Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xvij. Capittel.

Vertwijffelde boosheyt ende hartneckigheyt der Ioden, blijckende selfs aen hare kinderen, daer op straffen moeten volgen, vers 1, etc. vervloeckten staet des genen die op menschen vertrouwt,

[fol. 41v]

ende gezegenden staet des genen die op Godt vertrouwt, 5. Godt doorgront de innerlicke boosheyt van ’s menschen herte, daerom en sullen, die met arghlistige verborgene practijcken onrechtveerdigen rijckdom versamelen, sijne straffe niet ontgaen, 9. gelucksaligheyt der vromen in Godts genadige tegenwoordigheyt, ende onsaligheyt der afvalligen, 12. gebedt des Propheten, om sijner behoudenisse, ende straffe sijner vervolgeren ende bespotteren, 14. Predicatie van den Sabbath, 19. etc.

1

DE sonde van Iuda is ¹ geschreven met eene ² ysere griffie, met het ³ punct eens ⁴ diamants: gegraven in de ⁵ tafel van haerlieder herte, ende aen de hoornen ⁶ uwer ^{a 7} altaren:

1 Met dese gelijckenisse wil Godt seggen, datse gantsch innerlick ende vertwijfelt boos, hartneckigh ende onbekeerlick waren. Vergel. boven 13.23.

2 Hebr. griffie des ysers.

3 Hebr. nagel.

4 And. duerachtigen, ende volgens, seer harden steen, of, seer hart yser, om dat sommige meynen, dat het Hebreeusch woort Schamir komt van bewaren. Vergel. Ezech. 3.9.

5 Vergel. dese maniere van spreken, met Prov. 3.3. met d’aenteeckeninge.

6 O ghy Ioden: gelijck sulcke veranderingen van persoonen, ende ingevoeghde aenspraken, by den Propheten seer gebruycklick zijn.

a Ierem. 11.13.

7 Die ghy den afgoden stichtet, ende welcker hoornen ghy met het onreyn bloet uwer afgodische offerhanden in ’t openbaer besprenght, waer op het woort, hoornen, kan geduyt worden.

2

⁸ Gelijck hare kinderen harer altaren gedencken, ende harer ⁹ bosschen, by ’t groen ^b geboomte, op de hooge heuvelen.

8 De voorseyde boosheyt der ouderen blijckt aen de kinderen, die sy d’afgoderije soo ingeplant hebben, datse by alle gelegentheyt, waerse by eenen schoonen groenen boom, ofte op eenen schoonen heuvel komen, niet anders in den mont hebben als de afgoderije, die de ouders op sulcke plaetsen bedrijven, ende dat sy niet minder en willen doen. Vergel. bov. 7.18. Anders, [sy gedencken] harer altaren, etc. gelijck sy harer kinderen gedencken, D. sy beminnen d’afgoderije, als hare eygene kinderen; soo zijn sy daer op versot.

9 Ofte, boschgoden.

b Ierem. 2.20.

3

Ick sal mijnen ¹⁰ bergh, met het velt, ^c u vermogen, [ende] alle uwe schatten, ten roove geven; ¹¹ [mitsgaders] uwe hooghten, om de sonde, ¹² in alle uwe lantpalen.

10 Namelick, Zion, ofte, mijn geberghte, Te weten, van Iuda, mitsgaders het effen velt. And. (om dat het Hebr. woort beyds kan beteeckenen) O ghy berghlooper, of, ghy die in’t geberghte woont, in den velde sal ick u vermogen, etc. D. ghy die u op u berghachtigh lant verlatende, geenen noot meynt te hebben: ofte, ghy die dagelicks op het geberghte omswerft ende omloopt, om uwe afgoderije te bedrijven, (het welcke met het voorgaende ende volgende oock seer wel over een komt) ick sal allen uwen rijckdom den vyant ten roove geven, die alles soo licht sal rooven, ende met gemack wech voeren, als of het op effenen velde te doen ware. Siet onder 20.5. etc.

c Ierem. 15.13.

11 Of, [te weten] uvve hooghten, daer ghy al u vermogen aen uwe afgoden hebt aengewent, ende daer uwe sonde principalick in bestaet. Vergel. Hos. 10.8. Sommige meynen dat dese woorden in’t Hebr. (als wel somtijts geschiet) omgeset zijn, ende setten het over: Om de sonde uwer hooghten. uyt vergelijckinge van bov. 15.13.

12 Vergel. bov. 15.13.

4

Alsoo sult ghy ¹³ af laten, (ende dat ¹⁴ om u selfs) van uwe ¹⁵ erffenisse, die ick u gegeven hebbe, ende ick sal u uwen vyanden doen ^d dienen, in een lant, dat ghy niet en ^e kent: want ¹⁶ ghylieden hebt een ^f vyer aengesteken in mijnen toorn, tot in ¹⁷ eeuwigheyt sal het branden.

13 D. den lantbouw van Canaan moeten onderlaten, het lant sal sijnen Sabbath ofte ruste hebben. Vergel. Exod. 23.10, 11. ende Levit. 26.33, 34, 35.

14 D. door uwe eygene schult.

15 T.w. dit lant Canaan.

d Deuter. 28.68.

e Ierem. 16.13.

16 Ghy hebt mijnen swaren toorn, ende volgens, dese plage veroorsaeckt. Vergel. boven c. 15. vers 14.

f Iere. 15.14.

17 Ten aensien der onboetveerdigen, die het vyer mijns toorns sullen gevoelen, in alle eeuwigheyt: And. eenen langen tijt, te weten, seventigh jaren, gelijck het woort eeuwigheyt somtijts genomen wort. siet Genes. 13. op vers 15. Deuter. 15. op vers 17, etc.

5

Soo seyt de HEERE; Vervloeckt is de man, die op eenen ¹⁸ mensche vertrouwt, ende ¹⁹ vleesch [tot] sijnen ²⁰ arm stelt, ende wiens herte van den HEERE afwijckt.

18 Gelijck de afvallige Ioden op Egypten, ende op haren eygenen rijckdom vertrouwden. Siet Iesa. 31.1. onder vers 11.

19 D. een broos, katijvigh mensche. Siet Psalm 56. op vers 5.

20 D. sterckte, hulpe, bescherminge. Siet 2.Chron. 32. op vers 8.

6

Want hy sal zijn als de ²¹ heyde in de wildernisse, die het niet en ²² gevoelt wanneer het ²³ goede komt: maer ²⁴ blijft [in] ²⁵ dorre plaetsen in de woestijne, [in] ²⁶ souten ende ²⁷ onbewoonden lande.

21 Of, een Tamarischboom, ofte, struyck, die somtijts in heel dorre ende drooge plaetsen gevonden wort, daer geen ander geboomte en wast, als de kruytbeschrijvers betuygen. And. [een boom] die gantsch ontbloot is. Gelijck het Hebr. woort na sijne eygentlicke beteeckeninge genomen wort. Psalm 102.18.

22 Hebr. siet, D. gevoelt, verneemt. Sommige verstaen dit ende de volgende woorden, van den godtloosen selfs, die ’t goede niet en sal sien, maer etc. de sin op een uytkomende. Vergel. Psalm 68.7.

23 D. goet weder, regen, tijdige warmte, etc.

24 Hebr. woont, D. blijft altoos staen.

25 Hebr. eygentlick, verbrande, aengestekene, D. seer dorre, drooge.

26 D. onvruchtbaren. Siet Deut. 29.23. ende Psalm 107.34. Hebr. in een lant der soutigheyt.

27 Hebr. ende [daer] ghy niet en sult, ofte, en soudt woonen: ofte, [dat] niet bewoont sal worden, ofte, bewoont wort, ofte, niet bewoonlick en is. (gelijck het Hebr. woort, dat andersins sitten, woonen, blijven, beteeckent) alsoo somtijts genomen is, als het van plaetsen gebruyckt wort. siet ond. 50.39. Iesa. 13.20. Ezech. 29.11, etc.

7

^g Gezegent [daer en tegen] is de man, die op den HEERE vertrouwt: ende wiens vertrouwen de HEERE is.

g Psalm 2.12. ende 34.9. Prov. 16.20. Iesa. 30.18.

8

Want hy sal zijn als een ^h boom, die aen ’t water geplant is, ende sijne wortelen uyt schiet aen eene riviere, ende en ²⁸ gevoelt het niet wanneerder eene hitte komt, maer sijn loof ²⁹ blijft groen: ende in een jaer van ³⁰ drooghte en ³¹ sorght hy niet, ende en ³² houdt niet op van vrucht te ³³ dragen.

h Psalm 1.3.

28 Hebr. siet, als in het voorgaende vers, D. hy en lijdt daer van geene schade, verdrooght daerom niet.

29 Hebr. is. Siet Psalm 37. op vers 18.

30 Siet van ’t Hebr. woort boven 14. op vers 1.

31 By gelijckenisse gesproken, als te voren, siet niet, D. gevoelt niet.

32 Hebr. en wijckt niet.

33 Hebr. maken. siet bov. 12. op vers 2.

9

³⁴ Archlistigh is het ³⁵ herte meer dan [kolom] ³⁶ eenigh dingh, ja ³⁷ dootlick is het: wie sal het kennen?

34 Of, tuckachtigh, bedrieghlick, achterhoudigh, genegen tot ondertredinge: Het Hebr. woort akob is het selve, daer van de Patriarch Iacob sijnen naem gekregen heeft, om dat hy sijnen broeder in de geboorte by de hiele hadde: maer dat het oock de beteeckeninge heeft van list, lage, bedrogh, tucken, ondertredinge, etc. blijckt niet alleen hier, maer oock boven 9.4. Genes. 27.36. Iosu. 8.13. 2.Reg. 10.19.

35 Des menschen na den val, soo lange het door den geest der wedergeboorte niet en is vernieuwt: ende soo boos van herten waren de huychelaren ende afvallige Ioden, die van Godt afweken ende op hem niet en vertrouwden, hoe wel sy het niet en wilden weten, maer haer selven in hare boosheyt liefkoosden, ende de bestraffinge der Propheten verachteden, waer over Godt verklaert haer richter te sullen zijn, in het volgende vers.

36 Ofte, boven al.

37 Ten doode streckende, daer de doot aen vast is, ongeneeslick, vertvvijfelt boos. Van ’t Hebr. woort heeft de mensche den naem van Enosch, beteeckenende sijnen sterflicken ofte elendigen staet, in welcken hy door de sonde gevallen is.

10

³⁸ Ick de HEERE ⁱ doorgronde het herte, [ende] ³⁹ proeve de nieren: ⁴⁰ ende dat, om eenen yegelicken te geven na sijne ⁴¹ wegen, ⁴² na de vrucht sijner handelingen.

38 Ofte, ick de HEERE, (als zijnde een antwoort op de voorgaende vrage) die het herte doorgront, die de nieren proeft.

i 1.Sam. 16.7. Psalm 7.10.

39 Siet Psal. 7.10.

40 Alsoo wort de Hebr. letter Vau oock gebruyckt voor, ende dat, of, selfs. bov. 15. vers 13. Ezech. 17. vers 9. Ioël 2.12. Amos cap. 3. vers 11. Mich. 2.10. Item, Iosu. 9.27. Iud. 7. vers 22. etc.

41 D. voornemen, handel ende wandel. Siet Genes. c. 6. op vers 12.

42 D. na dat sijne wercken, handelingen ofte sijne daden vereysschen. Alsoo ond. 21.14. ende 32. vers 19. Vergel. Prov. 1. op vers 31. ende bov. cap. 6. vers 19.

11

[Gelijck] een velthoen [eijeren] vergadert, maer en ⁴³ broetse niet uyt, [alsoo] is hy die rijckdom ⁴⁴ vergadert, doch ⁴⁵ niet met recht: in de ⁴⁶ helft sijner dagen sal hy ⁴⁷ dien moeten verlaten, ende in sijn ⁴⁸ laetste een dwaes ⁴⁹ zijn.

43 Hebr. en baert niet: om dat het velthoen gevangen wort, of, om dat het manneken de eijeren, die het wijfken verberght, vindende, deselve breeckt, vertreet, ofte door hittigheyt in stucken wrijft, gelijck de Natuerschrijvers betuygen, sulcks dat vele van de eijeren dickwils verloren gaen. And. gelijck een velthoen [eijeren] vergadert, die het niet geleyt en heeft, etc. Verst. vreemde eijeren van andere vogelen: waerom de voort komende jongen dese vreemde moeders souden verlaten.

44 Hebr. maeckt.

45 D. met onrecht.

46 Vergel. Psal. 55. op vers 24.

47 Rijckdom.

48 D. eynde, op het laetste, ten laetsten.

49 D. daer voor bekent ende gehouden worden, als Ioan. cap. 15. vers 8. 2.Tim. 2.21. etc.

12

Een throon der ⁵⁰ heerlickheyt, eene hoogheyt ⁵¹ van den eersten aen, is de plaetse onses ⁵² heylighdoms.

50 Daer Godt sijne eere, genade ende macht ten besten sijner Kercke altoos geopenbaert heeft, ende dien volgens de ondanckbaerheyt der verachters, die haer op andere hulpe verlaten, swaerlick sal straffen, als volght.

51 D. van den beginne der stichtinge.

52 D. des Tempels.

13

O HEERE, ⁵³ Israëls verwachtinge, ^k alle die u verlaten, sullen beschaemt worden, ende die ⁵⁴ van my afwijcken sullen in de ⁵⁵ aerde geschreven worden; want sy verlaten den HEERE, den ^{l 56} sprinckader des levendigen waters.

53 Wiens hulpe Israël in nooden verwacht: als bov. 14.8. siet aldaer.

k Psalm 73.27. Iesa. 1.28.

54 D. die afwijcken van my, als uwen Propheet, die ick in uwen name propheteere. Hebr. mijne afwijckende, ofte, afvallige. Vergel. onder 18.19. And. die afwijcken, T.w. van u.

55 De Heere Christus seyt Luce 10.20. dat sijner Discipelen namen in de Hemelen geschreven zijn: daer tegen wort hier geseyt, dat de afvallige in de aerde sullen geschreven worden, D. al hoewelse op aerden onder Godts volck ende het zaet Abrahams na den vleesche, ende voorts in het gemeen uyterlick in Godts Kercke gereeckent worden, ende daer onder somtijts den meester maken, datse nochtans tot het getal der uytverkorenen niet en gehooren, ende in den Hemel geene plaetse sullen hebben, maer onder die sullen gereeckent worden, welcker deel alleen op aerden is. Vergel. Psalm 69.29. ende dat hare gedachtenisse onder Godts volck op aerden sal vergaen, gelijck het gene dat geschreven is in de aerde seer lichtelick vergaet.

l Ierem. 2.13.

56 Siet Ier. 2.13.

14

⁵⁷ Geneest my, HEERE, soo sal ick genesen worden, behoudt my, soo sal ick behouden worden: want ghy zijt ⁵⁸ mijn lof.

57 De Propheet, sich ontsettende over de algemeyne ende grouwelicke boosheyt sijns volcks, daer mede hy te doen hadde, ende overdenckende sijne tegenwoordige ende toekomende perijckelen, mitsgaders sijne gebreken ende swackheyt, waer van boven 15.18. etc. bidt Godt dat hy hem oprichte, verstercke, ende beware na ziele ende lichaem.

58 D. dien ick alleen prijse ende roeme, als mijnen Heylant. Vergel. Deut. 10. op vers 21.

15

Siet, sy ⁵⁹ seggen tot my: ^m Waer is het woort des HEEREN? laet het nu komen.

59 Spottende met uwe dreygementen ende uwe lanckmoedigheyt in’t uytstellen der straffe. Vergel. Iesa. 5.19. Ezech. 12.22, 23, 25, 27, 28. 2.Petr. 3.4.

m Iesa. 5.19. 2.Petr. 3.4.

16

Ick en hebbe doch niet ⁶⁰ aengedrongen, meer dan eenen ⁶¹ herder achter u [betaemde;] oock en heb ick den ⁶² dootlicken dagh niet begeert, ghy weet [het:] ⁶³ wat uyt mijne lippen is gegaen, is voor u ⁶⁴ aengesichte geweest.

60 Als op de Propheet seyde: Sy spreken tot my niet anders, als of ick’er op aendreef, haestede, ende daer na wenschte, dat hen ’t verderf mochte over komen, daer ghy, Heere, doch weet, dat ick my niet anders gedragen, noch niet haestiger gestelt en hebbe, als eenen Propheet toe staet die u na volght, alleenlick hen aenseggende, dat ghy my hebt belast. Dit komt met het voorgaende ende volgende seer wel over een. And. Ick en hebbe doch niet aengehouden, dat ick geen herder achter u soude zijn, D. ick en hebbe my niet weygerlick gestelt, u te volgen. Siet boven 1.4. etc.

61 D. meer dan betaemde een Propheet, weydende ende regeerende u volck met u woort.

62 D. den tijt hares verderfs niet gewenscht, of, daer na verlanght. Siet onder 18.20. ofte, geenen lust gehadt van my selven, om hen haren ondergangh te propheteeren, het zijn uwe woorden, etc. Het Hebr. woort is het selve, dat vers 9. van des menschen herte gebruyckt is.

63 Hebr. den uytgangh mijner lippen.

64 D. ick hebbet oprechtelick als in uwe tegenwoordigheyt gesproken, my versekerende, dat ick’er noch af noch toe en dede, des ghy getuyge zijt.

17

En weest ghy my niet tot eene ⁶⁵ verschrickinge: ghy zijt mijne ⁿ toevlucht ten dage des ⁶⁶ quaets.

65 Ofte, verslagentheyt. Anders, ruïne, verbrekinge, verstooringe: dat ghy my soudt neder slaen, gelijck ghy my gedreyght hebt, indien ick uwe beroepinge soude weygeren te volgen, boven 1.17.

n Ierem. 16.19.

66 D. der elende, als oock in’t volgende vers.

18

^o Laet mijne vervolgers beschaemt worden, maer en laet my niet beschaemt worden; laet hen verschrickt worden, maer en laet my niet verschrickt worden: brenght over hen den ⁶⁷ dagh des quaets, ende verbreecktse met eene ⁶⁸ dobbele verbrekinge.

o Psalm 35.4. ende 40.15. Ier. 15.15.

67 Siet Psalm 37. op vers 13.

68 D. volkomen. Vergel. boven 16.18.

19

Alsoo heeft de HEERE tot my geseyt; Gaet henen ende staet in de poorte der ⁶⁹ kinderen des volcks, door dewelcke de Koningen van Iuda in gaen, ende door dewelcke sy uyt gaen: ja in alle poorten van Ierusalem;

69 Dit siet op eene van de principaelste poorten der stadt, daer het meeste volck by een quam, om dat de Koningen door deselve gewoon waren in ende uyt te trecken.

20

Ende seght tot hen, Hooret des HEEREN woort, ghy Koningen van Iuda,

[fol. 42r]

ende gantsch Iuda, ende alle inwoonders van Ierusalem, die ghy door dese poorten in gaet.

21

Soo seyt de HEERE; ^p Wachtet u ⁷⁰ op uwe zielen: ende en draget geenen last op den Sabbathdagh, noch en brenget [niet] in door de poorten van Ierusalem.

p Nehem. 13.19.

70 D. soo lief als u uwer zielen salicheyt is. Ofte, wachtet u selven, ofte, nemet acht op uwe persoonen, lettet op u selven. Vergel. Deuter. 4.15. Iosu. 23.11.

22

Oock en sult ghylieden geenen last uyt voeren uyt uwe huysen op den Sabbathdagh, nochte eenigh werck doen: maer ghy sult den Sabbathdagh ⁷¹ heyligen, gelijck als ick uwen ^q vaderen geboden hebbe.

71 Siet Exod. 20. op vers 8.

q Exod. 20.8. ende 23.12. ende 31.13. Ezech. 20.12.

23

Maer sy en hebben niet ^{r 72} gehoort, nochte hare oore geneyght: maer sy hebben haren ⁷³ necke verhardet, ⁷⁴ om niet te hooren, ende om de ⁷⁵ tucht niet aen te nemen.

r Ierem. 11.10. ende 13.10. ende. 16.12.

72 Dat is, gehoorsaemt.

73 Als bov. 7.26.

74 Als bov. 16.12.

75 Siet Prov. 1. op vers 2. ende 7. op vers 22.

24

Het sal dan geschieden, indien ghy ⁷⁶ vlijtighlick na my sult hooren, spreeckt de HEERE, dat ghy geenen last door de poorten deser stadt op den Sabbathdagh in brenget, ende ghy den Sabbathdagh heyliget, dat ghy geen werck daer in en doet:

76 Hebr. hoorende sult hooren.

25

^s Soo sullen door de poorten deser stadt in gaen, Koningen ende Vorsten, sittende op den throon Davids, rijdende op wagenen ende op peerden, sy ende hare Vorsten, de ⁷⁷ mannen van Iuda, ende de inwoonders van Ierusalem: ende dese stadt sal ⁷⁸ bewoont worden in eeuwigheyt.

s Ierem. 22.4.

77 Ofte, een yegelick. Hebr. man. als boven 4.3.

78 Ofte, sal blijven in eeuwigheyt. Vergel. boven 7.3, 7, etc.

26

Ende sy sullen komen uyt de steden van Iuda, ende uyt de plaetsen rontom Ierusalem, ende uyt den lande Benjamins, ende uyt de leeghte, ende van het geberghte, ende van het Zuyden, aenbrengende brand-offer ende slacht-offer, ende spijs-offer, ende wieroock: ende aenbrengende lof-offer, ten huyse des HEEREN.

27

Maer indien ghy na my niet en sult hooren, om den Sabbathdagh te heyligen, ende om geenen last te dragen, als ghy op den Sabbathdagh door de poorten van Ierusalem in gaet; soo sal ick een ⁷⁹ vyer in ⁸⁰ hare poorten aensteken, dat de palleysen van Ierusalem sal verteeren, ende niet worden uytgebluscht.

79 Het oorlogh der Babyloniers, waer door Ierusalem ende gantsch Iuda sal verwoest worden. Vergel. boven vers 4.

80 Ierusalems.