Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xiij. Capittel.

Ephraims aensien ende heerlickheyt sterft ende verdwijnt door afgoderije, vers 1, etc. Afbeeldinge van Godes schrickelicken toorn over Ephraims snoode ondanckbaerheyt tegen haren eenigen ende goedigen Heylant, van den eersten aen, 4. de oorsake van Israëls verderf, ende aenstaende nooden, is afgoderije, ydel vertrouwen ende domme onboetveerdigheyt, 9. Euangelische genadenbelofte voor Ephraim, na de voorgaende verwoestinge, 14.

1

¹ ALs Ephraim sprack, so beefde men; hy heeft sich ² verheven in Israël: maer hy is schuldigh geworden aen den ³ Baal ende is ⁴ gestorven.

1 And. als Ephraim bevende, ofte, [met] beven sprack, verhief hy [sich selven] in Israël. Den sin op een uytkomende. Hebr. als Ephraim sprack, bevinge, D. de stam Ephraims was in voortijden volgens den zegen des Patriarchs Iacobs (Gen. cap. 48. versen 19, 20.) van sulcken aensien ende macht in Israël, dat een yeder, om soo te spreken, beefde als hy met hevigheyt yets dreef, sulcks dat hy oock ter tijt Rehabeams het Koninckrijck der tien stammen, eerst aen sich trock, door den eersten Koningh Ierobeam, die uyt Ephraim was. Siet Iudic. cap. 8. versen 1, 2, etc. ende 12.1, 2, etc. item 1.Reg. 11.26, etc. ende 12.20.

2 Te weten, tot het Koninckrijck. Van het Hebreeusch woort dat verheffen beteeckent, komt een ander, dat een Prince, Vorst, Regent, die over andere verheven is, beduydt, waer op hier gesien wort.

3 Baals afgoderije. Siet boven cap. 2. versen 7, 12.

4 Dat is, heeft allen aensien verloren, is in eenen seer elendigen ende verachtelicken staet vervallen, by Godt ende de menschen, binnen ende buyten. (vergelijckt de maniere van spreken met Psalm 31.13. ende 88. versen 4, 5, 6. ende 143.3. Iesa. cap. 59. vers 10. Amos cap. 2. vers 2. Ephes. 2,2. Apoc. 3. vers 1. ende 20.5.) Selfs is de Konincklicke weerdigheyt van hem genomen. Siet 1.Reg. cap. 14. versen 10, 11. ende 15.27, 28, 29, 30. ende vergelijckt vers 3.

2

Ende nu zijnse voort gevaren te sondigen, ende hebben sich van haer silver een ⁵ gegoten beelt gemaeckt, ⁶ afgoden ⁷ na haer verstant, die altemael ^{a 8} smedenwerck zijn: waer van ⁹ sy [nochtans] seggen; ¹⁰ De menschen die offeren, sullen de ¹¹ kalveren ¹² kussen.

5 Verstaet, een afgodisch kalfs beelt (waer van in ’t volgende) ende diergelijcke andere, na dat haren sin ende lust opgaf, maer geensins na Godes sin. Siet van het woort sonde, in materie van afgoderije, boven 8. op vers 11.

6 Siet boven 8.4.

7 Die meesterlick ende kunstighlick fatsoeneerende ende oppronckende. Vergelijckt Ierem. 10. versen 3, 14, etc.

a Hose. 8.6.

8 Eene bespottinge der ydelheyt, dwaesheyt, ende nietigheyt deser afgoderije. Vergelijckt boven 8.6, etc.

9 De afgodische Priesters ende Regenten. And. sy seggen tot hen, die van Ephraim tot het ander Israëlitische volck.

10 Hebr. de offerende des, ofte, der menschen. De sin is, De gene die onder de menschen Gode willen offeren, die moeten dese kalveren (als hare goden) eeren. Siet 1.Reg. 12.28. ende vergelijckt de maniere van spreken met Iesa. cap. 29. vers 19. alwaer staet: De nootdruftige, ofte, behoeftige des, ofte, der menschen, Dat is onder de menschen, die onder de menschen behoeftigh zijn, behoeftige menschen. Item, elendige der schapen, Zachar. cap. 11. versen 7, 11. Dat is, elendige schapen, ofte, elendighste onder de schapen, ende diergelijcke veel.

11 Te Dan ende Bethel eerst opgerecht, ende daer na misschien in meer andere plaetsen. Siet 1.Reg. cap. 12. vers 28. gelijck sy van tijt tot tijt in afgoderije hebben toegenomen.

12 Met eenen religieusen ofte Godtsdienstigen kus. Vergelijckt Genes. 41.40. 1.Reg. 19.18. Iob 31.27. ende siet de aenteeckeninge aldaer.

3

Daerom sullen sy zijn ¹³ als eene morgen-wolcke, ende als een vroeghkomende dauw, die henen gaet: als kaf van den [kolom] dorschvloer, ende als roock uyt den ¹⁴ schoorsteen wort wech gestormt.

13 D. sy sullen soo haest ende licht met haren gantschen fleur vergaen ende verstroyt worden, als dese gelijckenissen mede brengen. Vergelijckt boven 6.4.

14 Ofte, venster, eenigh ander roockgat, ofte, openinge, daer door den roock wort uytgelaten.

4

¹⁵ Ick ben doch de HEERE uwe Godt ^b van Egyptenlant af: ¹⁶ daerom en soudt ghy geenen Godt kennen ^c dan my alleen, want daer en is geen Heylant dan Ick.

15 Als boven 12. vers 10.

b Iesa. 43.11. Hose. 12.10.

16 Ofte, ende ghy en kendet geenen Godt, etc. Verstaet te dier tijt, als ghy noch in afgoderije niet en waert vervallen.

c 2.Sam. 22.32. Psalm 18.32.

5

Ick hebbe u ¹⁷ gekent in de woestijne; in seer ¹⁸ heeten lande.

17 Dat is, lief gehadt ende besorght, als Amos c. 3. vers 2. Siet Psalm 1. op vers 6.

18 Ende volgens, dorren, onvruchtbaren, uyttermaten verdrietlicken. Siet Deuter. c. 8. vers 15. ende cap. 32. vers 10. Hebr. lant der hittigheden, ofte, dorrigheden.

6

Daer na zijn sy, na dat haerlieder ^{d 19} weyde was, satt geworden; als’se satt zijn geworden, heeft sich haer ²⁰ herte verheven: daerom hebben sy my ^e vergeten.

d Deuter. 32.15.

19 Na dat sy uyt de woestijne in de vette lantstreke van Gilead, ende voorts in het lant Canaan, overvloet van alles bekomen ende genooten hebben. siet Deut. 8.7, 8, 9, 10. ende 32.13, 14.

20 Daer vanse Godt te voren gewaerschouwt, ende terstont daerom gestraft hadde. Siet Deuter. c. 8. vers 11. ende 32.15, 19, 20, etc.

e Hose. 8.14.

7

Dies wert ick hen als een felle ²¹ leeuw: als een luypaert ²² loerde ick op den wegh.

21 D. ick tracteerdese hardt ende schricklick: gelijck eerst dickwils geschiet is ten tijde der Richteren, door verscheydene omliggende vyanden, daer na als sy van Iuda gescheyden waren, door den Assyrier Tiglat-Pileser, etc. Siet 2.Reg. cap. 15. vers 29. Doch sommige nemen dit vers ende het volgende in den toekomenden tijt, als eene voorsegginge der toekomstige verwoestinge door Salmanasser. Vergelijckt bov. 5.14. Thren. 3.10.

22 Vergelijckt Ierem. cap. 5. vers 6.

8

Ick ²³ ontmoettese als een ²⁴ beyr die van jongen berooft is, ende scheurde het ²⁵ slot hares herten: ende ick verslondtse ²⁶ aldaer als een oude leeuw; ²⁷ het wildt gedierte des velts verscheurdese.

23 Ofte, salse ontmoeten, ende soo in ’t volgende.

24 Vergelijckt 2.Sam. cap. 17. vers 8. Proverb. 17.12.

25 Dat is, haer borst, ofte, hertendecksel, om haer hertenbloet te zuygen ofte te drincken, gelijck verscheurende wilde beesten plegen te doen.

26 Op de plaetse, als men spreeckt, ofte ter plaetsen, daer sy de voren verhaelde boosheyt bedreven, in Canaan, ofte Gilead. Sommige duyden het specialick op Tiglath Pilesers inval, 2.Reg. cap. 15. vers 29.

27 Anders, [ofte als] een [ander] wildt dier des velts, [dat]se in twee spleet, ofte, kliefde. Verstaet de wreede Heydensche vyanden, door dewelcke Godt aldus met hen gehandelt heeft, ofte, noch handelen wilde.

9

²⁸ Het heeft u bedorven, ô Israël, want in ²⁹ my, ³⁰ is uwe hulpe.

28 Te weten, uwe afgoderije ende moetwillige boosheyt, waer van versen 2, 6. gesproken is. Anders, hy heeft u bedorven, Namelick, Ephraim (van welcken in ’t voorgaende ende volgende gesproken wort) heeft Israël (Dat is, de tien stammen) in het verderf gebracht, door sijnen Koningh (waer van in ’t volgende vers, ende daer op dit oock sommige duyden. Vergelijckt onder cap. 14. versen 5, 6. alwaer, hem, vers 5. staet, ende wie het zy, in het 6 vers verklaert wort, Namelick, Israël. Vergelijckt oock bov. c. 13. versen 5, 6. alsoo elders.) Ierobeam, die met sijne Vorsten den tijt van twee en twintigh jaren, die hy geregeert heeft, (1.Reg. 14.20.) de grouwelicke afgoderije met alle practijken ende gewelt gedreven ende gevordert heeft, waer door niet alleen Ephraim selfs (als boven vers 1.) gestorven is, maer oock gantsch Israël met sich, door sijnen Baals ende kalverendienst, mitsgaders allerleije andere daer aen klevende godtloosheyt, in den doot ende ’t verderf gestort heeft. siet 1.Reg. 14.15, 16. ende 15. vers 30. ende 2.Reg. 17.21, 22, etc. het welcke niet anders en kost uytvallen. Want by den waren Godt alleen (als hier ende boven vers 4. betuyght wort) allen heyl ende hulpe te soecken ende te vinden is, dien sy verlatende, ende elders heyl ende hulpe soeckende, te samen bedorven ende verloren zijn. Anders, Het is u verderf, ofte, het heeft u bedorven, ô Israël, dat ghy tegen my, tegen uwe hulpe, [gerebelleert hebt:] Welcke oversettinge (die hier verscheyden valt, in eenen goeden sin) oock eenvoudigh ende onstraflick is.

29 Ende niet in uwe Baals, goudene kalveren, Koningen, Vorsten, helden, vastigheden, verbonden, overvloet ende rijckdom, etc. daer in ghy, na Ephraims exempel ende raet, u heyl gestelt hebt.

30 Hebr. eygentlick in my, in uwe hulpe, van sulcke overtolligheyt van de Hebreeuwsche letter Beth, siet Psalm 54. op vers 6. Ofte aldus, Maer in my is [dat] tot uwe hulpe [dient ofte strecken kan.]

10

³¹ Waer is uw’ ³² Koningh ³³ nu? dat hy u behoude in alle uwe steden: ende uwe ³⁴ Richters, daer ghy van ³⁵ seydet; Geeft my eenen Koningh ende Vorsten?

31 Siet van het Hebreeusch woordeken, op vers 14.

32 Op welcken ghy u verlaten hebt, meynende dat hy u genoegh behouden soude. Alsoo bespott de Heere haer ydel vertrouwen, sprekende van het toekomende, als of het tegenwoordigh ware. Vergelijckt boven 10. vers 3.

33 Aldus wort het Hebreeusch woordeken Epho oock gebruyckt voor nu, ofte, dan, tot vervullinge eens redens, Iob 9.24. ende 17.15. ende 19.6. Iesa. 19.12. ende 22.1. And. ick sal, ofte, soude u Koningh zijn, waer is [een ander?] dat hy u, etc. ofte, die u behoude, etc. ofte, ick salder zijn, [maer] waer is u Koningh, etc. Als of Godt seyde: Ick ben ende blijve eeuwighlick deselve (siet Exod. 3.14.) daerom ghy by my uwe hulpe ende heyl behoordet gesocht te hebben: maer ghy hebt vertrouwt op uwen Koningh, die nu nergens voor handen is. Vergelijckt boven 10.15.

34 D. Regenten, die den Koningh bystaen souden om u te beschermen.

35 Ter tijt des Propheten Samuels. Siet 1.Sam. 8.5. ’t en ware dat die van Ephraim diergelijcke woorden, volgens hare trotsheyt, mochten hebben gebruyckt, ter tijt Rehabeams, als sy sich van Iuda afscheurden, ende eenen eygenen Koningh over de tien stammen maeckten, het welcke Godt door sijnen verborgenen raet alsoo geschickt heeft, ende verklaert, dat hy het gedaen hebbe, (1.Reg. 11. versen 31, 35.) hoewel de schult des volcks daerom niet te minder is geweest.

11

Ick gaf u eenen ^{f 36} Koningh in mijnen ³⁷ toorn, ende nam ³⁸ [hem] wech in mijne verbolgentheyt.

f 1.Sam. 8.5. ende 15.23. ende 16.1.

36 Saul: Sommige duyden het op den eersten Koningh der tien stammen Ierobeam, die uyt Ephraim was, ende Israël bedorven heeft, als boven is aengeteeckent.

37 Siet 1.Sam. 8.7, 8. 1.Reg. 11.33. boven 8.4.

38 Saul. siet 1.Sam. 15.23. ende 16.1. ende 31.4, 6. Sommige setten het over: Ick sal [hem] wech nemen, etc. duydende dit op den laetsten Koningh der tien stammen, Hosea, die van Salmanasser is overheert, ende in welcken het Koninckrijcke Israëls, een eynde heeft genomen, 2.Reg. cap. 17. Vergel. bov. 10.3, 7, 15, Andre verstaen ’t in’t gemeyn van de Koningen der tien stammen, met dewelcke Godt hier te doen heeft, (vergel. bov. 8.4. ende 7.16.) ende setten’t over: Ick geve eenen Koningh, etc. ende neme [hem] etc.

12

³⁹ Ephraims ongerechtigheyt is ⁴⁰ t’samen gebonden, sijne sonde is opgeleyt.

39 Waer van bov. op vers 9, etc.

40 Als in een bondelken of sack geknoopt, verzegelt, ende (om soo te spreken) in Godts griffie ofte schatkamer opgeleyt, om te sijner tijt te voorschijn gehaelt, ontdeckt, geoordeelt ende gestaft te worden. Vergel. Iob 14.17. Thren. 1.14. Deut. 32.34. ende siet de aenteeck. aldaer.

13

⁴¹ Smerten eener barender [vrouwe] sullen hem aenkomen: hy is een onwijs ⁴² kint;

41 D. seer groote noot ende bangigheyt, als elders dickwils.

42 D. als een seer onvernuftigh, of verkeert, misstaltigh kint, dat tot de geboorte niet en arbeyt, ende sich selven (om soo te spreken) in den wegh is.

[fol. 109r]

⁴³ want [anders] en soude hy geenen tijt in de kindergeboorte blijven staen.

43 Ofte aldus: want hy en staet niet tijdelick, of, ter rechter tijt, in de voortbrekinge der kinderen, Dat is, baermoeder, ofte, arbeyt tot de geboorte. Vergel. 2.Reg. 19.3. ende siet de aent. aldaer. Sommige verstaen het van den stoel daer de barende vrouwe op sitt. De sin is, Dat Ephraim, in plaetse dat hy in tijts sijn nakende verderf door boetveerdigheyt soude voorkomen, soo blijft hy, tegen alle vermaningen, waerschouwingen ende dreygementen, in sijne boosheyt ende onboetveerdigheyt steken, gelijck een kint in de geboorte, dat sich selven ende sijne moeder om den hals brenght: daer doch de kleynste onvernuftige creaturen het perijckel in desen door natuerlick ingeven weten te ontgaen.

14

⁴⁴ [Doch] ick salse van’t ⁴⁵ gewelt der helle verlossen, ick salse vry maken van den doot: ^g O Doot, ⁴⁶ waer zijn ⁴⁷ uwe pestilentien? helle, waer is u ⁴⁸ verderf? ⁴⁹ berouw sal van mijne oogen verborgen zijn.

44 Hier voeght de Heere wederom tusschen in, een schoone Euangelische genadenbelofte, tot troost sijner uytverkorenen ende boetveerdigen. Vergel. boven 12.10, 11. met de aenteeck. Als of de Heere seyde: Des volcks ontrouwe ende lanckwijlige onboetveerdigheyt, en sal evenwel mijne trouwe, ende de waerheyt mijner verbonts-beloften niet beletten, noch breken. siet Rom. 3. vers 3. ende 11.1, etc.

45 Hebr. van de hant der helle, D. des grafs. Siet Iob 5. op vers 20. Psalm 49. op vers 16. De sin is, Ick sal mijn uytverkoren Israël door den Messiam, Iesum Christum, verlossen van alle hare geestelicke vyanden, ende uyt den doot, die het gewelt over haer hadde door de sonde, doen opstaen tot de heerlickheyt des eeuwigen levens. siet 1.Corinth. cap. 15. versen 54, 55.

g Iesa. 25.8. 1.Corinth. 15.55.

46 Nergens (wil Godt seggen,) sy zijn nergens te vinden, als zijnde teenemael vernielt. Met dese aensprake bespott Godt den doot ende het graf, als triumpheerende over hare nederlage. (Vergel. Iesa. 25.8.) Het Hebreeusch woordeken, is hier tweemael (als oock boven vers 10.) overgesett, waer? uyt 1.Corinth. 15.55. alwaer de Apostel dese plaetse alsoo aentreckt ende verklaert, gelijck de Griecksche oversetters (ende de Chaldeeusche oock, vers 10.) hadden gedaen, ende sommige der Hebreen selfs voor goet kennen. Andere oock wel aldus: Doot, ick sal uwe pestilentien zijn, graf, ick sal u verderf zijn.

47 D. waer is al u vergift, ofte, uwe stercke pestilentie, daer mede ghy over mijn volck heerschtet? Het veelvoudigh getal dient tot vergrootinge ofte verswaringe, als elders.

48 Ofte, vernielinge, verdelginge, afsnijdinge, afhouwinge. Een diergelijck Hebreeusch woort is Deut. 32.24. Psalm 91.6. Iesa. 28.2.

49 D. het en sal my deses genadenbesluyts nimmermeer berouwen, ick sal het sekerlick volbrengen: Wat voor Godts oogen verborgen is, dat en is’er niet, soo en salder dan geen berouw by Godt in desen zijn.

15

Want ⁵⁰ hy sal vrucht voortbrengen onder de broederen: [doch] daer sal ⁵¹ een ⁵² ooste wint komen, een wint ⁵³ des HEEREN, opkomende ⁵⁴ uyt de woestijne; ende ⁵⁵ sijn ⁵⁶ sprinck-ader sal uytdroogen, ende sijne fonteyne sal verdroogen; ⁵⁷ die selve sal den schat alles ⁵⁸ gewenschten ⁵⁹ huysraets rooven.

50 Ephraim, hoe ongesien ende ongelooflick het nu schijnt te zijn, sal nochtans in mijne Kercke geplantet zijnde, als een goede boom, noch goede vruchten voortbrengen, Dat is, boetveerdigh ende geloovigh geworden zijnde, goede wercken doen. Siet Matth. 3.8, etc. Dese belofte slaet seer aerdighlick op de gelijckheyt des Hebreeuschen woorts Iaphri, D. hy sal vrucht dragen, ofte, vruchtbaer maken, ende des naems Ephraim. Vergel. onder 14. versen 7, 8, 9. And. want hy, (de Messias, Ephraims verlosser, van welcken in’t voorgaende gesproken is) hy sal [hem] (Ephraim) vruchtbaer maken. Verstaende oock wijders het volgende tot aen het eynde deses Capittels van Christi gewelt ende macht tegen sijne ende sijner Kercken voorseyde vyanden.

51 Hier keert de Propheet weder tot de strafpredicatie. Vergel. bov. 12.12.

52 Verstaet, den Assyrier, ofte de verwoestinge die hy soude aenrichten. Vergel. Ezech. 19.12. ende bov. 4. op vers 19. ende 12. op vers 2.

53 Dien de Heere door sijn rechtveerdigh oordeel tot Ephraims straffe verwecken sal, om hem te verstroijen, tot dat haer Christus weder vergadere.

54 Ende dienvolgens geweldigh, onverhindert ende glat doorgaende.

55 Ephraims, ende der andere stammen, die sijn quaet exempel na volghden.

56 D. van al sijn vermogen, ende rijckdom, dien hy door Godts zegen heeft, sal hy berooft worden, als in ’t volgende verklaert wort.

57 T.w. wint, Dat is, de vyant, de Assyrier, die by dien oosten wint vergeleken is.

58 Als Nah. 2.9.

59 Van ’t Hebreeusch woort siet Levit. 15. op vers 4. ende Ezech. 16. op vers 17.