Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iiij. Capittel.

Voordere klaghte over den erbarmlicken staet des Ioodschen volcks, vers 1, etc. met belijdenisse dat het harer sonden schult is, 6. Elenden den voornaemsten over gekomen, 7. De vrouwen hebben

[fol. 63r]

hare kinderen gedoot, ende gekoockt, 10. Sonde der valsche Propheten ende Priesteren, 13. Vergeefsche hope des volcks, 17. De Koningh des Ioodschen volcks gevangen, 20. Voorsegginge der wrake Godes over Edom, 21. ende vertroostinge des volcks Godes, 22.

1

ALeph. ¹ Hoe is ² ’t gout ³ [soo] verdonckert! het goede fijne gout [soo] verandert! [hoe] zijn ⁴ de steenen des heylighdoms ⁵ voor aen op alle straten ⁶ verworpen!

1 Dit is een vrage met droeffenisse ende verwonderinge, als cap. 1. vers 1.

2 Dien heerlicken Tempel, blinckende van gout, daer mede hy verciert, ende ten deele overdeckt ende overtrocken was van binnen. Siet 1.Reg. 6.20, 21, etc. 2.Chron.3.4, 5, 6.

3 Door dien de Chaldeen den Tempel afbrekende, alles bestoven, ende verduystert is geworden. Hebr. bedeckt.

4 Of, de steenen der heyligheyt, D. die aen het gebouw des Tempels geweest zijn, die aerdigh ende konstelick gehouwen ende gepolijst waren, 1.Reg. 5.17, 18. ende 6. vers 7. Vergelijckt hier mede de steenen des tweeden Tempels, Matt. 24. vers 2. Luce 19.44.

5 D. aen de eynden ende hoecken der straten verstroyt, als van geener weerde zijnde. Vergel. bov. 2. versen 11, 12, 19. ende den Psalm 79.

6 Hebr. uytgestort.

2

Beth. ⁷ De kostelicke kinderen Zions, tegen fijn gout geschatt, ⁸ hoe zijnse [nu] gelijck gereeckent den aerdenen flesschen, het werck van de handen eens pottebackers!

7 D. de treffelickste ende geachtste mannen der stadt ende des lants. siet dusdanige gelijckenissen Iob cap. 28. vers 16, etc.

8 Hoe zijnse nu soo onweert ende verachtsaem geworden, als aerdene vaten. Vergel. Iesa. 30.14.

3

Gimel. Selfs laten de ⁹ zeekalveren de borsten neder, sy zoogen hare welpen: [maer] de dochter mijnes volcks is ¹⁰ als een wreede geworden, gelijck de struyssen in de woestijne.

9 And. zeehonden. Eenige verduytschen hier het Hebr. woort draken, maer dat en schijnt hier niet wel te passen, overmits daer geen specie van aerdsche draken en is, die borsten heeft. Anders beteeckent het Hebr. woort allerley kruypende monsterdieren, die op d’aerde, of in de wateren zijn. De Phocae, of, zeekalveren zijn van sulcken aert, datse in ’t water, ende oock op ’t lant leven, ende sy leggen hare jongen aen den oever der wateren, ende sy komen tot deselve, ende gevense de mamme, deselve soo lange op ’t lant latende liggen, tot datse het water verdragen kunnen. siet Plin. lib. 9. cap. 13. Als de Propheet hier seyt, dat de zeekalveren de borsten neder laten om hare welpen te zoogen; dat is, als of hy seyde, De zeekalveren komen vrymoedelick aen den oever des waters, ende geven haren welpen de mamme, die sy daer eenen tijt langh gerustelick mogen liggen laten: maer de dochter mijnes volcks, D. de moeders, die onder mijn volck zuygende kinderen hebben, lijden sulcken hongers noot datse hare kinderen niet en konnen zoogen, ende worden oock met hare kleyne kinderen soo gehaett, verdreven, ende vervolght van d’eene plaetse tot de andere, datse geen plaetse, noch ruste en hebben, om hare kinderen met vrede te zoogen: maer sy is gelijck de struyssen (of uylen) die van d’andere vogels in de wildernissen worden gehaett, gejaeght, ende vervolght. Vergelijckt Iob 30.29.

10 Hebr. tot eenen wreeden. And. moet onbarmhertigh zijn. And. van wegen de wreede, T.w. tyrannen, vervolgers.

4

Daleth. De tonge des zooghkints kleeft aen sijn gehemelte ¹¹ van dorste: de kinderkens eysschen ¹² broot, daer en is niemant die [het] hen ¹³ mede deyle.

11 Om dat harer moederen borsten drooge ende sonder melck zijn.

12 D. spijse, als bov. 1.11.

13 Siet Ies. 58. op vers 7. van de beteeckenisse des Hebr. woorts. Hier is de sin, Niemant deelt de kinderkens broot mede, door dien sy het selfs niet en hebben, ende derhalven moeten de kleyne kinderkens van honger ende van dorst vergaen.

5

He. Die ¹⁴ leckernijen aten, versmachten [nu] op de straten: ¹⁵ die in ¹⁶ carmoisijn opgetrocken zijn, ¹⁷ die omhelsen den dreck.

14 Leckere spijse, het alderleckerste.

15 D. die op het alderkostelickste plechten gekleet te gaen.

16 Siet Iesa. 1. op vers 18.

17 D. die liggen nu ende wentelen op de misthoopen, ende in de vuyligheden der straten: Of, sy eten dreck. Vergel. 2.Reg. 6.25.

6

Vau. Ende de ¹⁸ ongerechtigheyt der dochter mijnes volcks, ¹⁹ is grooter dan de sonde van Sodom, die als ²⁰ in eenen oogenblick omgekeert wiert, ende ²¹ geen handen en hadden arbeyt over haer.

18 Men kan door de woorden ongerechtigheyt ende sonde hier verstaen, ofte de ongerechtigheyt ende sonde selfs, of de straffen van dien. siet Lev. 5. op vers 1.

19 Soo ten aensien der straffe selfs, als ten aensien der geduersaemheyt der selver.

20 D. haestelick, subijtelick, onvoorsiens, als Ps. 6.11. siet Gen. 19.25. Ezech. 16.46, 47, etc.

21 D. menschen handen en hebben geen moeyte gehadt om Sodom uyt te roeijen, maer Godt heeft het gedaen sonder middel van menschen; maer met Ierusalem is’t geheel anders geweest. And. daer en bleven geen handen aen, of, in haer, D. geen kracht: sy wierden in der haest geheel vernielt, daer tegens in ’t Ioodsche lant ende in Ierusalem, zijn de legers der Chaldeen lange gebleven, ’t volck steeds quellende ende plagende: Sodom wert subijtelick, ende als in eenen oogenblick ’t onderste boven gekeert (Gen. 19.) door de hant Godes, sonder datter legers der soldaten toe zijn gebruyckt geworden.

7

Zain. ²² Hare ²³ bysonderste ²⁴ waren reyner dan de sneeuw, sy waren witter dan melck: sy waren rooder van lichaem, dan robijnen, ²⁵ gladder dan een saphyr.

22 T.w. der dochter mijnes volcks.

23 D. de voortreffelickste ende aensienelickste, afgesonderste. Hebr. Nezirim, Nezireen. Aldus wierden die genoemt onder de Ioden, die een bysondere maniere van leven te onderhouden belooft hadden, sekere spijsen niet etende, geenen wijn, noch droncken makenden dranck nuttigende, ende het hayr niet afscheerende, Num. 6.2, 3, 4, etc. siet Iud. 13. op vers 5. ende 16.17. 1.Sam. 1.11. Luce 1.15. Maer somtijts beteeckent het soodanige persoonen, die andere overtreffen in weerdigheyt ende treffelickheyt. Aldus wort Ioseph genoemt een afgesonderde onder sijne broederen, Gen. 49.26.

24 T.w. eer het Ioodsche lant in desen elendigen stant vervallen was.

25 Hebr. hare snijdinge, of, polijstinge, of, gravéringe, was als des saphyrs, D. soo suyver, als of sy uyt eenen saphyr gesneden waren. Of, sy waren als glat saphyr.

8

Cheth. [Maer nu] is ²⁶ hare gedaente verduystert ²⁷ van swartigheyt, ²⁸ men kentse niet op de straten: hare huydt kleeft aen hare beenderen, ²⁹ sy is verdorret, sy is geworden als een hout.

26 D. hare schoonheyt.

27 Spruytende uyt den grooten honger, sieckte, mitsgaders andere elenden en quellagien die sy geleden hebben. Vergl. Iob 30.30. And. duysterer dan de swartigheyt selve.

28 Hebr. Sy en vvorden niet gekent, etc. sy zijn soo verandert, dat wiese op de strate ontmoett, die en kentse niet voor die lieden diese te voren waren.

29 Of, sy zijn verdorret, sy zijn als een hout, soo dorre, ende soo hardt als of het een stuck houts ware. Siet ond. cap. 5. vers 10.

9

Teth. De verslagene van den sweerde, die zijn ³⁰ geluckiger, dan ³¹ de verslagene van den honger: want ³² die ³³ vlieten daer henen, [als] doorsteken zijnde ³⁴ om datter geen vruchten der velden en zijn.

30 Hebr. beter.

31 Want die door, of met het sweert omgebracht worden, en lijden soo lange pijne niet als die allenghskens van honger sterven.

32 T.w. die van honger sterven.

33 D. sy sterven allenghskens.

34 D. by gebreck van ’t voedtsel het welck de aerde gewoon is den menschen te geven, zijn sy dorre ende soo mager geworden, dat haer de beenderen schier het vel doorsteken. Vergel. Psalm 109.24.

10

Jod. ³⁵ De handen der barmhertige [kolom] wijven hebben hare kinderen gekoockt: sy zijn haer ³⁶ tot spijse geworden ³⁷ in de verbrekinge der dochter mijnes volcks.

35 Ofte, de barmhertige wijven hebben hare kinderen met [hare] handen gekoockt. Siet bov. 2. op versen 20, 22. Levit. 26.29. Deut. 28.53. 2.Reg. 6.29.

36 Hebr. om te eten, ofte, te spijsen.

37 D. te dier tijt als Ierusalem is uytgeroeyt geworden.

11

Caph. De HEERE heeft sijne grimmigheyt ³⁸ volbracht: hy heeft de hittigheyt sijnes toorns uytgestort: ende ³⁹ hy heeft te Zion een vyer aengesteken, het welck hare fondamenten verteert heeft.

38 D. hy en heeft niets na gelaten het welck diende tot bewijs sijnes toorns over sijn volck na de voorsegginge sijner Prophetien.

39 D. hy heeft een verteerende vlamme in Ierusalem gesonden, die niet alleen de daken der huysen, maer oock de fondamenten selve verteert heeft, geen overblijfsel daer van overigh latende, noch eenige hope van weder-opbouwinge.

12

Lamed. ⁴⁰ De Koningen der aerde en souden het niet gelooft hebben, noch alle de inwoonders der werelt, dat ⁴¹ de tegenpartijder ende vyant, ⁴² tot de poorten van Ierusalem soude in gaen.

40 Doe het Ioodsche lant, ende de stadt van Ierusalem in haren fleur waren, wierden sy seer groot geachtt ende seer gevreest van alle de omliggende Koningen ende natien. Siet Deut. cap. 28. en Psalm 48. de beloften, ende oock de dreygementen, die Godt den Ioodschen volcke is doende.

41 T.w. der Ioden.

42 Zijnde Ierusalem niet alleene sterck van situatie ende gebouw, maer oock haddet de Heere veel jaren krachtelick beschermt, tot verwonderinge van de gantsche werelt.

13

Mem. ⁴³ ’t Is van wegen de sonden harer Propheten, [ende] de misdaden harer Priesteren, ⁴⁴ die in het midden van haer, het bloet der rechtveerdigen vergoten hebben.

43 De sin is, De oorsake die Godt bewogen heeft aldus met Ierusalem te handelen, was de groote sonde, die niet alleen het gemeyne volck begaen hadde, maer oock de Propheten, ende de Priesters (verstaet de valsche Propheten ende Priesters) die het volck hadden behooren t’onderwijsen, ende in alle gerechtigheyt voor te gaen. Siet Ierem. 5.31. ende 23.21.

44 D. die tot sulcke hooghte ende grouwel der sonden zijn opgeklommen, dat sy door de Magistraten ende andersins gedoot hebben de gene, die rechtveerdiger waren dan sy, Ierem. 26.11. Matth. 23.34.

14

Nun. ⁴⁵ Sy ⁴⁶ swerfden ⁴⁷ [als] blinde op de straten, sy waren ⁴⁸ met bloet besmett, soo dat men ⁴⁹ niet en konde ⁵⁰ zijn [of] men raeckte hare kleederen aen.

45 T.w. die boose menschen, daer van vers 13 gesproken is.

46 Ofte, svvierden, gingen heen en vveder.

47 Die noch de waerheyt haer van Gode geopenbaert, noch de straffe die haer nakende was, en sagen. Siet Iesa. 42. op versen 18, 19.

48 T.w. der rechtveerdigen, ’t welck sy vergoten hadden.

49 Nergens en konde gaen noch staen. Of, niet voorby en konde, of, vermijden en konde.

50 Door dien dese (T.w. die het rechtveerdigh bloet vergoten hadden) hare mede-burgeren soo dickwils, ende soo vele, op de straten ontmoeteden. Andre verstaen dit 14 versken aldus, Sy, T.w. de burgers van Ierusalem waren van wegen de wreetheyt der vyanden soo verbaest, dat sy als blinde menschen, niet en wisten, waer sy haer keeren of wenden souden. Sy besmetteden haer met bloet; dewijle sy dus verbaest waren, soo en konden sy niet voorsichtelick gaen, maer sy traden, als of sy blint waren, in het bloet der dooden, haer selven alsoo besmettende. Sy roerden met hare kleederen aen, dat haer niet geoorloft en was, namelick de doode lichamen, die niemant, sonder sich te besmetten, aenroeren en mocht.

15

Samech. ⁵¹ Sy riepen tot hen, wijckt, [hier is] een onreyne, wijckt, wijckt, en roert niet aen: ⁵² Sekerlick sy zijn wech gevlogen, ja wech gesworven: ^53[53] sy seyden onder de Heydenen, ⁵⁴ Sy ⁵⁵ en sullender niet langer woonen.

51 De sin schijnt te zijn, Sy, T.w. die met bloet besmet waren, riepen tot hen, T.w. tot de gene diese ontmoeteden, vvijckt, vvijckt, (siet Levit. 13.45.) aldus van selfs, door overtuyginge van hare eygene conscientie bekennende ende belijdende, dat sy onreyn waren. Vergel. Iesa. 52.11.

52 De sin schijnt te zijn, Gelijck de gesonde der melaetscher aenroeringe vermijden, alsoo en willen de vrome ende eerbare persoonen by de godtloose menschen niet langer woonen noch verkeeren, maer sy vliedense, ende trecken van haer wech, soo haestelick, als of sy wech vlogen, op dat sy der straffen, haer over het hooft hangende, niet mede deelachtigh en souden worden. Ofte men kan het alsoo verstaen, dat haer hier spottender wijse wort toegeseyt de Godtlicke straffe harer verstroyinge ende wechswervinge.

53[53] T.w. de Godtsalige woonende onder de Heydenen, by dewelcke sy haren toevlucht genomen hadden. And. men seyde onder de Heydenen, etc. D. de Heydenen selfs seyden tot malkanderen, dat de Ioden van wegen hare godtloosheyt noch in haer eygen lant noch elders souden konnen verblijven.

54 T.w. die godtloose boeven.

55 Verstaet hier by, Maer d’aerde salse verslinden, dewijle sy soo leelick met onnoosel bloet bevleckt zijn.

16

Pe. ⁵⁶ Des HEEREN ⁵⁷ aengesichte heeftse ⁵⁸ verdeylt, hy en salse voortaen ⁵⁹ niet meer aensien: ⁶⁰ sy en hebben het aengesichte der Priesteren ⁶¹ niet ge-eert, sy en hebben ⁶² den ouden geen genade bewesen.

56 Dit spreeckt de Propheet in den persoon der Heydenen.

57 D. des Heeren toorn. Siet Lev. 10. de aent. op vers 17. ende Psalm 21. op vers 10.

58 Of, verstroyt, T.w. onder de vreemde ende wijtgesetene Heydenen ende natien.

59 T.w. met een blijde gelaet: Of, om haer in genade aen te nemen.

60 T.w. de Ioden en hebben de Leeraers der Wet, die sy hadden, niet gerespecteert. And. sy,) T.w. de Chaldeen en hebben de Priesters niet verschoont.

61 Hebr. niet opgenomen.

62 Of, de Oudtste, D. de Overigheden, noch Priesters.

17

Ain. ⁶³ Noch besweecken ons onse oogen, ⁶⁴ [siende] ⁶⁵ na onse ydele hulpe: ^a wy gaepten met ons gapen ⁶⁶ op een volck, [dat] niet en konde verlossen.

63 D. niet tegenstaende alle onse elenden, soo gaepten wy noch seer na sulcke hulpe, die ons niet voorderlick en konde wesen. Anders, doe vvy noch vvaren) Te weten, in ons vaderlant, ende in goeden welstant.

64 Ofte, van vvegen onse ydele hulpe.

65 Na de hulpe die ons uyt Egypten ende van elders komen soude. Siet Ierem. 37.7, 9.

a Ezech. 29.16.

66 T.w. op de Egyptenaers.

18

Tsade. ⁶⁷ Sy ⁶⁸ hebben onse gangen na gespeurt, dat wy op onse straten niet gaen en konden: ⁶⁹ Ons eynde is genadert, ⁷⁰ onse dagen zijn vervult, ja ons eynde is gekomen.

67 T.w. de Chaldeen.

68 De sin is, Sy hebben katten, of hooghten opgeworpen voor onse stadt, uyt dewelcke sy in onse stadt sien konden, ende ons uyt deselve alsoo benauwen, dat wy onse straten niet vrijelick gebruycken en konden. Vergelijckt 2.Reg. cap. 25. vers 4.

69 Als of hy seyde, Die boven verhaelde swarigheden, die ons over komen, zijn gewisse teeckenen ende voorboden, dat wy haest sullen uytgeroeyt worden.

70 Te weten, de dagen onses levens: Ofte, de dagen onses verderfs: Ofte, de dagen onses vvelstants.

19

Koph. ⁷¹ Onse vervolgers zijn ⁷² sneller geweest, dan de arenden ⁷³ des hemels: ⁷⁴ sy hebben ons op de bergen hittighlick

71 Te weten, de Chaldeen.

72 Hebr. lichter. Vergelijckt Ierem. cap. 4. vers 13.

73 D. der lucht, als Matth. c. 6. daer staet, De vogelen des Hemels, D. der lucht, die in de lucht, ofte in de hooghte vliegen.

74 De sin is, Of wy onsen toevlucht tot de bergen namen, of dat wy ons in de bosschen verberghden, soo konden onse vyanden ons over al wel vinden.

[fol. 63v]

vervolght, in de woestijne hebben sy ons lagen geleyt.

20

Resch. Den ⁷⁵ adem onser neusen, ⁷⁶ de Gesalfde des HEEREN, ⁷⁷ is gevangen in hare groeven: ⁷⁸ [van] welcken wy seyden, ⁷⁹ Wy sullen onder sijne schaduwe leven ⁸⁰ onder de Heydenen.

75 D. hy door wien wy den adem halen, op welcken wy ons verlieten, ende hoopten ruste ende welvaert door hem te verkrijgen.

76 D. onsen Koningh, T.w. Zedekia, die van Godt tot onsen Koningh verordineert was. Sommige verstaen het van den Koningh Iosia, andere van Iechonia. Van de salvinge der Koningen, siet 1.Reg. 1. op vers 34.

77 D. hy is gevallen in de stricken, of lagen sijner vyanden, Ierem. 52.8, 9. Dat hier den quaden Koningh Zedekia dien heerlicken titel gegeven wort, dat en moet niemant wonder geven, Saul wort oock genoemt de Gesalfde des Heeren. Dit en geschiet niet ten aensien hares persoons, maer ten aensien des ampts ’t welck sy bedienden.

78 D. daer wy sulcke hope van hadden, dat wy by ons selven dachten ende ons selven inbeeldden.

79 D. wy sullen door hem verquickt worden in de sware hitte der grooter vervolgingen. siet dese selve gelijckenisse Dan. 4.12.

80 T.w. of wy schoon onder vele vreemde natien der Heydenen verstroyt worden.

21

Schin. ⁸¹ Weest vrolick, ende verblijdt u, ⁸² ghy dochter Edoms, die ⁸³ in het lant ⁸⁴ Uz woont: [doch] ⁸⁵ de beker sal oock tot u komen, ⁸⁶ ghy sult droncken worden, ende ⁸⁷ ontbloot worden.

81 Dit spreeckt de Propheet spotswijse tot de vyanden der Ioden, als of hy seyde, Neemt uw’ genoeghte van ons, soo lange als Godt u gewelt over ons geeft.

82 De sin is, Verblijdt u alle onse vyanden, doch insonderheyt ghy Edomiten, die ghy soo wreet over ons geweest zijt. siet Psalm 137.7.

83 Of, by het lant Uts.

84 Van het lant Uz, siet Genes. 10.23. ende Iob. 1. op vers 1.

85 T.w. de beker des toorns Godes. De sin is, De slaende roede van des Heeren hant, en sal niet alleen ons treffen, maer ghy sult’er u deel oock van hebben. siet Psalm 11. d’aent. op vers 6. siet oock Ier. 25. op vers 15. Mich. 7.8. Obad. vers 16.

86 D. ghy sult oock Godes straffen overvloedighlick gevoelen.

87 D. uwe schande ende oneere sal voor alle mans oogen openbaer worden. And. ende ghy sult u ontblooten] gelijck de dronckene menschen plegen te doen. siet Gen. 9.21.

22

Thau. ⁸⁸ Uwe ongerechtigheyt ⁸⁹ heeft een eynde, O ghy dochter Zions: ⁹⁰ hy en sal u niet meer gevangelick doen wech voeren: [maer] uwe ongerechtigheyt, ⁹¹ O ghy dochter Edoms, ⁹² sal ⁹³ hy besoecken, ⁹³ hy sal uwe sonden ⁹⁴ ontdecken.

88 D. de straffe uwer ongerechtigheyt. siet bov. op vers 6.

89 D. sy sal voorseker haest een eynde nemen. siet d’aent. Ies. 40. op vers 2. De Propheet schijnt hier te sien op de seventighjarige gevangenisse der Ioden, daer mede des Heeren toorn voor dat mael gestilt was.

90 T.w. de Heere en sal u niet gedurighlick noch altoos in dese gevangenisse ende ballinghschap blijven laten, maer hy sal u eyndelick daer uyt verlossen, ende weder in u vaderlant brengen, ende hier na niet wederom aldus met sulcke gevangenisse, ofte wechvoeringe straffen, gelijck hy nu gedaen heeft. Doch verstaet hier by, ’t en zy dat ghylieden my wederom met uwe grouwelicke ende langhdurige sonden daer toe dwinght, gelijck geschiet is ten tijde als Godt in sijnen rechtveerdigen toorn door Vespasianum ende Titum de stadt van Ierusalem geheelick heeft laten verwoesten, den Tempel verbranden, de geheele natie verdelgen, wech voeren, verkoopen, ende door de gantsche werelt verstroijen.

91 Ghy die nu machtigh ende weeldigh zijt.

92 T.w. in sijnen toorn.

93 Hebr. hy heeft besocht, hy heeft ontdeckt. Prophetischer wijse gesproken.

93 Hebr. hy heeft besocht, hy heeft ontdeckt. Prophetischer wijse gesproken.

94 D. aen den dagh brengen door de straffen, daer mede hy u straffen sal. Ter contrarie wort de Heere geseyt dien de sonden te bedecken, dien hyse vergeeft, Psalm 32. vers 1.