Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxxvij. Capittel.

Onder het gesichte van de opstandinge der dooden, versekert Godt sijn volck, dat hyse sekerlick uyt de gevangenisse van Babel, daer sy nu als doode ende begravene waren, sal verlossen, ende in haer lant weder brengen, vers 1, etc. propheteert voorts onder het teecken der t’samenvoeginge van twee houten, in eene hant, dat hy sijne algemeyne Kercke uyt Ioden ende Heydenen sal vergaderen ende vereenigen onder eenen Koningh ende Herder den Messia Iesu Christo, sijn eeuwigh genaden-verbont met haer maken, ende eeuwighlick onder haer woonen, 15, 16, etc.

1

DE ¹ hant des HEEREN was op my, ende de HEERE voerde [kolom] my uyt, in den ² geest, ende ³ settede my neder in ’t midden eener valleije: Die selve nu was vol ⁴ beenderen.

1 Siet boven 1. op vers 3.

2 D. in een gesichte met optreckinge mijns geests. And. sy (de hant des Heeren) voerde my uyt door den Geest des Heeren.

3 Hebr. dede my rusten.

4 Verst. dorre doode beenderen van verstorvene menschen, als volght. Door dit gesichte ende het volgende teecken van twee stucxkens hout, heeft Godt willen versekeren de vervullinge der genaden-beloften, die in ’t voorgaende wijtloopigh gedaen zijn, soo van de lichaemlicke verlossinge uyt Babel, als van de geestelicke door den Messiam, ende de vergaderinge der algemeyne Kercke uyt Ioden ende Heydenen, welcks alles ’t begrijp ende vermogen des menschen te boven gingh: om sijn volck te leeren, dat het hem (als den Almachtigen Godt) soo licht zy sulcks alles te volbrengen, als dooden op te wecken ende levendigh te maken, (waer van Godt hier een levendigh patroon, tot versterckinge van het geloof sijner Kercke, voorstelt) ende twee stucxkens hout t’samen te voegen.

2

Ende ⁵ hy dede my by deselve voorby gaen ⁶ geheel rontom: ende siet, daer waren seer vele op den ⁷ gront der valleije; ende siet, sy waren seer dorre.

5 N. de Heere: anders mochte de Propheet eenen natuerlicken schrick daer van gehadt hebben, ende gevreest hebben voor ceremoniale onreynigheyt.

6 Hebr. rontom rontom.

7 Hebr. aengesichte.

3

Ende ⁸ hy seyde tot my; Menschen kint, ⁹ sullen dese beenderen levendigh worden? Ende ick seyde, Heere HEERE, ¹⁰ ghy weet [het].

8 De Heere.

9 Als of Godt seyde: Soudense wel konnen levendigh worden? weet ghy daer toe eenigh natuerlick, begrijplick, middel, raet, ofte vermogen? dunckt het u wel menschlick, mogelick te zijn? Vergelijckt dese vrage met Ioan. 6.5, 6. Andersins was het artijckel van de toekomstige algemeyne verrijsenisse der dooden onder Godts volck bekent ende buyten twijfel. Siet Matth. 22.29. etc. Hebr. 11.13, 14, 35.

10 Als of de Propheet seyde: Ick weet uwe macht wel, maer wat ghy hier nu met dese beenderen voor hebt, ende aen deselve sult willen doen, dat is u bekent, ende my van u noch niet geopenbaert: andersins hadde de Propheet in ’t gemeyn het geloove der vrome voorvaderen. siet Genes. 23.op vers 4. ende 50. op vers 25. Exod. 13.19. Iesa. 26. vers 19, etc. sonder welcks de geloovige de elendighste aller menschen geweest souden zijn, 1.Corinth. 15.19. siet wijders Ioan 11. vers 24.

4

Doe seyde hy tot my; Propheteert over dese beenderen: ende ¹¹ seght tot haer; Ghy dorre beenderen, hooret des HEEREN woort.

11 Vergel. dese aensprake met bov. 36.1. ende 14.17. met d’aent. item Rom. 4.17.

5

Alsoo seyt de Heere HEERE tot dese beenderen, Siet ick sal den ¹² geest in u brengen, ende ghy sult levendigh worden.

12 Dat is, de ziele, in een yegelijck lichaem. alsoo versen 8, 10. Siet Num. 16. op vers 22.

6

Ende ick sal zenuwen op u ¹³ leggen, ende vleesch op u doen opkomen, ende een huydt over u trecken, ende den geest in u geven, ende ghy sult levendigh worden: ende ghy sult weten, dat ick de HEERE ben.

13 Hebr. geven.

7

Doe propheteerde ick gelijck my bevolen was, ende daer wert een ¹⁴ geluyt, als ick propheteerde, ende siet, eene ¹⁵ beroeringe! ende de beenderen naderden, [elck] been tot ¹⁶ sijn been.

14 Dit waren teeckenen ende boden van Godts tegenwoordige Majesteyt ende krachtige werckinge, als in ’t volgende de wint.

15 Ofte, schuddinge, bevinge, bevveginge. And. [aerd]bevinge, waer van ’t Hebreeusch woort veel gebruyckt wort: doch oock van andere beroerten, als ond. 38.19, 20. Nah. 3. vers 2.

16 Soo dat de beenderen, die in ’t leven by malkanderen in elck lichaem geweest waren, in dit gesichte weder t’samen quamen, eene levendige afbeeldinge van ’t gene Godt sal wercken in de opstandinge der dooden.

8

Ende ick sagh, ende siet, daer werden zenuwen op deselve, ende daer quam vleesch op; ende hy trock eene huydt boven over haer, maer daer en was geen ¹⁷ geest in haer.

17 Als boven vers 5.

9

Ende hy seyde tot my; ¹⁸ Propheteert tot den geest: Propheteert, menschen kint, ende seght tot den geest, soo seyt de Heere HEERE; Ghy geest komt aen van de vier ¹⁹ winden, ende blaest ²⁰ in dese gedoodde, op dat sy levendigh worden.

18 D. verkondight in mijnen name dat ick door mijn Godtlicke kracht de zielen sal weder brengen in dese doode lichamen, etc. Sommige verstaen door het woordeken, geest, den wint, ende alsoo in ’t volgende van dit vers. Niet dat de wint den dooden het leven ofte de ziele kan inblasen ofte geven: maer dat het Gode believe den wint te gebruycken tot een voorbode sijner krachtiger werckinge, om de gelijckheyt, dieder eenighsins is tusschen de werckinge Godts ende de kracht des wints, ende ’t geblaes des wints, (waer van in ’t volgende) ende ’t geblaes ofte aessem, dien de ziele voortbrenght in den levendigen. Vergelijckt Actor. cap. 2. vers 2. ende Ioan. 20. vers 22. etc.

19 D. van de vier hoecken ofte deelen der werelt. Siet boven 5. op vers 10.

20 Ofte, op, ofte, blaest dese gedoodde aen.

10

Ende ick propheteerde, gelijck als hy my bevolen hadde: Doe quam de ²¹ geest in haer, ende sy wierden levendigh, ende stonden op hare voeten; een ²² gantsch seer groot heyr.

21 Dat is, ziele, als boven vers 5.

22 Hebr. seer seer.

11

Doe seyde hy tot my, Menschen kint, dese beenderen ²³ die zijn het gantsche huys Israëls: Siet, sy seggen; ²⁴ Onse beenderen sijn verdorret, ende onse verwachtinge is verloren, wy zijn ²⁵ afgesneden.

23 Dat is, sy zijn een teecken, ofte afbeeldinge van het huys Israëls, ofte, sy beduyden dat selve, ende haren tegenwoordigen staet in Babel.

24 Daer is soo weynigh hope van onse verlossinge uyt Babel, ende de wederkomste in ons lant, alsser is dat doode, begravene, ende verrotte menschen, ende hare verdorrede beenderen weder souden levendigh worden. Dese redenen van ongeloove ende mistroostigheyt waren d’occasie, ende geven het oogemerck te kennen, van het voorgaende gesichte.

25 Gelijck tacken die afgesneden zijn, ende van de wortel geenen sap en konnen trecken, moetende dien volgens vergaen.

12

Daerom propheteert ende seght tot hen; Soo seyt de Heere HEERE; ²⁶ Siet, ick sal uwe graven openen, ende sal u-lieden uyt uwe graven doen op komen, ô mijn volck; ende ick sal u brengen in ’t lant Israëls.

26 Godt wederhaelt hier sommierlick de lichamelicke ende geestelicke beloften, die in de voorgaende capittelen wijtloopigh zijn gedaen, gebruyckende daer toe figuerlicke manieren van spreken, die uyt het voorgaende gesichte, ende hare eygene woorden genomen zijn.

13

Ende ghy sult weten, dat ick de HEERE ben: als ick uwe graven sal hebben geopent, ende als ick u uyt uwe graven sal hebben doen opkomen, ô mijn volck.

[fol. 85r]

14

Ende ick sal mijnen geest in u geven, ende ghy sult leven, ende ick sal u in u lant setten: ende ghy sult weten, ²⁷ dat ick de HEERE [dit] gesproken ende gedaen hebbe, spreeckt de HEERE.

27 Anders, dat ick de HEERE [ben] Ick heb het gesproken, ende sal het doen.

15

Wijders geschiedde des HEEREN woort tot my, seggende:

16

Ghy nu, menschen kint, neemt u een ²⁸ hout, ende schrijft daer op, voor JUDA, ende voor de kinderen Israëls, ²⁹ sijne metgesellen: ende neemt een ander hout, ende schrijft daer op; voor JOSEPH, het hout Ephraims, ende des ³⁰ gantschen huyses Israëls, sijner metgesellen.

28 Een roedeken, ofte plat hout, Vergel. Num. 17.2. etc.

29 Verstaet Benjamin ende Levi. siet 2.Chron. 11.12, 13.

30 Verstaet de tien stammen, die haer aen Ephraim (als de machtighste) gehouden hadden, ende daer onder dickwils verstaen worden.

17

³¹ Doet ghyse dan naderen, het een tot het ander, tot een eenigh hout: ende sy sullen tot een worden in uwe hant.

31 Dat is, brenghtse na by, ende tot malkanderen, datse een worden.

18

Ende wanneer de ³² kinderen uwes volcks tot u sullen spreken, seggende: En sult ghy ons niet te kennen geven, ³³ wat u dese dingen zijn?

32 Siet boven 3. op vers 11.

33 D. watse beduyden of beteeckenen, ende wat ghy daer mede meynt, wat daer door te verstaen zy. siet bov. 24.19.

19

Soo spreeckt tot hen; Alsoo seyt de Heere HEERE, Siet, ick sal het ³⁴ hout Iosephs, dat in Ephraims ³⁵ hant geweest is, ende der stammen Israëls, sijner metgesellen, nemen; ende ick sal deselve met hem voegen tot het hout van Iuda, ende salse maken tot een eenigh hout; ende sy sullen ³⁶ een worden in mijne hant.

34 D. Iosephs nakomelingen, ofte de Ephraimiten met hare bygevoeghde stammen, die door dit hout te samen beteeckent wierden.

35 Dat is, den tien stammen, waer van Ephraim het hooft te voren geweest was, toebehoorde.

36 Gelijck de verdeeltheyt ende vyantschap tusschen Iuda ende Ephraim (waer van de hooftstadt was Samaria) als eene afbeeldinge was der twee vyantlicke gedeelten der menschen, naemlick, Ioden ende Heydenen, alsoo was de vereeniginge van deselve eene afbeeldinge ofte voorbeeldt van de vereeniginge der algemeyne Kercke, of aller uytverkorenen in de gantsche werelt, uyt Ioden ende Heydenen, door eenen geest, ende een geloove, onder een Hooft, Koningh ende Salighmaker, welcke is onse Heere Iesus Christus, de beloofde Messias. Of nu wel eenige van de tien stammen sich met Iuda gevoeght hebben, ende alsoo t’samen uyt Babel zijn opgetogen, (1.Chro. c. 9. vers 3.) soo heeft nochtans de rechte geestelicke vereeniginge haren aenvang genomen ten tijde des Heeren Christi ende sijner Apostelen, (siet Ioan. 4. versen 9, 12, 23, 35, 39, 41. Actor. 2.9, 10, 11. ende 8.5, 14. ende 9.31.) ende is voorts vervolght onder de Ioden, ende principalick onder de Heydenen, ende sal dueren tot aen ’t eynde der werelt, tot dat het gantsch geestlick Israël zy beroepen, in Godts hant, (D. in den Heere Christo, die in desen des Vaders knecht is, in wiens hant hy alles heeft over gegeven, ende tot wien hy alle uytverkorene treckt) in een lichaem ofte eene kercke vereenight ende behouden. Siet Matth. 28. vers 19. Actor. 1. vers 8. Rom. cap. 11. versen 25, 26. Ephes. cap. 2. vers 13. etc.

20

De houten nu, op dewelcke ghy sult geschreven hebben, sullen in uwe hant zijn ³⁷ voor haerlieder oogen.

37 Gelijck den Propheten dickwils belast wiert, ’t gene hen van Godt was geopenbaert, den volcke alsoo levendigh, ende als metter daet, af te beelden ende voor oogen te stellen. Vergelijckt boven cap. 12. versen 3, 4. etc. met de aenteeckeninge. Ierem. cap. 27. vers 2. etc,

21

Spreeckt dan tot hen; Soo seyt de Heere HEERE, Siet, Ick sal de kinderen Israëls ³⁸ halen ³⁹ uyt het midden der Heydenen, daer henen sy getogen zijn; ende salse vergaderen van rontomme, ende brengense in haer ⁴⁰ lant.

38 Als boven cap. 36. vers 24.

39 Ofte, van tusschen.

40 Het geestelick Canaan, Ierusalem, den bergh Zion, Dat is, in Godts Kercke, eerst de strijdende, daer na de triumpheerende, (siet Gal. cap. 4. versen 25, 26. Hebr. cap. 12. vers 22.) afgebeelt door ’t aerdsche, daer Godt de Ioden eerst weder in bracht uyt Babel.

22

Ende ick salse maken tot een eenigh volck in den lande, op de bergen Israëls; ende sy sullen alle te samen ^a eenen eenigen ⁴¹ Koningh tot Koningh hebben: ende sy en sullen niet meer tot twee volcken zijn, nochte voortaen meer in twee Koninckrijcken ⁴² verdeylt zijn.

a Ioan. cap. 10. vers 16.

41 Den Messiam, onsen Heere Iesum Christum.

42 Hebr. als of men seyde, Gehalveert zijn.

23

Ende sy en sullen haer niet meer verontreynigen met hare ⁴³ dreckgoden, ende met hare ⁴⁴ verfoeyselen, ende met ⁴⁵ alle hare overtredingen: ende ick salse verlossen uyt alle hare woonplaetsen, in dewelcke sy ⁴⁶ gesondight hebben, ende salse reynigen; soo sullen sy my tot een volck zijn, ende ick sal hen tot eenen Godt zijn.

43 Siet Levit. 26. op vers 30.

44 Siet boven cap. 20. op vers 7.

45 Ofte, eenige.

46 Naemlick, in Babel, Egypten, etc. Siet Ier. 44.8. boven 14.3. ende 20.30, 39. etc.

24

Ende ^b mijn ⁴⁷ knecht David sal Koningh over hen zijn; ende sy sullen alle te samen eenen ⁴⁸ herder hebben: ende sy sullen in mijne rechten wandelen, ende mijne insettingen bewaren ende die doen.

b Iesa. 40.11. Ier. 30.9. Ezech. 34.23.

47 Siet boven 34.23.

48 Siet Ioan. 10. vers 16.

25

Ende sy sullen woonen in ’t lant, dat ick mijnen knecht Iacob gegeven hebbe, daer in uwe vaders gewoont hebben: Ia daer in sullense woonen, sy ende hare kinderen, ende hare kints kinderen tot in eeuwigheyt, ende mijn knecht David sal haerlieder Vorst zijn tot in eeuwigheyt.

26

Ende ick sal een ^{c 49} verbont des vredes met hen maken: ’t sal een eeuwigh verbont met hen zijn: ende ick salse ⁵⁰ insetten, [kolom] ende salse vermenighvuldigen: ende ick sal mijn ^{d 51} heylighdom in ’t midden van hen setten tot in eeuwigheyt.

c Psalm 89.4. Ezech. 34.25.

49 Siet boven 34.25.

50 Inbrengen, plaetsen, ende doen blijven ende beklijven in mijne Kercke. Hebr. geven.

d 2.Cor. 6.16.

51 Dese maniere van spreken is genomen van den staet des Ouden Testaments, (als elders dickwils) beteeckenende de genadenrijcke inwooninge Godts onder ende in sijne Kercke, met sijn woort, geest, gunst, ende zegen, siet Lev. 26. vers 12. 1.Corinth. 3. vers 16. 2.Corinth. 6.16. Ephes. 2.21, 22. Apoc. 21.3.

27

Ende mijn Tabernakel sal by hen zijn, ende ick sal hen tot eenen ^e Godt zijn: ende sy sullen my tot een volck zijn.

e Ezech. cap. 11. vers 20. ende 14.11.

28

Ende de Heydenen sullen weten, dat ick de HEERE ben, die Israël ⁵² heylige: als mijn heylighdom in ’t midden van hen sal zijn tot in eeuwigheyt.

52 Siet boven 20.12.