Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het vij. Capittel.

Godt laet sijn volck opentlick vermanen tot ware bekeeringe, ende afstant van haer ydel vertrouwen op den uyterlicken Godtsdienst ende Tempel, met verwijt van het godtloos ende onbeschaemt misbruyck van dien, vers 1, etc. dreyght haer met het exempel van Silo, 12. Verbiedt den Propheet voor het volck te bidden, om hare afgodische rasernijen, 16. verwerpt haer offeren, ende eyscht gehoorsaemheyt, in plaetse van voorgaende ende tegenwoordige ongehoorsaemheyt, 21. roept om schrick ende rouwe over de grouwelen van Topheth, in het dal des soons Hinnoms, 29.

1

HEt woort, dat tot Ieremia geschiet is, van den HEERE, seggende:

2

Staet in de poorte van des HEEREN ¹ huys, ende roept aldaer dit woort uyt: ende seght, Hooret des HEEREN woort, O gantsch Iuda, die ghy door dese poorten in gaet, om ² den HEERE aen te bidden.

1 D. Tempel, als vers 4.

2 Hebr. eygl. u voor den HEERE te buygen, of, neder te bucken. siet Gen. 24. op vers 26.

3

Soo seyt de HEERE der heyrscharen, de Godt Israëls; ^a Maket uwe wegen ende uwe handelingen ³ goet: soo sal ick u-lieden ⁴ doen woonen in dese plaetse.[kolom]

a Ierem. 18.11. ende 26.13. ende ond. vers 5.

3 In plaetse, dat uwen wandel ende handel nu quaet is, soo betert deselve alsoo, dat ghy van het quade af wijckende ’t goede voor nemet ende doet, dat is, u recht bekeeret. siet ond. vers 5. ende 18.11. etc. ’t woort beteren, beteeckent andersins, ’t gene dat goet is noch beter maken, ende alsoo in ’t goede toe te nemen, ende te wassen.

4 T.w. van eeuwe tot eeuwe u bevestigen in uwe woonplaetse. als onder vers 7.

4

En vertrouwet u niet op ⁵ valsche woorden, seggende: Des HEEREN Tempel, des HEEREN Tempel, des HEEREN Tempel, zijn ⁶ dese.

5 Hebr. woorden, ofte, dingen des leugens, ofte, der valsheyt, D. daer mede ghy te kort komen ende u selven bedriegen sult. alsoo ond. vers 8.

6 Als met den vinger wijsende op de deelen van ’t gebouw des Tempels, daer in’t voorhof, heylige, ende alderheylighste waren, alle heylige plaetsen ende wooningen des Heeren genoemt. Dit was den ydelen troost der valsche Propheten, daer mede sy ’t volck in hare boosheyt stijfden tegen de dreygementen Godts ende syner Propheten, T.w. dat het geenen noot en hadde, om dat sy den Tempel ende Tempeldienst onder haer hadden, waer door sy genoegh meenden bewaert te zijn, hoe wel sy ondertusschen godtlooslick leefden, ende daer mede alles ontheylighden, als in ’t volgende verklaert wort. And. dese dingen (onse Godtsdiensten) [gehooren tot] den Tempel: de sin op een uyt komende.

5

Maer indien ghy uwe wegen ende uwe handelingen ⁷ waerlick sult goet maken: indien ghy waerlick sult ^b recht doen tusschen den man ende tusschen sijnen naesten:

7 Hebr. goet makende sult goet maken, ende alsoo, doende sult recht doen.

b Ierem. 5.28.

6

Den vreemdelingh, weese, ende ^c weduwe niet en sult verdrucken, ende geen ^d onschuldigh bloet in dese plaetse vergieten: ende andere goden niet en sult na wandelen, ⁸ u-lieden ten quade:

c Iesa. 10.1, 2.

d Iesa. 59.7.

8 Waer over ghy qualick soudet moeten varen.

7

Soo sal ick u in dese plaetse, in het lant, dat ick uwen vaderen gegeven hebbe, doen woonen van ⁹ eeuwe tot eeuwe.

9 D. van de eene eeuwe tot de andere eeuwe, D. altoos.

8

Siet ghy vertrouwet u op ¹⁰ valsche woorden, die geen nut en doen.

10 Als bov. vers 4.

9

¹¹ Sult ghy steelen, dootslaen, ende overspel bedrijven, ende valschelick sweeren, ende Baal roocken, ende andere goden na wandelen, die ghy niet en kennet?

11 Als of de Heere seyde: En schaemt ghy u niet soo huychelsch ende godtlooslick te handelen?

10

Ende [dan] komen ende staen voor mijn aengesichte in dit huys, ¹² dat na mijnen name genoemt is, ende seggen, ¹³ Wy zijn verlost, ¹⁴ om alle dese grouwelen te doen?

12 Hebr. over het welcke mijn naem genoemt, of, uytgeroepen is. alsoo versen 11, 14, 30. ende 14.9. ende 15.16. etc. Vergel. de maniere van spreken met Iesa. 4.1.

13 D. ’t en heeft nu geenen noot, wy zijn nu vry ende buyten perijckel, sullen voor seker ontkomen ende behouden zijn, nu wy onsen tempel-gangh gedaen hebben.

14 D. om alsoo u selfs tot dese boosheyt oorlof ende vryheyt te geven, ende daer in meer ende meer te verharden, ende voort te gaen. And. op dat vvy alle dese grouwelen mogen doen.

11

Is dan dit huys, dat na mijnen name genoemt is, in ¹⁵ uwe oogen, eene ^e speloncke der ¹⁶ moordenaren? ¹⁷ siet, ick hebbe [het] oock gesien, spreeckt de HEERE.

15 D. houdet ghy het daer voor: is het na u oordeel een sulck huys, etc.

e Matth. 21.13. Marc. 11.17. Luce 19.46.

16 Hebr. eygentlick doorbrekers, inbrekers, D. geweldenaers, straetschenders, moordenaers. siet Ps. 17. op vers 4.

17 Als of Godt seyde: Schaemt ghy u niet sulcke grouwelen voor mijne oogen te bedrijven, soo wetet oock, dat ick het sie, ende soecken sal. want, etc.

12

Want gaet nu henen na mijne plaetse, die te Silo was, alwaer ick mijnen name in het ¹⁸ eerste hadde doen ¹⁹ woonen: ende siet ^{f 20} wat ick daer aen gedaen hebbe, van wegen de boosheyt mijns volcks Israëls.

18 Na dat Iosua ’t lant Canaan hadde in genomen. siet Ios. 18.1.

19 Siet Psal. 78.60. ende vergel. 1.Reg. 8.13. met d’aent.

f 1.Sam. 4.11. Psal. 78.60.

20 T.w. hoe ick eerst de Arke hebbe gevangelick laten wech voeren van de Philistijnen. Siet 1.Sam. 4.1l. Psalm 78.60, 61. ende naderhant de tien stammen, onder welcken Silo gelegen was, hebbe laten wech voeren na Assyrien. Siet versen 14, 15.

13

Ende nu, om dat ghylieden alle dese wercken doet, spreeckt de HEERE: ende ick tot u gesproken hebbe, ^{g 21} vroegh op zijnde, ende sprekende, maer ghy niet gehoort en hebt, ende ick u ^h geroepen, maer ghy niet geantwoort en hebt:

g 2.Chron. 36.15. ende ond. vers 25. etc.

21 D. mijne Propheten vroegh ende in tijts, steeds ende doorgaens tot u sendende, met eene uytnemende vlijtigheyt. siet 2.Chron. 36. op vers 15. alsoo ond. vers 25. ende 11. vers 7. ende voorts dickwils in dit boeck.

h Prov. 1.24. Iesa. 65.12. ende 66.4.

14

Soo sal ick aen dit huys, dat na mijnen name genoemt is, daer op ghy vertrouwet, ende aen dese plaetse, die ick u ende uwen vaderen gegeven hebbe, ²² doen, gelijck als ick aen Silo gedaen hebbe.

22 Door de Babyloniers.

15

Ende ick sal u-lieden ²³ van mijn aengesichte wech werpen: gelijck als ick alle uwe broederen, het gantsche zaet ²⁴ Ephraims, wech geworpen hebbe.

23 Vergel. 2.Reg. 17. op vers 18.

24 Verstaet de tien stammen, onder den naem van Ephraim, als de machtighste ende aensienlickste, dickwils begrepen, die uyt haer lant na Assyrien zijn wech gevoert. Siet 2.Reg. 17.6, 23. ende 18.11.

16

²⁵ Ghy dan, en ⁱ bidt niet voor dit volck, ende en heft geen geschrey noch gebedt voor hen op, noch en ²⁶ loopt my niet aen: want ick en sal u niet hooren.

25 Dit spreeckt de Heere tot Ieremia.

i Exod. 32.10. Ier. 11.14. ende 14.11.

26 Met voorbidden, ofte voorspreken. Siet Iob cap. 21. vers 15. alsoo ond. 27.18.

17

En siet ghy niet wat sy doen in de steden van Iuda, ende op de straten van Ierusalem?

18

^k De ²⁷ kinderen lesen hout op, ende de vaders steken ’t vyer aen, ende de wijven kneeden den deegh: om ²⁸ gebeeldde koecken te ²⁹ maken voor de ^{l 30} Melecheth des hemels, ende anderen goden dranck-offeren ³¹ te offeren, om my ³² verdriet aen te doen.

k Ier. 44.19.

27 Sy zijn al te mael dul ende rasende van afgoderije.

28 Met afgodische figuren, als eenige het Hebr. woort verklaren.

29 D. backen.

l Ies. 65.11. Ier. 8.2. ende 19.13. ende 44.19.

30 Het Hebr. woort, dat hier in den text gelaten is, wort verscheydentlick van de Geleerde uyt geleyt. Sommige setten het over Koninginne des Hemels, waer door sommige de mane, andere eenige groote sterren verstaen. Andere setten het over den vvercke, of, het maecksel des Hemels, D. het gantsche Uytspansel met al het gesternte. Vergel. ond. 8.2. ende 19.13. ende 44. versen 17, 18, 19, 25.

31 Of, proevende uytgieten, uytstorten. Siet Psal. 16. op vers 4. alsoo ond. 19. vers 13. en 32.29. en 44.17, 18, 19, etc.

32 Of, te tergen, tot toorn te vervvecken.

19

Doen sy my verdriet aen, spreeckt de HEERE? ³³ en [doense het] hen selven niet

33 Of, en is’t niet aen, ofte, tegen hen selven.

[fol. 37r]

aen, ^m tot beschaminge haers aengesichts?

m Iesa. 65.13.

20

Daerom seyt de Heere HEERE alsoo; Siet, mijn toorn ende mijne grimmigheyt sal uytgestort worden over dese plaetse, over ³⁴ de menschen, ende over de beesten, ende over ’t geboomte des velts, ende over de vrucht des aertrijcks: ende sal branden, ende niet uytgebluscht worden.

34 Hebr. Over den mensche, ende over het beest.

21

Soo seyt de HEERE der heyrscharen, de Godt Israëls: ^{n 35} Doet uwe brand-offeren tot uwe slacht-offeren, ende etet vleesch.

n Iesa. 1.11. Ierem. 6.20. Amos 5.21.

35 De Heere wil seggen: offert soo veel, als ghy wilt, ende verzadight u met het vleesch der danck offeren: dat doet ghy voor u selven, niet tot mijnen dienst. (Vergel. Hose. 8.13.) gelijck in het volgende verklaert wort.

22

Want ick en hebbe met uwe vaderen, ten dage als ickse uyt Egyptenlant uytvoerde, ³⁶ niet gesproken, noch hen geboden van saken des brand-offers ofte slacht-offers.

36 De sin is, Dit is geensins het principaelste geweest, dat ick hen belast hebbe, gelijck ghy huychelaren dit neemt, maer eene sulcke oprechte gehoorsaemheyt, die sy my niet bewesen en hebben, ende ghy noch minder doet, als volght. siet van sulcken gebruyck des woordekens, niet. Hos. 6. op vers 6. ende ond. 16. op vers 14.

23

Maer dese sake hebbe ick hen geboden, seggende, ^o Hooret na mijne stemme, ^p soo sal ick u tot eenen ³⁷ Godt zijn, ende ghy sult my tot een ³⁸ volck zijn: ende wandelet in al den wegh, dien ick u gebieden sal, op dat het u wel gae.

o Deut. 6.3.

p Exod. 19.5. Levit. 26.12.

37 Siet Gen. 17. op vers 7.

38 Siet Deut. 7. op vers 6.

24

Doch sy en hebben niet gehoort, noch hare oore geneyght, maer gewandelt in de raetslagen, in het ^{q 39} goetduncken hares boosen herten: ende ^r sy zijn achterwaerts ⁴⁰ gekeert, ende niet ⁴¹ voorwaerts.

q Ierem. 3.17. ende 16.12.

39 Siet bov. 3. op vers 17.

r Ierem. 2.27. ende 32.33.

40 Hebr. gevvorden, ofte, gevveest.

41 Hebr. na, of, voor het aengesichte, D. sy hebben my den necke of rugge toe gekeert ende niet het aengesichte, als bov. 2.27. ende ond. 32.33. etc.

25

Van dien dage af, dat uwe vaders uyt Egyptenlant zijn uyt gegaen, tot op desen dagh, soo heb ick tot u gesonden alle mijne knechten, de Propheten, dagelicks ⁴² vroegh op zijnde ende sendende.

42 D. tijdelick ende gestadighlick sendende. Vergel. bov. vers 13.

26

Doch sy en hebben na my niet gehoort, noch hare oore geneyght: maer sy hebben haren ^{s 43} necke verhardet, sy hebben het erger gemaeckt dan hare vaders.

s Nehem. 9.17, 29. Ierem. 17.23. ende 19.15.

43 Siet Exod. 32. op vers 9. alsoo ond. c. 17. vers 23. ende 19. vers 15. Neh. 9.17, 29.

27

Oock sult ghy alle dese woorden tot hen spreken, maer sy en sullen na u niet hooren: ghy sult wel tot hen roepen, maer sy en sullen u niet antwoorden.

28

Daerom seght tot hen; Dit is ’t volck, dat na de stemme des HEEREN sijns Godts niet en hoort, ende de ^t tucht niet aen en neemt: ^{v 44} de waerheyt is onder gegaen, ende ⁴⁵ uytgeroeyt van haren monde.

t Ierem. 5.3.

v Ierem. 5.1.

44 Of, trouvve, geloove, als bov. 5.1.

45 Of, afgesneden, D. sy gaen al te mael met huychelerije, ontrouwe, ende valsheyt om, sy en houden haren Godt geen woort noch geloove.

29

^{x 46} Scheert u hooft- ⁴⁷ hayr af [ô Jerusalem,] ende werpt het wech, ende verheft eene weeklage op de hooge plaetsen: want de HEERE heeft het ⁴⁸ geslachte sijner ⁴⁹ verbolgentheyt verworpen ende verlaten.

x Iob 1.20. Iesa. 15.2. Ierem. 16.6.

46 Een teecken van groote rouwe. Siet Iob 1.20. Ies. 15.2. en ond. 16. op vers 6.

47 Het Hebr. woort beteeckent alsulck hayr, dat men heeft langh laten wassen, ende van welckes afscheeringe men sich heeft onthouden. Van den selven oorspronck komt oock het woort Nezireer, waer van te sien is Num. 6.2, 5. ende Iudic. 13.5.

48 Siet Psalm 12. op vers 8.

49 Of, oploopentheyt, overloopende toornigheyt, D. op het welcke hy ten hooghsten vertoornt ende ontstelt is. Of (als sommige) dat sijne verbolgentheyt vervveckt hadde, in eenen sin. Vergel. Deut. 32. op vers 19.

30

Want de kinderen van Iuda hebben gedaen, dat quaet is in mijne oogen, spreeckt de HEERE: sy hebben hare ⁵⁰ verfoeyselen gestelt in ’t ⁵¹ huys, ⁵² dat na mijnen name genoemt is, om dat te verontreynigen.

50 Als bov. 4.1.

51 Den Tempel.

52 Als boven vers 10.

31

Ende sy hebben gebouwt de ^y hooghten van ⁵³ Topheth, dat in den dale des ⁵⁴ soons Hinnoms is, om hare sonen ende hare dochteren met vyer te verbranden: het welcke ick niet en hebbe ⁵⁵ geboden, nochte in mijn ⁵⁶ herte is op gekomen.

y 2.Reg. 23.10. Ier. 2.23. ende 19.5, 6.

53 Siet van desen grouwel 2.Reg. cap. 23. op vers 10.

54 2.Reg. 23.10. genoemt het dal der kinderen (Hebr. sonen) Hinnoms. Siet aldaer, ende onder 32.35.

55 Maer wel scherpelick verboden, ende verfoeyt. Siet Levit. 18.21.

56 Ofte, op, over mijn herte op geklommen: menschelick van Godt gesproken, gelijck wy seggen: Het en is my noyt in den sin gekomen, het is niet eens in mijn herte op gekomen, in mijne gedachten op geklommen, verstaet dat ick hen sulcke grouwelen soude gebieden, ofte deselve my laten gevallen. Vergel. bov. 3.16. ende ond. 19.5. ende 32.35. ende 51.50. Item, Ezech. 11.5. ende 14.4. ende 20.32. ende 38. vers 10. Luce 24.38. Deselve maniere van spreken wort wat anders gebruyckt ond. 44. vers 21. voor, ter herten nemen, ofte, dat yets in het herte op komt, om daer op te letten ende dat te straffen.

32

Daerom siet, de dagen komen, spreeckt de HEERE, dat het niet meer sal geheeten worden Topheth, nochte dal des soons Hinnoms, maer moortdal: ende ⁵⁷ sy sullense in ⁵⁸ Topheth begraven, ⁵⁹ om datter geene plaetse en sal zijn.

57 D. men sal, etc.

58 Dese plaetse die de afgodische Ioden door hare grouwelicke afgoderije voor seer heyligh hadden gehouden, sal dan door de doode lichamen der verslagenen verontreynight worden. alsoo ond. 19.11, 13.

59 And. tot datter geen plaetse meer en zy.

33

^{z 60} Ende de doode lichamen deses volcks sullen den gevogelte des hemels, ende den gedierte der aerde tot spijse zijn: ende niemant en salse ⁶¹ afschricken.[kolom]

z Deut. 28.26. Ierem. 34.20.

60 Hebr. het doode lichaem, alsoo onder 16.4. ende 34.20, etc.

61 De vogelen ofte beesten van de doode lichamen verjagen.

34

^a Ende ick sal uyt de steden van Iuda, ende uyt de straten van Ierusalem doen ophouden de stemme der vrolickheyt ende de stemme der vreughde, de stemme des bruydegoms, ende de stemme der bruyt: want het lant sal ^b tot eene verwoestinge worden.

a Iesa. 24.7. Ierem. 16.9. ende 25.10. Ezech. 26.13. Hose. 2.10.

b Ierem. 6.8.