volgens behouden worden, van sonde, duyvel, ende doot: ende of hy schoon in lichamelicke elenden mochte worden betrocken, ofte, om Christi name lijden, ende sterven, sal hy doch hier eenen genadigen Godt in den Messia, ende eenen bestandigen troost in leven ende sterven, ende hier na de eeuwige saligheyt hebben.

n Obadja vers 17.

5 D. daer sal behoudenisse ende saligheyt zijn alleen in de ware Kercke, die te dier tijt binnen Ierusalem op den bergh Zion tot den Godtsdienst plagh te vergaderen. Siet Psalm 2. op vers 6.

6 Tot ofte door my, ende andere sijne Propheten; (Alsoo onder cap. 3. vers 8.) ende dien volgens sal het sekerlick alsoo geschieden, al schoon het ten aensien van ’s menschen verdiensten ende krachten gantsch onmogelick is.

7 Ofte, te weten. Siet van sulcken gebruyck der Hebreeusche letter Vau, Ier. 17. op vers 10. item Iudic. 7.24. 1.Sam. 17. vers 40. ende 28.3. ende boven 2.12.

8 De voorseyde behoudenisse ende ontkominge sal zijn by de gene, die Godt na de verkiesinge der genade in de gemeyne verdervinge, afval, ende verstocktheyt der werelt, voor sich sal bewaren ende doen over blijven. Vergel. Iesa. 10.22. Rom. 9.27. ende 11.4, 5, 7, etc. And. Mitsgaders de overgeblevene, verstaende hier, de geloovige Heydenen, ende in het voorgaende de geloovige Ioden.

9 D. na sijn vry genadigh welbehagen door sijn Woort ende Geest krachtelick sal trecken ende brengen tot de salige gemeenschap des Heeren Christi ende sijner Kercke, beyde uyt Ioden ende Heydenen. siet Ioan. 6. versen 44, 65. ende 10.16. Actor. 2.39. Rom. 8.30. ende 9.23, 24, etc.