Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ij. Capittel

Godt beveelt den geloovigen, die in Israël overigh waren, te twisten met den gantschen afvalligen hoop harer medebroederen, ende haer Godts straffen voor oogen te stellen, van wegen hare grouwelicke afgoderije ende ondanckbaerheyt, vers 1, etc. belooft daer na sijne Kercke te herstellen ende overvloedighlick te zegenen by den tijt des Messiae, 14, etc.

1

¹ TWistet tegen u-lieder ² moeder, twistet, om dat sy mijn ³ wijf niet en is, ende ick haer man niet en ben: ende laetse hare ⁴ hoererijen van haer aengesichte, ende hare overspeelderijen van tusschen hare borsten wech doen.

1 Ofte, pleytet, rechtet, Dat is, ghy vrome Propheten ende geloovige Israëliten, die noch onder den volcke overigh zijt, bestraffet ernstelick ende scherpelick de uyterste boosheyt des volcks, met voorstellinge van mijnen toorn ende nakende straffen.

2 D. het volck Israëls, de republijcke der tien stammen, ofte, de Synagoge Israëls. alsoo onder vers 4. ende 4.5. Vergel. Ies. 50.1. etc.

3 Sy en houdt my geen geloof, kent my niet voor haren man, soo en sal ick haer oock niet meer kennen, ’t en zy dat sy haer bekeere, als volght: anders sal ick doen, als vers 2. etc.

4 Dat is, d’uyterlicke teeckenen van haer hoerachtigh ende overspeligh herte, als daer zijn, blancketsels des aengesichts, ende cieraet der borsten, etc. Dit alles beduyt de openbare, onbeschaemde ende ongebondene afgoderije. Vergel. Ierem. c. 4. vers 30. Ezech. 16.11, 17, 18. ende 23.40, etc. item Prov. 7.16.

2

Op dat ickse niet naeckt ⁵ uyt en stroope, ende settese als ten dage doe sy ⁶ geboren wert: Ia ⁷ makese als eene woestijne, ende settese als een ⁸ dor lant, ende doodese door ⁹ dorst:

5 Ofte, doe stroopen, uyttrecken, ontkleeden, D. beroove van allen lichaemlicken ende geestlicken cieraet, daer mede ick haer soo heerlick verciert hadde. Siet Ezech. c. 16. versen 10, 11, 12, 13. ende 23.26.

6 D. doe ick haer eerst tot mijn volck aennam, in Egypten, daer sy in jammerlicke dienstbaerheyt stack: ja dat ick haer noch elendiger make, door mijne rechtveerdige oordeelen. Vergel. Ezech. 16.4, etc. ende 23.2.

7 Hebr. stellese.

8 Hebr. lant der dorheyt, ofte, dorstigheyt.

9 Vergel. Iesa. 5.13. Amos 8.11, 13.

3

Ende my harer ¹⁰ kinderen niet en ontferme: om dat sy ¹¹ kinderen der hoererijen zijn.

10 Der leden des volcks Israëls.

11 Onherboren, onreyn, onheyligh. (Vergel. Ioan. 8.44.) als in on-echt, ende in een afgodisch houwelick gewonnen, dewijle de moeder eene overspelersse, ende my ontrouw geworden is, als volght.

4

Want haerlieder moeder hoereert, die haerlieden ontfangen heeft handelt schandelick: want sy seyt; Ick sal mijne ¹² boelen na gaen, die [my] mijn broot ende mijn water, mijne wolle, ende mijn vlas, mijne olie ende mijnen ¹³ dranck geven.

12 Afgoden, ende voorts afgodische volckeren, daer ick wel by vare. Siet Deut. 8.12, 14, 19. Ierem. 44.17.

13 Hebr. als of men seyde, Drancken, drinckingen.

5

Daerom, siet ick sal uwen wegh met doornen betuynen: ende ick sal eenen heyningh-muer ¹⁴ maken, dat sy hare ¹⁵ paden niet en sal vinden.

14 Hebr. als of men seyde: Mueren, toemueren.

15 Dat is, ick salse van alle kanten soo benauwen, datse dit hoereeren wel sullen afleeren, ofte, moeten laten aenstaen. Vergel. Iob 3.23. ende 19.8. Thren. 3.7, 9. item Ezech. 16.21. ende 23.22, 23, 24.

6

Ende sy sal hare boelen ¹⁶ naloopen, maer deselve niet aentreffen; ende sy salse soecken, maer niet vinden: dan sal sy seggen; Ick sal henen gaen ende keeren weder tot mijnen vorigen ¹⁷ man; want doe was my beter dan nu.

16 Als tegen mijnen danck willende doordringen.

17 Den Heere.

7

Sy en ¹⁸ bekent doch niet, dat ick haer het ¹⁹ koorn, ende den most, ende de olie gegeven hebbe, ende haer het silver ende gout vermenighvuldight hebbe, [dat] sy tot den Baal ²⁰ gebruyckt hebben.

18 Of, weet, erkent, D. sy en wil het niet weten, ofte bekennen, ’t is eene moetwillige onwetenheyt: ofte, sy en neemt het niet ter herten.

19 Allerley zegen.

20 Ofte, [daer van] sy eenen Baal gemaeckt hebben. Hebr. gedaen, gemaeckt, bereyt, Godt wil seggen, dat sy alle sijne schoone gaven schandelick ter afgoderije misbruyckt hebben. Van Baal siet Iudic. 2. op vers 11. ende vergelijckt Ezech. cap. 7. vers 20. ende 16.16, 17, 18, 19. onder 8.4. ende cap. 12. vers 2.

8

Daerom sal ick weder komen, ende [kolom] ²¹ mijn koorn wech nemen ²² op sijnen tijt, ende mijnen most op sijnen gesetten tijt: ende ick sal ²³ wech rucken mijne wolle ende mijn vlas, [dienende] om hare naecktheyt te bedecken.

21 Vergel. Ezech. c. 16. versen 17, 18, 19. met d’aenteeck.

22 Als ick dat belooft hadde, ende plach te geven: ofte, in den oogst, als het rijp sal zijn, ende ghy het koorn ende den most, etc. meynt in te samelen.

23 D. haer ontnemen: als of de Heere seyde: ’t Is aen haer qualick besteedt, sy zijns niet weerdt, daerom sal ick het redden uyt de handen deser misbruyckers, die het t’onrechte besitten.

9

Ende nu sal ick hare ²⁴ dwaesheyt ontdecken voor de oogen harer boelen: ende niemant en ^a salse uyt mijne hant verlossen.

24 Of, schandelickheyt. Siet Gen. 34. op vers 7. en Ier. 13. op vers 22. Ezech. 16. op versen 36, 37.

a Hose. 5.14.

10

Ende ick sal doen ophouden alle hare vrolickheyt, hare ²⁵ feesten, hare nieuwe maenden, ende hare Sabbathen: ja alle hare gesette hooghtijden.

25 Hebr. feest, nieuwe maent, Sabbath, gesette hooghtijt, Dat is, sy sullen geene uyterlicke forme van Godtsdienst hebben (als onder 3.4.) ende volgens geene vreughde noch troost in het houden der feestdagen.

11

Ende ick sal verwoesten haren wijnstock, ende haren vijgeboom, waer van sy seyt; Dese zijn my een ²⁶ hoerenloon, dat my mijne ²⁷ boelen gegeven hebben: maer ick salse stellen tot een ^b woudt, ende het wildtgedierte des velts salse vreten.

26 D. belooninge mijner afgoderije. Vergel. ond. 9.1. met d’aenteeck.

27 Dat is, afgoden, Baals, etc.

b Psalm 80.13. Iesa. 5.5.

12

Ende ick sal over haer ²⁸ besoecken de dagen des Baals, ²⁹ daer in sy die geroockt heeft, ende haer verciert met haer ³⁰ voorhooftciersel, ende haren ³¹ hals-cieraet, ende is hare boelen na gegaen, maer heeft mijner vergeten, spreeckt de HEERE.

28 D. salse straffen, om hare langhdurige ende menighvuldige afgoderije.

29 Ofte, dien sy roockte, Dat is, pleeght te roocken: ofte, om dat sy dien geroockt hebben.

30 Of, oorringen. siet Genes. cap. 24. op vers 22. gelijck de hoeren haer voor de boelen plegen te proncken, alsoo Israël in ’t plegen harer afgoderije. Vergel. boven vers 1.

31 Ofte, juweelen, baggen, kostelicke halsketentjes, etc. Siet. Prov. 25.12. Cant. 7.1.

13

³² Daerom, siet ick salse ³³ locken, ende ³⁴ salse voeren in de woestijne: ende ick sal na haer ³⁵ herte spreken.

32 Op datse niet teenemael en vervalle ende verloren gae: het welcke geschieden soude, indien ick haer met mijne barmhertigheyt niet voor en quam, haer eerst met plagen verootmoedigende, ende daer na door de predicatie des H. Euangelij oprichtende, ende door mijnen H. Geest krachtelick leerende ende troostende. Vergelijckt Ierem. 16.14. Mich. 2. versen 12, 13, etc.

33 Of, overreden. Dit siet op de lieflicke predicatie des Euangeliums, ende overredinge der uytverkorenen tot bekeeringe ende geloove. Siet van ’t Hebreeusch woort Iudic. 14. op vers 15. ende Ierem. 20. op vers 7. ende vergelijckt Matth. 3.3, 5, 6, 11, etc. ende 11.28. item Iesa. 50.4, etc.

34 De sin schijnt te zijn: Ick salse eerst plagen, ende daer na, etc. daerom sommige dit aldus oversetten, Als ickse in de woestijne sal hebben doen wandelen: gelijck Godt Israël in voortijden eerst voerde in de woestijne, ende daer na in het beloofde lant.

35 D. vriendelick, troostelick. siet Gen. 34. op vers 3.

14

³⁶ Ende ick sal haer geven hare wijngaerden van ³⁷ daer af, ende het dal ³⁸ Achor, tot eene deure der hope: ende aldaer sal sy singen, als in de dagen haerder jeught, ende als ten dage doe sy optoogh uyt Egyptenlant.

36 Dit zijn geestelicke beloften des genadenverbonts, gegrondet in den eenigen Verlosser, Middelaer ende Messia, onsen Heere Iesu Christo, in welcken wy door ’t geloove uyt louter genade hebben vrede met Godt, gerustheyt der conscientie, eene sekere toevlucht, eene salige bescherminge, overvloet aller geestelicke gaven, met eenen bestandigen troost, ende in somma, de gewisse genade deses ende d’eeuwige heerlickheyt des toekomenden levens. Dit is den inhoudt van de volgende verssen deses Capittels, onder lichamelicke beloften, na den stijl des Ouden Testaments, gehoorende tot de algemeyne Kercke der Ioden ende Heydenen. Vergel. Iesa. 65.9. ende onder 12.10.

37 Van de woestijne af als sy die sullen door gegaen zijn, D. haer voorgaende lijden een eynde sal nemen: gelijck ter tijt, als sy de woestijne door gegaen zijnde, eerst voor den mont van Canaan quamen, etc.

38 Siet van dit dal Iosu. 7.24, 26. het was gelegen voor aen in het beloofde lant by de stadt Iericho, ende alsoo een deure der hope, ofte, verwachtinge, dat Godt sijn volck door Iosua tot daer toe gebracht hebbende, voorts sijne beloften soude volvoeren, ende haer in volkomen besit van Canaan stellen: gelijck de geloovige in dese valleije des kruyces, door de genade des Heeren Christi, een beginsel des eeuwigen levens, ende een opene deure hebben van de levendige hope des volkomenen besits der eeuwiger heerlickheyt. Siet Hebr. cap. 6. versen 18, 19, 20, etc. ende vergelijckt Iesa. cap. 65. vers 10.

15

Ende het sal te dien dage geschieden, spreeckt de HEERE, dat ghy [my] noemen sult, mijn Man: ende my niet meer noemen sult, mijn ³⁹ Baal.

39 Willende quansuys Godt noch door den Baal vereeren. Vergel. Exod. 3. versen 2, 4, 5. ende Iudic. 2. op vers 11. Het woort Baal beteeckent wel heer ende meester, maer om dat sy het specialick den afgoden op sijn Heydens gewoon waren te geven, soo verfoeyt Godt dien tijtel.

16

Ende ick sal de namen der Baals van haren mont wech doen: ende ⁴⁰ sy en sullen niet meer by hare namen gedacht worden.

40 De Baals, Dat is, mijne Kercke sal van alle besmettinge der afgoderije ende superstitie gesuyvert zijn.

17

Ende ick sal te dien dage een verbont ⁴¹ voor hen maken met het ^c wildtgedierte des velts, ende met het gevogelte des hemels, ende het kruypende gedierte des aerdbodems: ende ick sal den boge, ende het sweert, ende den ⁴² krijgh van der aerden verbreken, ende salse in sekerheyt doen ⁴³ neder liggen.

41 Dat is, tot haren besten.

c Iob cap. 5. vers 23. Iesa. 11.6. Ezech. cap. 14. vers 21. ende 34.25.

42 Dat is, krijghswapenen, instrumenten van oorloge ende vyantlickheyt. Vergel. Iesa. 11.9. Mich. 5.9, etc.

43 Dat is, doen slapen. Siet Psalm 3. op vers 6.

18

Ende ick sal u my ⁴⁴ ondertrouwen in eeuwigheyt: Ia ick sal u my ondertrouwen ⁴⁵ in gerechtigheyt ende in gerichte, ende in goedertierenheyt, ende in barmhertigheden.

44 Vergelijckt Ephes. 5. vers 25, etc. alwaer de Apostel de verborgentheyt deses geestelicken houwelicks (in de Heylige Schrifture dickwils vermeldt) aenwijst: ende siet voorts het Hoogeliedt Salomons.

45 Ofte, met, door, Dat is, gerechtigheyt ende barmhertigheyt sullen malkanderen in dit genadenwerck vriendelick ontmoeten ende kussen. D’aendachtige leser kan dese woorden vergelijcken met Psalm 85.10, 11, 12, 13, 14. Iesa. cap. 1. vers 27. ende 45.8, 23, 24, 25. Ierem. cap. 23. vers 6. ende cap. 33. versen 14, 15, 16. Rom. 3.22, 23, 24, 25, 26, etc.

[fol. 104r]

19

Ende ick sal u my ⁴⁶ ondertrouwen in ⁴⁷ geloove: ^d ende ghy sult den HEERE kennen.

46 Merckt, dat dese genaden-belofte in het 18 ende 19 vers drie mael wort verhaelt, tot onsen troost, ende versekeringe.

47 Ofte, trouwe.

d Ierem. 31.33, 34.

20

Ende het sal te dien dage geschieden, dat ick verhooren sal, spreeckt de HEERE; Ick sal den hemel ⁴⁸ verhooren: ende die sal de aerde verhooren.

48 Figuerlicke manieren van spreken, door dewelcke Godt te kennen geeft, dat alle creaturen sijne Kercke ter saligheyt moeten dienen, wanneer hy met haer versoent ende te vreden is. Vergel. Rom. c. 8. versen 20. 21, 22, 28.

21

Ende de aerde sal het koorn verhooren, mitsgaders den most, ende de olie: ende die sullen ⁴⁹ Iizreël verhooren.

49 D. Godts volck, alsoo genoemt, niet alleen om dat sy die plaetse bewoont, ende daer geleden hebben (als boven 1.5.) maer insonderheyt om de beteeckeninge deses naems Iizreël, D. gezaeyde Godts, ofte, zaet Godts, waer op het volgende versken slaet: D. Godts Kercke, insonderheyt des Nieuwen Testaments. siet Rom. 9.24, 25, etc.

22

Ende ick salse my op der aerden ⁵⁰ zaeijen, ende sal my ontfermen over ⁵¹ Lo-Ruchama: ende ick ^e sal seggen tot ⁵² Lo-Ammi: ⁵³ Ghy zijt mijn volck; ende ⁵⁴ dat sal seggen, ⁵⁵ ô mijn Godt.

50 Siet Psalm 22. op vers 31, etc. Ier. 31.27. Matth. 13.3. 1.Petr. 1.23.

51 D. niet ontfermde: als bov. 1.6.

e Hose. 1.10. Rom. 9.26. 1.Petr.2.10.

52 D. niet mijn volck: als bov. 1.9.

53 Hebr. Ammi atta, D. ghy zijt mijn volck.

54 T.w. volck.

55 Of, [ghy zijt] mijn Godt. Vergel. Zach. 13.9.