Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xij. Capittel.

Klaghte over Ephraim ende Iuda, vers 1, etc. door voorstellingen van Godts weldaden aen haren voorvader Iacob, ende voorts aen haer allen bewesen, wordense vermaent tot bekeeringe, 4, etc. item, 13, 14. Hare onrechtveerdigheyt, ende bedrogh in allen koophandel, trotz, onbeschaemtheyt, ende afgoderije, verwecken Godts swaren toorn, 8, 9, 12, 15. Hier tusschen wort eene belofte van genade ingevoeght, 10, 11.

1

¹ DIe van Ephraim hebben ² my omcingelt met leugen, ende het huys Israëls met bedrogh: maer ³ Iuda heerschte noch ⁴ met Godt, ende was met de ⁵ Heyligen getrouw.

1 Hebr. Ephraim hebben my, etc. D. die van Ephraim, de Ephraimiten, waer door de tien stammen, of, Israël, (als volght) verstaen worden.

2 Het zijn soo stoute huychelaers geweest, datse my alle hare afgoderije, als met gewelt hebben willen overdringen, als ofse die tot mijner eere ende dienst pleeghden, ende de ware religie hadden. Sommige houden dit voor eene klaghte des Propheten over sijn wedervaren by sijne boose lantslieden: gelijck Godts ende der Propheten woorden somtijts onder malkanderen vermenght worden.

3 Sommige verstaen dat hier gesproken wort van dien tijt als de tien stammen sich eerst van Iuda afsonderden, ende eenen geruymen tijt daer na. And. Maer Iuda is noch heerschende, etc. Hoewel Iuda oock seer vervallen was, ende daer over van Godt door desen Propheet in verscheydene plaetsen scherpelick bestraft wort, soo hadden sy nochtans, boven het wetlick Koninckrijck, oock het wetlick Priesterdom, ende den uyterlicken Godtsdienst, die van Godt was verordineert, sulcks dat de vrome, onder de tien stammen, somtijts heymelick na Ierusalem reysden, om den waren Godtsdienst te oeffenen, als boven in verscheydene plaetsen is aengemerckt. Maer by de tien stammen en was niets van allen desen. siet 2.Chron. 12.12. ende 13. vers 6, etc.ende 15.3. met d’aenteeck.

4 Sich Gode onderwerpende, ende aen hem ende sijnen dienst vast houdende, dat waerlick heerschen ende regeeren is, gelijck het contrarie, dat de werelt meynt vryheyt ende heerschappije te zijn, de snootste slavernije is. Vergelijckt de maniere van spreken met boven 9.8. ende de aenteeck. Andersins kan men dese woorden (ten opsien des Koninckrijcks) oock vergelijcken met boven 8.4. (siet aldaer) ende ond. 13.10, 11.

5 D. volgende de voetstappen der heylige voorvaderen, ende hoorende na de vrome Propheten ende Priesteren, die onder hen waren. Sommige verstaen hier de drie persoonen der H. Drievuldigheyt, uyt vergelijckinge van de voorgaende woorden, ende Iosu. 24.19.

2

Ephraim weydt sich met ⁶ windt, ende jaeght den ⁷ oosten windt na; den gantschen dagh vermeenighvuldight hy ⁸ leugen ende ⁹ verwoestinge: ende sy maken verbont met ¹⁰ Assur, ende de ¹¹ olie wort na Egypten gevoert.

6 D. verlaet sich op ydelheyt, T.w. afgoderije ende Heydensche verbonden, daer mede sy sullen varen, als yemant die van den windt meynt te leven. Vergel. Ier. 22.22. Mich. 2.11. ende bov. 8.7. item Ies. 44.20. met d’aenteeck.

7 D. Het gene hem hardt ende schadelick sal zijn, gelijck de ooste wint in die landen was. Siet Exod. 10. op vers 13. Iob cap. 27. op vers 21. ende onder 13.15.

8 Valsche religie, huychelerije, liegen ende bedriegen, tegen Godt ende den naesten.

9 D. het gene sijner verwoestinge sal veroorsaken: Ofte, hy pleeght dagelicks verwoestinge ende verderf sijns naesten: Ofte, hy heeft sulcks gedaen, soo lange sijn Koninckrijcke geduert heeft.

10 D. de Assyriers, den Koningh van Assyrien. siet bov. 5.13. ende 7.11. ende onder 14.4.

11 D. dien kostelicken balsem, die men in die landen bereydde, wort tot den Koningh van Egypten gevoert, tot een geschenck, om sijne gunst te verkrijgen. Vergel. 2.Reg. 17.4. Ies. 57.9. ende siet van sulcke olie Psalm 133. op vers 2, etc.

3

Oock heeft de HEERE eenen ¹² twist met Iuda, ¹³ ende hy sal ¹⁴ besoeckinge doen over Iacob na sijne wegen, na sijne handelingen sal hy hem vergelden.

12 Ofte, pleyt, proces, rechtsake, van wegen hare sonden. Vergel. bov. 4. op vers 1.

13 Hebr. ende om besoeckinge te doen, Dat is, hy is gereet, daer toe gestelt om, etc. Vergel. de maniere van spreken met boven 9. op vers 13. Ofte, ende om te besoecken, D. ende dat, op dat hy besoecke, etc. als elders. And. maer over Iacob [D. de tien stammen] sal hy, etc. verstaende dat Godt met Iuda noch twiste, ende haer eenen tijt langh sal waerschouwen, maer de tien stammen niet langer en wil verschoonen noch oversien: alsoo het duyster is, of Iacob het volck van Iuda, ofte de tien stammen, ofte beyden beteeckene, waer van verscheyden gevoelen is. Vergelijckt boven 10.11, etc. in allen gevalle worden Iacobs verbastaerde nakomelingen hier swaerlick gedreyght.

14 Door straffen. siet Genes. 21. op vers 1.

4

In ¹⁵ [moeders] buyck ^a hielt ¹⁶ hy sijnen ¹⁷ broeder by de ¹⁸ verssen: ende in [kolom] ¹⁹ sijne kracht ²⁰ droegh hy sich vorstelick ^b met Godt.

15 Van de invoeginge deses woorts, siet Iudic. 13. op vers 5. Iob cap. 3. op vers 10. ende boven 9.11.

a Genes. 25.26.

16 De Patriarch Iacob, haerlieder voorvader, van welcken hier eenige wonderlicke geschiedenissen, ende bysondere weldaden Godts, aen hem, ende door hem aen haer allen, bewesen, verhaelt worden, om dese sijne afaerdige kinderen van wegen hare ondanckbaerheyt te beschamen.

17 Esau.

18 Tot een teecken dat Godt Iacob het recht der eerstgeboorte door loutere genade toegeleyt hadde, dat hy door het recht der nature niet en kost hebben.

19 Die hem Godt gegeven hadde om desen kamp uyt te staen.

20 In sijne worstelinge met den Sone Godts. siet de historie Gen. 32.24, etc. ende d’aent. aldaer.

b Genes. 35.9, 10.

5

Ia hy droegh sich vorstelick tegen den ²¹ Engel, ende ²² overmocht [hem;] ²³ hy weende, ende smeeckte hem: [Te] ^c Beth-El vondt hy ²⁴ hem, ende aldaer sprack hy met ²⁵ ons:

21 Den Sone Godts, die in’t voorgaende vers Godt is genoemt, ende in het volgende de HEERE, de Godt der heyrscharen. Siet Genes. 48. op vers 16.

22 Hy overmocht, ofte, hadde de overhant in den kamp met desen Engel, T.w. Godts Sone, die sich van Iacob liet overwinnen, niet door eenige onvermogentheyt, ofte gebreck van krachten, maer om eene seer lieflicke ende troostelicke verborgentheyt daer door te beduyden, van den strijt ende overwinninge der kinderen Godts.

23 Nam. Iacob, weende ende badt ernstelick om eenen zegen, vernemende dat hy met Godt te doen hadde. Dit weenen wort wel in Moses historie niet vermelt, maer hier, tot verklaringe, van den Geest des Heeren by gevoeght.

c Genes. 28.12, 19. ende 35.7, 14, 15.

24 De Sone Godts vondt Iacob daer, ende verscheen hem. Siet Genes. cap. 35. vers 9, etc. ende soo in’t volgende: sprack hy, Te weten, deselve Sone Godts.

25 Die wy in de lendenen Iacobs, ende onser voorouderen waren; sulcks dat het ons mede aengaet, wat Godt aldaer gesproken ende te dier tijt by onse voorvaderen gedaen heeft. siet Psalm 66. op vers 6.

6

²⁶ Namelick, de HEERE, de Godt der ²⁷ heyrscharen: HEERE is sijn ²⁸ gedenck-naem.

26 Om dat de Sone Godts in het voorgaende onder den name des Engels, ende voorts door het woordeken hem, etc. is gemeent, soo wort dit tot verklaringe sijner Godtlicker Majesteyt hier by gevoeght: dat nu de Hebreeusche letter Vau dickwils alsoo voor namelick, te weten, gebruyckt wort, is bekent, ende hier, op het voorgaende (als de rechtsinnige Godtvruchtige leser sal konnen oordeelen) wel passende.

27 Siet 1.Reg. cap. 18. op vers 15. ende vergelijckt Genes. cap. 22. op vers 11. ende cap. 48. op vers 16. Psalm 24.10. Iesa. cap. 6. versen 1, 2, 3, 5. ende cap. 9. vers 6. ende 25. vers 9, etc.

28 Ofte, gedenck-teecken. Hebr. gedachtenisse, Dat is, Iehova is de naem, met welcken (als beteeckenende het eeuwigh, selfstandigh, onveranderlick, etc. wesen Godes) hy onder sijn volck bekent ende sijner, mitsgaders sijner eygenschappen, gedacht wort. Siet Genes. cap. 2. op vers 4. ende vergelijckt Exod. 3. versen 14, 15. met de aenteeckeninge. Sommige duyden dit op Iacob aldus: De HEERE [was] sijn [Namelick Ioabs] gedenck-teecken.

7

²⁹ Ghy dan bekeert u ³⁰ tot ³¹ uwen Godt: bewaert weldadigheyt ende recht, ende ³² wacht gedurighlick op uwen Godt.

29 D. Ephraim.

30 Hier is in het Hebreeusch de letter Beth, voor de letter Lamed, ofte de woordekens el ofte gnad, Dat is, tot: gelijck in die maniere van spreken, 1.Reg. cap. 2. vers 33. Haer bloet sal weder keeren op den kop Iacobs, ende op den kop sijns zaets. Alwaer de letter Beth twee mael gevoeght by het woort weder keeren het selve beteeckent, dat het voorgaende woordeken gnal, Dat is, op, ofte, tot, gelijck oock andersins het woordeken, in, selfs oock in onse ende andere talen, genomen wort voor tot, na toe, als het gevoeght wort by woorden die beteeckenen, sich ergens henen begeven, gaen, reysen, wenden, keeren; als, gaen in zee, in het velt, in de woestijne, in een stadt, lantschap, etc. Dat is, tot, derwaerts, etc. Sulcks dat het onnoodigh schijnt, met sommige, vermits de letter Beth, hier over te setten, bekeert u met, ofte, door uwen Godt, Dat is, met ofte door de genade ofte hulpe uwes Godts, waer van de verstandige leser kan oordeelen, ende vergelijckt de aenteeckeninge op Ioël cap. 2. vers 12.

31 Die uwen voorvader, ende, door hem, u van den eersten aen soo groote genade bewesen heeft, als voorseyt.

32 Verlatende alle uwe afgoden, ende ydel vleeschlick vertrouwen, soo sult ghy Godt sijn eere geven, ende van hem niet verlaten worden.

8

³³ In des ³⁴ koopmans hant is eene ³⁵ bedrieghlicke weeghschale, hy bemint te ³⁶ verdrucken:

33 In plaetse van recht ende weldadigheyt [wil de Heere seggen] gaen onrecht ende bedriegerije in swangh.

34 Siet dese beteeckeninge van het Hebreeusch woort Canaan, ofte, Kenaan, Iob cap. 40. op vers 25. Hebr. de koopman, in sijne hant is, etc. Anders, [hy is] een Canaaniter, ofte (uyt toornigheyt ende verfoeyinge) dien Canaaniter! Als of de Propheet seyde: Dien bastert, hy draeght sich niet als een kint Iacobs, maer hy aert, ofte slacht ende gelijckt meer eenen Heyden, ende Cams gebroedsel.

35 Hebr. weeghschalen des bedroghs. siet Levit. 19. versen 13, 35. Deut. 25.13. 1.Thess. 4.6.

36 Soo door arghlistige ende onrechtveerdige practijcken in sijnen handel, als oock door moetwillige rooverije ende gewelt.

9

Noch seyt Ephraim; ³⁷ Evenwel ben ick rijck geworden, ick hebbe my groot goet ³⁸ verkregen: [in] allen mijnen ³⁹ arbeyt en sullen sy my geene ongerechtigheyt vinden, die ⁴⁰ sonde zy.

37 Als of sy seyden: De Propheten mogen seggen wat sy willen, wy varen nochtans wel: daerom moet ons doen Gode soo niet mishagen, als sy ons willen wijs maken. Dit was een specie van die onbeschaemde huychelerije, waer mede sy Godt ende sijne Propheten als omcingelden (boven vers 1.) ende terghden, misbruyckende alsoo schandelick de groote lanckmoedigheyt des Heeren. Vergel. Amos 6.13.

38 Hebr. gevonden, als Gen. 26.12. Ezra 7.16. Prov. 8.9, etc.

39 Daer mede ick my bemoeyt hebbe om rijck te worden, ofte, in mijnen rijckdom, die ick met mijnen arbeyt verkregen hebbe. And. al mijn arbeyt en is my niet genoegh. (gelijck het Hebreeusch woort, vinden, gevonden worden, somtijts gebruyckt wort. siet Num. 11. op vers 22.) wy begeeren noch al meer te hebben, wy moeten soo noch al voort gaen, [hy heeft] ongerechtigheyt (D. straffe van ongerechtigheyt sal dien over komen) die sonde [heeft,] wy en worden niet gestraft (souden sy willen seggen) daerom is by ons geene sonde.

40 Als ofse seyden: Het blijckt uyt onsen voorspoet, dat wy soo grootlicks niet en sondigen in onse middelen, die wy gebruycken om rijck te worden, wat mogen dan dese onrustige menschen (de Propheten) dus roepen ende tieren over onsen handel?

10

⁴¹ Maer ick ben de HEERE uwe Godt ^{d 42} van Egyptenlant af: ⁴³ Ick sal u noch in tenten doen woonen, als in de dagen der ⁴⁴ t’samenkomste:

41 Om de geloovige ende uytverkorene door dese scherpe straf-predicatien niet mismoedigh te maken, soo voeght Godt (na sijne wijse) dese vertroostingen hier by, om den sijnen te versekeren, dat hy, desen allen niet tegenstaende, sijn genadenverbont in den Messia met sijn uytverkoren Israël getrouwelick sal onderhouden. Doch andere nemen dese twee volgende versen als een verhael van Godts weldadigheyt in voorleden tijden, ende nu noch aen sijn volck bewesen, om haer te overtuygen, dat hy d’eenige autheur van allen haren welstant zy, ende dat sy haer geensins haers vermogens hebben te beroemen, gelijck sy nochtans soo trotzlick deden, als in het voorgaende geseyt is.

d Iesa. 43.11.

42 D. van der tijt af dat ick u uyt Egypten door Mosen uytgevoert, mijn verbont met u gemaeckt, ende u mijne wetten gegeven hebbe, dat Godt elders hare jeught noemt. siet Ier. 2.2, etc. bov. 2.14.

43 Dese beloften, siende op den genaden-tijt des Nieuwen Testaments, zijn voorgestelt met manieren van spreken, genomen van den staet des Ouden Testaments. Vergel. boven 2.13, 17. ende 11.11. met d’aenteeck.

44 Gelijck ick u in de woestijne lieflick in uwe tenten deed’legeren rontom de Tente der t’samenkomste, daer ghy by een quaemt om mijnen wille te verstaen ende my te dienen, alsoo sal ick u oock noch by den tijt des Nieuwen Testaments in mijne Kercke doen legeren by de predicatie mijns Euangeliums, daer ghy sult t’samenkomen tot mijnen dienst. Anders, als in de dagen des gesetten hooghtijts, Te weten, des loofhutten-feests, wanneer ghy u voor eenen tijt op hieldet in hutten, om uwe wandelinge in de woestijne te betrachten, ende over mijne weldaden vrolijck te zijn. Ofte, men kan het verstaen in ’t gemeyn van alle hooghtijden, in dewelcke sy, van wegen de groote menighte des volcks, oock tenten moesten opslaen buyten de stadt.

[fol. 108v]

11

Ende ick sal spreken ⁴⁵ tot de Propheten, ende ick sal het gesichte vermenighvuldigen: ende door den ⁴⁶ dienst der Propheten sal ick ⁴⁷ gelijckenissen voorstellen.

45 Of, door de Propheten, D. ick sal my van nieuws seer heerlick openbaren door de overvloedige predicatie des Euangeliums, die u geschieden sal door den Propheet aller Propheten, den Messiam, sijne Apostelen ende andere Leeraers des Nieuwen Testaments, met uytsendinge der gaven mijnes Geests. Vergel. Ioël 2. versen 28, 29. Act. 2. 16, 17, 18, etc.

46 Hebr. hant.

47 Gemeensaemlick ende klaerlick leeren. Vergelijckt Matth. 13.34, 35, etc.

12

Sekerlick is ^{e 48} Gilead ⁴⁹ ongerechtigheyt, sy zijn ⁵⁰ enckel ydelheyt; te ^{f 51} Gilgal offeren sy ossen: ja hare altaren zijn als ⁵² [steen-] hoopen op de vooren der velden.

e Hose 6.8.

48 Siet bov. 6.8. met d’aenteeck. Hier keert de Propheet weder tot de voorgaende strafpredicatie. Men kan dese woorden oock aldus nemen: Is Gilead ongerechtigheyt? als ofse den Propheet voor wierpen, Soudt ghy dat derven seggen? waer op dan de Propheet in ’t volgende antwoorde.

49 D. niet dan ongerechtigheyt, enckel ongerechtigheyt, vol van wrevel ende boosheyt. And. afgoderije, dewijle het Hebreeusch woort somtijts voor eenen afgodt, afgoderije, afgodendienst, genomen wort. Siet 1.Sam. cap. 15. vers 23. Iesa. 66.3.

50 Hebr. alleenlick, D. sy zijn niet als tot alle afgoderije genegen: ofte, gewislick sy zijn ydelheyt.

f Hose 4.15.ende 9.15.

51 Siet bov. 4. op vers 15.

52 D. harer afgodische altaren is het lant over al vol.

13

^{g 53} Iacob ⁵⁴ vloodt doch [na] ’t velt van Syrien: ende Israël ⁵⁵ diende om eene ^h vrouwe, ende hoedde om eene vrouwe.

g Genes. 28.5, etc.

53 Hier wort haer wederom voor oogen gestelt den soberen ende kommerlicken toestant haers voorvaders Iacobs, om te toonen, wat van haer allen soude geworden zijn, indien niet Godt sulcks alles door sijne bysondere genade ten besten gewendt, ende by haer gedaen hadde als volght. Vergelijckt Deut. 26.5, etc. met de aenteeck. aldaer.

54 Voor sijnen broeder Esau. siet Genes. 27.42, 43. ende 28.5, etc. Dit schijnt de eenvoudighste oversettinge ende sin deser woorden te zijn. Velt, Dat is, lant, als Obadja vers 19.

55 Iacob diende den Laban om Lea ende Rachel.

h Genes. 29.20, 28.

14

Maer de HEERE voerde ⁵⁶ Israël op uyt Egypten door eenen ⁵⁷ Propheet, ende door eenen ⁵⁸ Propheet wert hy gehoedt.

56 Het volck van Israël, Israëls ofte Iacobs nakomelingen.

57 Den grooten Propheet Mosen.

58 Godt hoeddese ende bewaerdese door Mosen, als een herder sijne schapen. Dit wort gestelt tegen Iacobs hoeden der schapen, waer van in’t voorgaende vers.

15

Ephraim [daer en tegen] heeft [hem] ⁵⁹ seer bitterlick vertoornt: daerom sal hy sijn ⁶⁰ bloet op hem ⁶¹ laten, ende ⁶² sijn Heere sal hem sijnen ⁶³ smaet vergelden.

59 Hebr [met] bitterheden. And. [met] hooghten, ofte, spitze, hooge, afgodische pilaren, ofte, pilaerbeelden. Siet van ’t Hebreeusch woort Tamrurim, Ierem. 31. op vers 21.

60 Hebr. bloeden, D. dootslagen ende moorderijen der onschuldigen, ende der selver straffen. Siet Genes. cap. 4. op vers 10. ende 37. op vers 26. ende Iudic. 9. op vers 24. ofte, bloedt op hem laten, D. haer in hare onreynigheyt ende sonden laten, sonder haer daer van te suyveren. Vergelijckt Ezech. cap. 16. versen 6, 9. Ioël cap. 3. vers 21.

61 Ofte, over hem uytspreyden.

62 Godt; dien hy niet gekent, gevreest noch gedient en heeft. Siet Malach. 1.6.

63 Die hy hem, sijnen Propheten, ende allen vromen heeft aengedaen.