Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ij. Capittel.

Bedroeffelicke klaghte over de verwoestinge der stadt Ierusalems, ende des Ioodschen volcks, vers 1, etc. ’t welck hy wederom indachtigh maeckt de oorsaken deser straffen, 14. spot harer vyanden in hare elende, 15. Vermaninge tot oprecht berouw ende leetwesen over hare sonden, 18. met yverigen gebede, 19. waer van hy haer een voorschrift geeft, 20.

1

ALeph. ¹ Hoe heeft de Heere ² de dochter Zions ³ in sijnen toorn ⁴ bewolckt? hy heeft de ⁵ heerlickheyt Israëls ⁶ van den hemel [op] d’aerde neder geworpen: ende hy en heeft ⁷ aen de voetbanck sijner voeten niet gedacht ⁸ in den dagh sijnes toorns.

1 Siet boven 1.1.

2 D. het volck van Ierusalem, ’t welck Gode soo lief ende weert pleeght te zijn, als een dochter haren ouderen. Siet Psalm 87.2.

3 Zijnde over haer ontsteken van wegen hare sonden ende menighvuldige overtredingen.

4 Ofte, met een wolcke bedeckt: De sin is, In plaetse daer Godt de Heere eertijts sijn volck met eene dicke wolcke ten goede bedeckt heeft, daer bedeckt hyse nu met een dicke wolcke van menigerley elende.

5 D. den heerlicken staet daer in hy sijn volck geplantt hadde. Of, verstaet hier door de heerlickheyt Israëls, de Arke des verbonts, als 1.Sam. 4.21, 22.

6 D. van den hooghsten trap der treffelicke heerlickheyt, tot den nedrighsten stant der elende. Vergel. Obad. vers 4. Psalm 102.11. Matth. 11.23.

7 D. aen sijnen Tempel, ende aen den Godtsdienst die men daer in oeffende: of, verstaet door de voetbanck, d’Arke des verbonts. siet 1.Chro. 28.2. siet oock Exo. 25.18, 19, 20. 2.Sam. 6.2. 2.Reg. 19.15. Psalm 99.5. ende 132.7.

8 T.w. als hy in sijnen toorn Ierusalem door de Chaldeen heeft laten verdelgen.

2

Beth. De Heere heeft ⁹ alle de wooningen Iacobs ¹⁰ verslonden, ende en heeftse

9 D. alle de schoone behuysingen daer in hy sijn volck, T.w. de nakomelingen Iacobs, geplaetst hadde.

10 D. subytelick te schande gemaeckt, soo dat sy schijnen opgeslockt, of verslonden te zijn.

[fol. 61v]

niet verschoont: hy ¹¹ heeft de vastigheden ¹² der dochter Iuda afgebroken ¹³ in sijne verbolgentheyt, hy heeft gemaeckt, datse de aerde raken: ¹⁴ hy heeft het Koninckrijcke, ende des selven Vorsten ontheylight.

11 D. alle de bollewercken, kasteelen, torens, die in het Ioodsche lant opgericht waren tot bescherminge des lants. Vergel. Luce 19.44.

12 D. der nakomelingen Iacobs.

13 Ontsteken zijnde over sijn volck van wegen hare menighvuldige overtredingen.

14 D. hy heeft de gantsche natie der Ioden, hooges ende leeges stants-persoonen als onreyn verworpen, ende over gegeven in de handen der godtloose volckeren, om van deselve mishandelt, ende van alle heerlickheyt berooft te worden. Vergel. Ies. 47.6.

3

Gimel. Hy heeft ¹⁵ in ontstekinge des toorns, ¹⁶ den geheelen hoorn Israëls afgehouwen, ¹⁷ hy heeft sijne rechter hant achterwaerts getrocken, ¹⁸ doe de vyant quam: ende hy is ¹⁹ tegen Iacob ontsteken, als een vlammende vyer, [dat] rontom verteert.

15 D. in sijnen grooten toorn, als Deuter. 29.24.

16 Dat is, alle de macht en de heerlickheyt des Ioodschen volcks. siet Deut. 33. op vers 17. 1.Sam. 2. vers 1. Ier. 48.25.

17 D. hy heeft ons sijne macht, bystant, ende gunstige hulpe ontrocken.

18 Hebr. van, ofte, voor het aengesichte des vyants. De sin is, Dat hy d’Israëliten niet helpen en woude, doe sy voor den vyant vluchteden.

19 Tegen de nakomelingen Iacobs, doch insonderheyt tegen de stamme Iuda.

4

Daleth. Hy heeft sijnen boge ²⁰ gespannen ²¹ als een vyant, hy heeft sich [met] sijne rechter hant ²² gestelt als een tegenpartijder, dat hy doodde ²³ alle de begeerlicke dingen der oogen: hy heeft sijne grimmigheyt ²⁴ in de tente der dochter Zions ²⁵ uytgestort als een vyer.

20 Hebr. getreden. siet Ps. 7. op vers 13.

21 De sin is, De Heere maeckt sijne wapenen noch veerdigh, om ons noch meer te verderven, als de vyanden doen, die malkanderen soecken te beschadigen.

22 T.w. tegen Zion.

23 Siet 1.Reg. 20. op vers 6. Vergelijckt Ezech. 24.16, 21, 25. Verstaet hier, door de begeerlicke dingen der oogen, de jonge manschap, de bloeme des volcks, item, de Priesters, de Vorsten, ende al wat lieflick ende aengenaem was.

24 D. in ’t midden van sijn volck, of, in de stadt van Ierusalem.

25 D. seer overvloedelick komen laten. siet de aenteeck. Psalm 79. op vers 6.

5

He. ²⁶ De Heere is geworden als een vyant, hy heeft Israël ²⁷ verslonden, hy heeft alle ²⁸ hare palleysen ²⁷ verslonden, hy heeft ²⁹ des selven vastigheden verdorven: ende hy heeft by de dochter Iuda ³⁰ het klagen ende kermen vermenighvuldight.

26 Den menschen kan men eenighsins tegenstant doen, maer Gode geensins.

27 Siet vers 2.

28 T.w. der dochter Zions, D. Ierusalems.

27 Siet vers 2.

29 T.w. Israëls. De sin is, De Heere heeft alle de sterckten ende fortressen geraseert, die gebouwt waren tot bescherminge der Israëliten.

30 Of, de treuringe ende droefheyt: als Ies. 29.2.

6

Vau. Ende hy heeft sijne ³¹ hutte ³² met gewelt afgeruckt, als eenen hof, hy heeft ³³ sijne vergaderplaetse verdorven: de HEERE heeft in Zion doen vergeten ³⁴ de Hooghtijt ende den Sabbath, ende hy heeft in de gramschap sijns toorns ³⁵ den Koningh ende den Priester smadelick verworpen.

31 Of, tuyn, D. Tabernakel, of Tempel. Siet Psalm 76. op vers 3. ende 80.13. ende 89.41. Iesa. 5.5.

32 Of, met wrevel. Het Hebr. woort beteeckent yet met onstuymigheyt wech rucken. Vergel. Psalm 80.13. ende 89.41. etc. ende Ies. 5.5.

33 Of, de plaetse sijner t’samenkomste, daer sijn volck placht te vergaderen, om den Godtsdienst te oeffenen, T.w. den Tempel, en de Synagogen.

34 D. ’t houden van de gewoonlicke ordinare feesten alle jaren, ende den Sabbath alle weke.

35 D. de Regeerders van landen ende steden, als oock de Leeraers der Kercke. De sin is, Hy heeft soo den Kerckelicken, als den Politijcken staet het onderste boven gekeert.

7

Zain. De Heere heeft sijnen altaer verstooten: hy heeft ³⁶ sijn heylighdom ³⁷ te niete gedaen, hy heeft de mueren ³⁸ harer palleysen, in des vyants hant ³⁹ over gegeven: ⁴⁰ sy hebben in het huys des HEEREN een stemme ⁴¹ verheven als op den dagh eenes gesetten Hooghtijts.

36 D. sijnen Tempel.

37 And. verfoeyt, als of ’t een vervloeckte plaetse ware geworden, weerdigh dat men der een afgrijsen van hebbe. De sin is, Hy en kan nu die plaetse niet lijden noch verdragen, in dewelcke hy voor desen eenen lust ende welgevallen gehadt heeft. Vergl. Psal. 89.40.

38 T.w. der dochter Zions, D. Ierusalems.

39 Of, besloten.

40 T.w. hare vyanden, ende by namen de Chaldeen, doe sy de stadt ende Tempel hadden ingenomen ende verwoest, hebben met groote triumphe gejuycht, geschreeuwt, ende geroepen, even gelijck het volck Godes pleeght te doen op de feestdagen, insonderheyt op de hooge feestdagen, den Heere met vreughden-gesangh in den Tempel lovende. siet Psalm 74.4.

41 Hebr. gegeven.

8

Cheth. De HEERE ⁴² heeft gedacht te verderven ⁴³ den muer der dochter Zions, hy heeft ⁴⁴ het richtsnoer [daer over] getogen, hy en heeft sijne hant ⁴⁵ niet afgewendt, ⁴⁶ dat hyse niet en verslonde: ende hy heeft ⁴⁷ den voormuer, ende den muer t’samen ⁴⁸ treurigh gemaeckt, sy zijn ⁴⁹ verswackt.

42 D. hy heeft besloten, ende verordineert.

43 D. de bescherminge Ierusalems.

44 D. hy heeft ontworpen de sekerheyt van der stadt Ierusalems ondergangh. Siet 2.Reg. 21.13. Ies. 34.11. ’t Is een maniere van spreken genomen van de metselaers ende timmerlieden.

45 D. niet te rugge getogen.

46 D. hy en heeft niet opgehouden tot dat hyse teenemael verwoest heeft.

47 Of, voorschanse, dwinger, bollewerck, vestinge, voorburcht, wal, fortresse. siet Psalm 122.7.

48 D. hy heeft selfs den ongevoelicken creaturen oorsake van treuren gegeven.

49 T.w. door een geweldigh verderf. And. verwoest, geruïneert.

9

Teth. Hare poorten zijn ⁵⁰ in de aerde versoncken, hy heeft ⁵¹ hare grendelen verdorven ende gebroken: ⁵² haren Koningh, ende hare Vorsten zijn onder de Heydenen, ⁵³ daer en is geene wet: hare Propheten ⁵⁴ en vinden oock geen gesichte van den HEERE.

50 Alsoo dat de vyanden eenen vrijen pas daer door gekregen hebben, om in de stadt te komen.

51 D. alle sterckten en sloten, soo dat se nu geen gewelt kunnen tegen staen.

52 D. sy moeten nu leven ende verkeeren onder de volcken die de ware religie vyant zijn.

53 And. de wet en is niet meer, D. sy en hebben geene ordinarise oeffeninge harer religie, door den dienst der Priesteren ende Leviten: want van de Propheten wort stracks gesproken.

54 D. sy en hebben oock soo overvloedige openbaringen niet, als sy plachten te hebben. siet Psal. 74. op vers 9.

10

Jod. ⁵⁵ De Oudtste der dochter Zions sitten op der aerde, sy ⁵⁶ swijgen stille, ⁵⁷ sy werpen stof op haer hooft, sy hebben ⁵⁸ sac-[kolom]ken aengegort: ⁵⁹ de jonge dochters van Ierusalem laten haer hooft ter aerde hangen.

55 D. de wijste ende statighste onder den volcke, die wel eertijts op koetswagens, of schoone peerden door de stadt, ende over lant plachten te rijden ende reysen.

56 Als verbaest ende versuft zijnde van wegen hare groote elende.

57 Sy betoonen groote teeckenen van verslagentheyt ende van droefheyt. Siet Iob 2.12.

58 D. droefkleederen, als Ioël 1.8, 13. Ione 3.5, 6. siet d’aent. Gen. 37. op vers 34.

59 Die gemeynlick plechten om hooge te sien, (Iesa. c. 3. vers 16.) ende met hare schoonheyt te proncken, die sien nu neder-waerts, als zijnde beschaemt over haer selven.

11

Caph. ⁶⁰ Mijn oogen zijn verteert door tranen, mijn ingewant wort ⁶¹ beroert: ⁶² mijn lever is ter aerde uytgeschudt, van wegen ⁶³ de breucke der dochter mijnes volcks: om dat het kindeken, ende de zuygelingh op de straten der stadt ⁶⁴ in onmacht sincken;

60 D. ick weene soo vele, dat mijn oogen daer door by na vergaen zijn. Wy souden seggen, ick schreije my de oogen uyt. Siet Psalm 6 versen 7, 8. ende d’aent. aldaer.

61 Siet bov. c. 1. op vers 20.

62 D. mijne inwendige deelen zijn versmolten, ende sy ontvallen my, ofte, het bloet vliett wech uyt mijnen lever. Siet Iob 16. op vers 13.

63 D. wanneer ick aenmercke de elendigheden, ende verbrekingen die de Kercke Godes lijdet. siet Ierem. 4.6.

64 Of, besvvijmen, besvvijcken, T.w. van honger en dorst, ende gebreck van alle nootdruft. Siet Iesa. 57.16.

12

Lamed. [Als] ⁶⁵ sy tot hare moeders seggen, Waer is ⁶⁶ koorn ende ⁶⁷ wijn? als sy op de straten der stadt in onmacht sincken, als de verslagene: ⁶⁸ als sich hare ziele uytschuddet in den schoot harer moederen.

65 T.w. de kleyne kinderkens.

66 D. broot, nootwendigh voedtsel.

67 Om ons in onse swackheyt te verquicken.

68 De sin is, Als sy haer leven weder over geven aen hare moeders, overmits sy hen geen voedtsel en geven, om haer in het leven te behouden.

13

Mem. ⁶⁹ Wat getuygen sal ick u brengen? wat sal ick ⁷⁰ by u vergelijcken, ⁷¹ ghy dochter Ierusalems? wat sal ick by u vergelijcken, dat ick u trooste, ghy jonckvrouwe, dochter Zions? want ⁷² uwe breucke is [soo] groot als de zee: ⁷³ wie kan u heelen?

69 Of, vvat getuygenisse, als of hy seyde, Wat exempel sal ick u voor oogen setten, door ’t welcke ick u soude mogen troosten? Ick en vinde nergens geen volck, dat oyt soo hardt is gestraft geworden, als ghy gestraft wort. Andere nemen het in desen sin, Wat sal ick nemen om te getuygen, dat ghy geen groote redenen hebt, om dus te roepen ende te tieren. Siet Ies. cap. 51. de aenteeck. op vers 19.

70 T.w. in dese uwe elende.

71 D. ghy volck Godes.

72 D. uwe elenden zijn breet, diepe, krachtigh, ende schier onbegrijpelick, als de scheuren ofte inbreucken die de zee maeckt: ghy zijt sulck een spiegel van Godes hevigen toorn, als’er noch noyt te voren in der werelt geweest is.

73 Wat middelen zijnder in der werelt te vinden, om u te redden? Na ’t oordeel van een yeder, is uwen staet desperaet, daer en is geen helpen meer aen.

14

Nun. Uwe ⁷⁴ Propheten hebben u ⁷⁵ ydelheyt, ende ⁷⁶ ongerijmtheyt ⁷⁷ gesien, ende ⁷⁸ sy en hebben [u] uwe ongerechtigheyt niet geopenbaert, ⁷⁹ om uwe gevangenisse af te wenden: maer ⁸⁰ sy hebben u gesien ydele ⁸¹ lasten, ende ⁸² uytstootingen.

74 Verst. dit van de valsche Propheten die de boose Ioden haer selven verkoren hadden, of, die haer selven uytgaven voor leytslieden, of stierlieden, ende onderwijsers, maer niet van Godt gesonden, noch de rechte Propheten niet zijnde. siet Ier. 2.8. ende 5.31. ende 14.14. ende 23.16. ende 27.10. ende 29.8, 9. Ezech. 13.2.

75 D. soodanige dingen, die gantschelick niet en streckten ten goede, noch tot Godtsaligheyt: als by exempel, Sy hebben u den vrede ende alles dinghs overvloet verkondight, als Godt het contrarie dreyghde. Siet Ierem. 28.2, 3, 15. ende 29.8.

76 Hebr. onsmakelicke dingen. Siet Iob 1. op vers 22. ende Ierem. 23.13.

77 D. gepropheteert. Want Prophetien zijn Goddelicke gesichten den Propheten geopenbaert.

78 D. sy en hebben u uwe sonden ende overtredingen niet oprechtelick voor gedragen, om u in uwe conscientie te overtuygen.

79 D. datse u daer door tot oprecht berouw ende leetwesen souden gebracht hebben, om alsoo de oordeelen Godes voor te komen.

80 D. sy hebben u, als in Godes name geleert dingen die valsch ende nergens toe nut noch oorbaerlick en waren.

81 D. Prophetien. siet Ies. 13. op vers 1.

82 De sin is, Na welcke te luysteren de gereedste wegh was, om u uyt u lant te brengen. Want dwalingen te leeren ende te gelooven, is de fonteyne van alle de sonden, om welcker wille Godt gemeynlick de kinderen der menschen straft.

15

Samech. ⁸³ Alle die over wegh gaen, ⁸⁴ klappen met de handen over u, ⁸⁵ sy fluyten ende schudden haer hooft over de dochter Ierusalems: [seggende,] Is dit die stadt ⁸⁶ daer men van seyde, datse volkomen van schoonheyt was, eene ⁸⁷ vreughde der gantscher aerde?

83 T.w. van wat staet of qualiteyt datse zijn, doch verstaet die, die vreemt zijn van de ware religie.

84 Tot uwen spot. Hebr. met de palmen. Siet de aent. Iob 27. op vers 23.

85 Siet 1.Reg. 9.8. 2.Reg. 19.21. Iob 16. vers 9. Ier. 18.16.

86 D. die men noemde, de volmaeckte in schoonheyt.

87 Vergel. Psalm 48.3. ende 50.2.

16

Phe. Alle uwe vyanden ⁸⁸ sperren haren mont op over u, sy fluyten ende ⁸⁹ knerssen met de tanden, sy seggen, ⁹⁰ Wy hebbense verslonden, ⁹¹ dit is immers de dagh, dien wy verwacht hebben, wy hebben [hem] gevonden, ⁹² wy hebben [hem] gesien.

88 Siet Psalm 22.14. And. doen haren mont vvijt open.

89 Of, sy bijten op de tanden.

90 D. wy hebbense nu tot sulck eenen staet gebracht, datse niet weder opstaen en sullen.

91 De sin is, Wy hebben lange gewenscht desen dagh te sien, dien wy nu sien, ende beleven.

92 Of, vvy sien [hem nu,] T.w. met lust en met vreught.

17

Ain. ⁹³ De HEERE heeft gedaen wat hy gedacht hadde, hy heeft sijn woort ⁹⁴ vervult, dat hy ⁹⁵ bevolen hadde ⁹⁶ van ouden dagen, hy heeft afgebroken ende niet gespaert: ende ⁹⁷ hy heeft den vyant over u verblijdt, ⁹⁸ hy heeft den hoorn uwer tegenpartijders verhooght.

93 De Heere heeft over u laten komen al wat hy besloten hadde over u te brengen. Vergel. Levit. 26.17. Deuter. 28.15.

94 Aldus wort het Hebr. woort oock genomen, Iesa. 10.12. Zach. 4.9.

95 D. dat hy door sijne Propheten te voren verkondight ende gedreyght hadde. Siet Levit. c. 26. en Deut. c. 28.

96 Als cap. 1. vers 7.

97 Hem gevende macht ende victorie over u.

98 D. hy heeft den genen die u haten, groote sterckte ende macht gegeven. Siet van het woort hoorn, boven vers 3.

18

Tsade. Haer herte schreeuwde ⁹⁹ tot den Heere: ¹⁰⁰ O ^a ghy muer der dochter Zions, ¹ laet dagh ende nacht tranen af vlieten, als een beke: en geeft u selven geen ruste, ² uwen oogh-appel ³ en houde niet op.

99 T.w. doe sy, T.w. Godes volck, dus van de Chaldeen wierden geplaeght. And. tegen den Heere. De sin is, Sy, T.w. de boose Chaldeen, die niet u-lieden, maer den Heere lasterden. Siet 2.Reg. 19.22. Iesa. 36.4.

100 Dit zijn woorden des Propheten: Als of hy seyde, O ghy volck woonachtigh binnen de mueren Zions, ofte Ierusalems, op dewelcke sich Iuda, als op eenen stercken muer, verlaten heeft.

a Ierem. 14.17. ende Boven 1.16.

1 Vergel. boven cap. 1. versen 2, 16.

2 Hebr. de dochter uvver ooge en svvijge niet, D. uwen oogh-appel. Siet Psalm 17. op vers 8.

3 T.w. van tranen uyt te storten.

[fol. 62r]

19

Koph. ⁴ Maeckt u op, ⁵ maeckt geschrey des nachts ⁶ in den beginne der nachtwaken, ⁷ stort ⁸ u herte uyt voor het aengesichte des Heeren, als water: heft uwe ⁹ handen tot hem op, ¹⁰ voor de ziele uwer kinderkens, ¹¹ die in onmacht gevallen zijn van honger, ¹² voor aen op alle straten.

4 Een gebodt aen de Godtsalige, tot bidden.

5 D. klaeght den Heere opentlick ende vrymoedelick uwen noot.

6 Hebr. aen ’t hooft der [nacht-]wachten, D. te dier tijt als de nacht begint.

7 Vergel. Psal. 22. vers 15. ende 42.5. ende 62.9. en 102. vers 1.

8 D. al de swarigheyt die ghy in u herte hebt.

9 Hebr. palmen. Alsoo versen 20. 22.

10 D. voor het leven, als Ps. 6.5. De sin is, Om te bidden, dat Godt uwe kleyne kinderen wille verschoonen.

11 Ofte, die versmacht zijn.

12 Hebr. aen ’t hooft aller straten, D. aen alle hoecken, wegen en stegen der stadt. Vergel. Iesa. 51.20. ende ond. 4.1.

20

Resch. Siet HEERE, aenschouwt doch, ¹³ aen wien ghy alsoo gedaen hebt: ^b sullen dan de wijven ¹⁴ hare vrucht eten? de kinderkens ¹⁵ die men op de handen draeght? sullen dan de Propheet, ende de Priester ¹⁶ in het heylighdom des Heeren gedoot worden?

13 T.w. niet aen de Heydenen, maer aen uwen eerstgeborenen sone, Exod. 4. vers 22. aen u uytverkoren volck van Israël, Exod. 19.6. Deut. 4.7. ende 7.6.

b Thren. 4.10.

14 D. hare kinderen, de vrucht hares buycks. De Propheet beklaeght hier de wreetheyt die onder Godts volck gebeurde. Vergel. ond. 4.10.

15 Alsoo oock ond. vers 22. And. die aen de palme geleyt worden. Men leest twee mael, dat de moeders in het Ioodsche lant hare kinderen gegeten hebben, T.w. in de belegeringe van Samaria, 2.Reg. 6.26. ende in de belegeringe van Ierusalem, door Vespasianum ende Titum. Iosephus.

16 D. in den Tempel, in die plaetse, Heere, die ghy selfs tot een heyligh gebruyck verordineert hebt.

21

Schin. De jonge ende de oude liggen op de aerde [op] de straten: ¹⁷ mijne jonckvrouwen, ende mijne jongelingen ¹⁸ zijn door het sweert gevallen: ¹⁹ Ghy hebtse in den dagh uwes toorns gedoot, ghy hebtse geslacht, [ende] niet verschoont.

17 Die selfs de wreede soldaten plechten te verschoonen.

18 Zijn wreedelick omgebracht.

19 Ghy, O Heere, in uwen rechtveerdigen toorn.

22

Thau. Ghy hebt ²⁰ mijne verschrickingen van rontom geroepen, als ²¹ [tot] eenen dagh eenes gesetten hooghtijts: ende daer en is niemant aen den dagh des toorns des HEEREN ontkomen of overgebleven: die ick op de handen gedragen, ende opgetogen hebbe, die heeft mijn vyant omgebracht.

20 D. al het gene dat my mochte verschricken.

21 Siet bov. 1.15.