Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Lxvj. Capittel.

De Heere bestraft de Ioden die haer op den uyterlicken Tempel verlieten, vers 1. Ende wijst aen wie dat hem behagen, 2. dreygement over de wederspannige, 4. daer na troost hy de Godtsalige, 5. de Heere belooft, dat hy sijne Kercke vermeerderen ende zegenen sal, 7. Tot vreught ende vermaeck harer liefhebbers, 10. Maer hare vyanden sal hy verdelgen, 15. van de beroepinge der Heydenen, 18. ende helsche straffe der godtloosen, 24.

1

ALsoo seyt de HEERE, ^{a 1} De Hemel is mijn throon, ende de Aerde is de voetbanck mijner voeten: ² waer soude dat huys zijn, dat ghylieden my soudet bouwen? ende ³ waer is de plaetse mijner ruste?

a 1.Reg. 8.27. 2.Chron. 6.18. Actor. 7.48, 49. ende 17.24.

1 Siet de aent. 1.Reg. 8.27. ende 2.Chron. c. 6. vers 18. Act. c. 7. versen 48, 49. ende 17.24.

2 Als of hy seyde, Ghy en moet niet meynen, dat ick in eenen Tempel kan besloten worden: Vele Ioden te dier tijt meynden, dat sy genoegh deden, als sy Godt in den Tempel, aen welcken sy hem specialick hielden verbonden, dienden met den uyterlicken Godtsdienst van hem bevolen, al en leefden sy niet na alle sijne geboden, maer haer leven godtlooslick aenstelden. Doch dese bestraffinge van den uyterlicken Godtsdienst der Ioden, moet men alsoo verstaen, dat daer onder mede gepropheteert is van de afschaffinge der ceremonien des Ouden Testaments.

3 Of, welcke is de plaetse mijner ruste, als Actor. 7.49. de Tabernakel, ende de Tempel worden genoemt de ruste des Heeren, 1.Chro. 28. vers 2. ende 2.Chron. c. 6. vers 41. ende Ps. 132. vers 8. Siet de aent. aldaer. Maer van het nieuwe of Hemelsche Ierusalem wort’er geseyt Apoc. cap. 21. vers 22. Ick en sagh geenen Tempel daer in, want de Heere de Almachtige Godt is haren Tempel, ende het Lam, ende nu is de tijt, dat de waerachtige aenbidders den Vader sullen aenbidden in den geest, ende in der waerheyt, aen geen seker huys of plaetse gebonden zijnde, Ioan. 4.21, 23.

2

⁴ Want mijne ⁵ hant heeft alle dese dingen gemaeckt, ⁶ ende alle dese dingen ⁷ zijn geweest, spreeckt de HEERE: ⁸ maer op desen sal ick sien, op den ⁹ armen ende ¹⁰ verslagenen van geeste, ende ¹¹ die voor mijn woort beeft.

4 Dit wort Actor. cap. 7. vers 50. vraeghswijse gestelt, Heeft niet mijn hant dit alles gemaeckt?

5 D. macht.

6 Of, alsoo, dies, daerom.

7 D. bestaen, T.w. door mijne kracht. Siet Iob 41.2. ende Psal. 119.91. of, zijn, is te seggen blijven, als Exod. 24.12. Ruth 1.2. Psal. 64.8. Dan. 1.21. Siet Psal. 37. op vers 18.

8 Of, maer vvien sal ick aenschouwen? D. wien sal ick genadigh zijn? D. mijne gunste ende hulpe laten genieten?

9 Ende die sijne armoede bekent, namelick sijne geestelicke armoede, D. de ontbeeringe van gerechtigheyt.

10 Van wegen het gevoelen of kennisse sijner sonden, siet Psalm 34. op vers 19. ende 35. op vers 15. ende 51.19. ende Ies. 57.15, 18. Vergel. Matth. 5.3. ende 1.Petr. 3.4.

11 D. die mijne Majesteyt ende Hoogheyt in sulcke achtinge heeft, dat hy vreest en beeft voor mijne geboden, deselve met kinderlicke vreese ende eerbiedinge ontfangende, ende sich onderwerpende. Vergel. Ezra 9.4. ende 10.3. ond. vers 5. Hose. 11.10, 11. Siet oock Exod. 19.16. Iob 37.1.

3

Wie eenen osse ¹² slacht, ¹³ slaet eenen man: wie een lam offert, ¹⁴ breeckt eenen hont den hals: wie spijs-offer offert, is [als die] ¹⁵ swijnen bloet [offert:] wie ¹⁶ wieroock brant ten gedenck-offer, is [als] die ¹⁷ eenen afgodt ¹⁸ zegent: ¹⁹ Dese verkiesen oock hare wegen, ende hare ziele heeft lust ²⁰ aen hare verfoeyselen.

12 Hebr. keelt, T.w. ter offerhande, T.w. sonder erkentenisse sijner sonden, ende sonder geloove. Of, oock die het uyterlick doet ten tijde des Nieuwen Testaments. Siet Iesa. 1.11. Hebr. 10.1, 4, 11.

13 Of, verslaet, D. doodet eenen man. De sin is, Dat is my soo onaengenaem, ja men vertoornter my soo seer mede, als of hy eenen man versloege.

14 D. hy is als een die eenen hont den hals breeckt, of onthalst, of den necke af snijdt. T.w. om my dien te offeren, als Deut. 21.4. Ende verstaet hier onder den name van hont alle onreyne dieren, die te offeren in de wet verboden waren.

15 Siet Levit. 11.7, 8, 26. Deut. cap. 14. vers 8. alwaer niet alleen verboden en wort swijnen vleesch te eten, maer de Ioden en mochten het niet aenroeren sonder haer te ontreynigen.

16 T.w. ter gedachtenisse. Siet de aenteeck. Levit. 2. op vers 2. Hebr. die een gedachtenisse van wieroock, of reuckwerck maeckt.

17 Siet van ’t Hebr. woort 1.Sam 15. op vers 23.

18 Of, looft, Dat is, danckt, als of hy een ware Godt ware.

19 De sin is, Sy en treden niet op de wegen die ick haer hebbe voor geschreven, maer sy verkiesen haer selven wegen, Dat is, wijsen ende manieren van Godtsdienst, of, hare boose lusten ende quade begeerlickheden.

20 Dat is, aen hare afgoderijen, ende ceremonien die my eenen grouwel zijn. Siet 2.Chron. cap. 15. vers 8. Ezech. cap. 20. vers 7. met d’aenteeck.

4

²¹ Ick sal oock verkiesen ²² [den loon] harer handelingen, ende ²³ hare vreesen sal ick over haer doen komen, ^b om dat ²⁴ ick hebbe geroepen, ende niemant en antwoordde; ick gesproken hebbe, ende sy niet en hoorden; maer ^c deden dat quaet is in mijne oogen, ende verkoren ’t gene daer toe ick geenen lust en haddde.

21 Als of Godt seyde, Hebben sy hare wegen gekoren ende in gegaen, ick sal oock kiesen wat ick doen sal.

22 And. ick sal oock hare veranderlickheyde kiesen, Dat is, ick salse oock straffen van wegen hare hypocrisie, ende salse hier en daer doen draven, ende in de gevangenisse doen gaen. And. om harer bespottingen wille, D. ick sal hare boosheyt ende hypocrisie ontdecken, met dewelcke sy my de oogen meynen te verblinden.

23 T.w. de macht der Chaldeen ende andere vyanden, daer sy voor vreesen. Siet Iob cap. 39. op vers 25.

b Prov. 1.24. Ierem. 7.13.

24 Siet Prov. 1.24. Ies. 50.2. ende 65.12. Ier. 7.13.

c Ies. 65.12.

5

²⁵ Hoort des HEEREN woort, ghy die voor sijn woort beeft: ²⁶ uwe broeders, die u haten, die u verre ²⁷ afsonderen, ²⁸ om mijnes naems wille, ²⁹ seggen, ^{d 30} Dat de HEERE heerlick worde: ³¹ doch hy sal verschijnen tot u-lieder vreught, sy daer-en-tegen sullen beschaemt worden.

25 Hier spreeckt nu Godt, of, de Propheet de Godtsalige Israëliten aen, die ten tijde der Propheten geweest zijn, ende daer na ten tijde Christi in hem souden gelooven, ende derhalven van hare broederen na den vleesche souden gehaet ende vervolght worden.

26 T.w. valsche broeders, hypocriten.

27 Of, afscheyden, afkeerigh van u zijn, u onwaerdigh hares geselschaps achtende. Siet Ies. 65.5.

28 D. om dat ghylieden de ware Religie belijdt, die ick u-lieden te onderhouden gegeven hebbe ter eere mijnes naems.

29 T.w. spottende met de dreygementen die de Heere door sijne Propheten laet verkondigen.

d Ies. 5.19.

30 Als of sy seyden, Dat de Heere sijne macht aen ons bewijse met sijne straffen, daer mede ghy ons dreyght. Dit spreken die godtloose menschen spotswijse, verwerpende onheylighlick alle de dreygementen ende beloften die de Heere door sijne Propheten dede. Vergel. Ies. 5.19.

31 Of, voorwaer, hy [T.w. de Heere] sal verschijnen, D. hy sal gewisselick komen, tot u-lieder [T.w. der Godtsaliger] vreught, maer sy [T.w. de godtloose] sullen beschaemt worden, D. ick salse straffen ende te schande maken, sonder dat de valsche goden, op dewelcke sy haer vertrouwen setten, haer sullen kunnen verlossen.

6

Daer sal ³² een stemme eenes grooten [kolom] rumoers ³³ uyt der stadt ³⁴ zijn, een stemme uyt den Tempel, de stemme des HEEREN, die sijnen vyanden de verdienste vergeldt.

32 And. ’t geluyt eenes gekraecks.

33 T.w. Ierusalem.

34 D. gehoort worden. Eenige verstaen de woorden deses vers aldus, Daer sal eenen alarm ende weeklage gehoort worden, als de Chaldeen sullen komen om de stadt van Ierusalem, ende den Tempel te verstooren. Dit sal zijn de stemme des Heeren, die de Chaldeen roepen ofte verwecken sal, om de boose Ioden te straffen. Andere nemen dese woorden aldus, De stemme der Leeraren des H. Euangelii, die hare stemme als een basuyne verheffen sullen, sal uyt Ierusalem voort gaen, ende uyt den Tempel gehoort worden, Ies. 2.3. zijnde een genadenrijcke stemme voor de uytverkorene, maer onaengenaem voor de vyanden Godes, 2.Cor. 2.15, 16.

7

Eer ³⁵ sy barens noot hadde heeft sy gebaert, eer haer smerte over quam, soo is sy ³⁶ van een knechtken verlost.

35 T.w. Zion, vers 8. D. de Kercke Godes. Ende, eer sy barens noot, of, ween hadde, heeft sy gebaert, D. de Kercke Christi sal snellick ende onverhoets aenwassen, door dien haestelick, boven verwachtinge, vele uyt de Heydenen, het Euangelium sullen aennemen, die haer tot kinderen Godes sullen geboren worden. Siet Actor. 2. versen 41, 47. ende cap. 12. vers 24. De Heydenen zijn by groote menighten, in plaetse der godtloose ende ongeloovige Ioden, tot de Gemeynte Christi gekomen. Siet Actor. cap. 11. versen 18, 23.

36 Dat is, van een groot ende machtigh volck, ’t welck vers 8. hare sonen genoemt wort: ende Exod. 4. vers 22. wort Godes volck genaemt Godes sone, ende de eerstgeborene. Vergelijckt hier mede Apoc. cap. 12. vers 5.

8

Wie heeft [oyt] sulcks gehoort? wie heeft dergelijcke gesien? soude ³⁷ een lant kunnen geboren worden ³⁸ op eenen eenigen dagh? soude een volck kunnen geboren worden op eene eenige reyse? maer ³⁹ Zion heeft ween gekregen, ende sy heeft ⁴⁰ hare sonen gebaert.

37 Dat is, de inwoonders eenes lants, een lant vol volcks.

38 D. subijtelick, in eenen korten tijt.

39 D. Zion heeft hare kinderen gebaert, soo haest als haer de ween, of barens noot is aengekomen, sulcks is geschiet, als de predicatie des H. Euangelii haestelick is aengenomen geworden.

40 Verstaet dit van een groot getal der Heydenen, die door het geloove Christo aengewonnen zijn. Siet vers 7.

9

⁴¹ Soude ick de baermoeder op breken, ende niet genereeren? seyt de HEERE: soude ick, die genereere, voortaen ⁴² toesluyten? seyt uwe Godt.

41 Of aldus, Soude ick [andere] de baermoeder op breken, ende niet maken dat [Zion] soude baren? Ofte aldus; Soude ick tot de geboorte brengen, ende niet doen baren? Dat is, soude ick een volck ten Euangelio bereyden, ende geen genade geven om het selve te ontfangen, belijden, ende beleven? Vergel. Ies. 37.3.

42 D. onvruchtbaer blijven, ofte laten blijven. Siet Genes. 16.2. ende 20.17, 18.

10

Verblijdt ⁴³ u ⁴⁴ met Ierusalem, ende verheught u ⁴⁵ over haer, alle hare liefhebbers: ⁴⁶ weest vrolick over haer met vreught, ghy alle die over haer ⁴⁷ zijt treurigh geweest.

43 O ghy geloovige kinderen Godes, Ghy nieuw geborene Christenen, van welcker geboorte gesproken is vers 8.

44 D. met de Kercke Godes, het geestelicke Ierusalem, ’t welck de Heere weder herbouwt ende seer vermeerdert heeft, door de beroepinge der Heydenen.

45 Of, met haer, of, in haer, D. harent halven.

46 D. weest hertelick verblijdt, als Matth. 2. vers 10.

47 T.w. niet alleen om de destructie des aerdschen Ierusalems, maer veel meer om dat de Kercke Godes door hare vyanden by na geheelick is onderdruckt geworden.

11

⁴⁸ Op dat ghy moget suygen, ende verzadight worden van de borsten ⁴⁹ haerder vertroostingen: op dat ghy moget uytsuygen, ende u verlusten ⁵⁰ met den glantz haerder heerlickheyt.

48 Op dat ghylieden moget deelachtigh worden der gaven die de Heere over sijne Kercke rijckelick sal uytstorten. siet de aenteeck. Psalm 36. op vers 9.

49 D. hares veelvoudigen troosts, daer mede sy de verslagene conscientien vertroost. siet 2.Cor. 1.3, 4.

50 Of, met den overvloet harer glorie, of, heerlickheyt.

12

Want alsoo seyt de HEERE, Siet, ick sal ⁵¹ den vrede ⁵² over haer uytstrecken, ⁵³ als een riviere, ende ⁵⁴ de heerlickheyt der Heydenen, als een overloopende beke: dan sult ⁵⁵ ghylieden ⁵⁶ suygen, ghy sult ^{e 57} op de zijden gedragen worden, ende op de knyen seer vriendelick ⁵⁸ getroetelt worden.

51 Het woort vrede wort verscheydentlick genomen in de H. Schrift, I. voor eene geestelicke vrede, rijsende uyt het geloove aen Christum, Rom. 5.1. II. voor eene broederlicke vrede die d’een mensche met d’ander heeft, als Ioan. 14.27. Marc. 9.50. III. beteeckent het oock beneffens ruste van oorloge, allen heyl en welvaert, soo aen der ziele, als aen den lichame. Siet Psal. 37. op vers 11.

52 Of, tot haer neygen, of buygen, T.w. tot Zion, D. tot mijne Kercke.

53 Siet Ies. 48. op vers 18.

54 D. rijckdom. siet Iesa. 61. op vers 6. ende Apoc. 21.26.

55 T.w. ghy Godtsalige Ioden.

56 T.w. de onvervalschte melck des Goddelicken woorts.

e Iesa. 49.22. ende 60.4.

57 D. op de armen. De sin is, De Christelicke Kercke, ende Leeraers der selver sullen met u in alle beleeftheyt ende vriendelickheyt omme gaen, gelijck een moeder met haer teeder kindeken doet, niet na latende van alles wat tot uwe onderrichtinge ende Godtsaligheyt soude mogen strecken. siet Num. 11.12. ende Iesa. 49.22. ende 60.4, 16. ende Rom. 15.1, 2. Galat. 6.1, 2. 1.Thess. 2.7.

58 Of, geliefkoost worden.

13

Als een dien sijne moeder troostet, alsoo ⁵⁹ sal ick u troosten: ja ghy sult ⁶⁰ te Ierusalem getroost worden.

59 D. ick sal u-lieden alle vaderlicke ende moederlicke affectie bewijsen, ende ick sal u-lieden met goedertierenheyt omhelsen. Siet Ies. 40.11.

60 D. in de Gemeynte der geloovigen.

14

Ende ghy sult [het] sien, ende ⁶¹ u herte sal vrolick zijn, ende ⁶² uwe beenderen sullen groenen, ⁶³ als het teedere gras: dan sal ⁶⁴ de hant des HEEREN bekent worden ⁶⁵ aen sijne knechten, ende hy sal sijne vyanden ⁶⁶ gram worden.

61 D. u-lieder innerlick gemoedt, of inwendigen mensche, Psalm 22. vers 27. ende 69. vers 33.

62 Dat is, ghy-lieden sult lustigh en levendigh gemaeckt worden door de kracht van des Heeren Geest, in plaetse daer ghy te voren als verdrooght, ende van droeffenisse verwelckert waert. Het woort beenderen beteeckent somtijts alle de ledematen des lichaems. Siet Psal. 35. de aenteeck. op vers 10. ende 51. op vers 10. Siet het contrarie van dit lidt Prov. 17.22.

63 Het welck in den kouden winter schijnt doot te wesen, maer met de lente verquickt het weder.

64 Dat is, de sterckte ende kracht, of, de hulpe des Heeren.

65 D. aen alle Godtsalige.

66 Of, gramschap betoonen. Het Hebr. woort beteeckent oock verfoeijen, als Num. cap. 23. versen 7, 8.

15

Want siet, de HEERE sal ⁶⁷ met vyer komen, ende sijne ⁶⁸ wagenen als een

67 Of, in, of, als vyer komen. Dit is een beschrijvinge der wrake, die Godt oeffenen sal: ende het kan verstaen worden van de lichamelicke straffe die Godt over sijne vyanden brengen sal hier in haer leven, als oock van het jonghste gerichte, 2.Thess. cap. 1. versen 8, 9. Siet oock Ierem. 5.14.

68 Verstaet hier krijghswagens. Vergelijckt dit met Psalm 68.18.

[fol. 32v]

wervelwint: om met grimmigheyt ⁶⁹ sijnen toorn hier toe ⁷⁰ te wenden, ende ⁷¹ sijne scheldinge met vyervlammen.

69 D. sijne straffen.

70 Of, aen te leggen.

71 D. sijnen toorn, sijne straffen. Siet Psalm 9. op vers 6.

16

Want met ⁷² vyer, ⁷³ ende met ⁷⁴ sijn sweert sal de HEERE in ’t recht treden, ⁷⁵ met alle vleesch: ende de verslagene des HEEREN sullen vermenighvuldight zijn.

72 Verstaet hier het vyer der Goddelicker gramschap ende wrake. Siet Iob 22. op vers 20.

73 Eenige aldus, Dat is met het sweert.

74 Hier verstaen eenige het sweert der Chaldeen, ende anderer vyanden, die de Heere tegen de Ioden senden soude, daerom noemt hyse sijn sweert. Doch andere verstaen hier door het sweert het woort des Heeren, als Ephes. 6. vers 17. Hebr. 4.12.

75 D. met alle godtloose menschen, die hem ongehoorsaem ende wederspannigh sullen geweest zijn.

17

⁷⁶ Die ⁷⁷ haer selven heyligen, ende haer selven reynigen ⁷⁸ in de hoven, ⁷⁹ achtereen ⁸⁰ in’t midden [der selver:] ⁸¹ die swijnen vleesch eten, ende verfoeysel, ende muysen: te samen sullen sy ⁸² verteert worden, spreeckt de HEERE.

76 Een verklaringe, hoedanige die vyanden waren, die de Heere verslaen soude, T.w. die de afgoden eeren, ende haer leven na de wet Godes niet aen en stellen.

77 T.w. na de wijse der afgodendienaers, om hare valsche goden te behagen.

78 Ofte, tot de hoven: D. om in de hoven der afgoden te gaen offeren. siet Ies. 1.29. ende 65.3.

79 D. d’een achter d’ander, of, na malkanderen. Eenige verstaen hier by een, eenen put, of poel in de hoven gelegen, by ofte achter den welcken sy haer met het water des selven wiesschen, om alsoo haer selven te reynigen. Andre, achter eenen [boom] D. achter een gehuchte boomen, eenigen afgodt toege-eygent. Andre, achter den [tempel] van den eenen, T.w. Godt, die Een genoemt wort, Deut. 6.4. oock noemen sommige onder de Heydenen Godt, den Eenen. And. achter [den tempel des afgodts] Achad, welcken Achad sy meynen te zijn eenen afgodt by de Assyriers, representeerende de Sonne.

80 D. opentlick.

81 Siet bov. vers 3. ende Lev. 11.7. etc.

82 D. uytgeroeyt worden.

18

⁸³ Hare wercken, ende hare gedachten! ⁸⁴ het komt ⁸⁵ dat ick vergaderen sal alle Heydenen ende ⁸⁶ tongen; ende sy sullen komen, ende sy sullen ⁸⁷ mijne heerlickheyt ⁸⁸ sien.

83 And. maer my aengaende, ô hare wercken, etc. als of Godt, na dat hy in’t voorgaende versken der godtloose Ioden grouwelicke afgoderije bestraft hadde, een dreygement hier by voeghde, sprekende als de vertoornde, met kort af gebrokene woorden. Of men kan dese woorden aldus stellen, Soude ick hare vvercken, ende hare gedachten [verdragen?] Als of hy seyde, Ick en salse geensins verdragen, maer op een korts sal ick alle Heydenen vergaderen, etc.

84 D. de tijt komt.

85 D. in de plaetse der boose ende godtloose Ioden, sal ick de Heydenen roepen, ende ick sal den selven mijne heerlickheyt openbaren.

86 D. allerley volcken, die verscheydene spraken spreken.

87 Die Godt de Heere in’t Euangelie openbaert, verlossende het menschelicke geslachte door Iesum Christum.

88 D. deelachtigh worden.

19

Ende ick sal ⁸⁹ een teecken aen haer setten, ende uyt hen ⁹⁰ die het ontkomen sullen zijn, sal ick senden tot de Heydenen, ⁹¹ [na] Tharsis, ⁹² Pul, ende ⁹³ Lud, ⁹⁴ de bogenschutters [na] ⁹⁵ Tubal ende ⁹⁶ Iavan, tot de verre gelegene eylanden, die ⁹⁷ mijn geruchte niet gehoort, noch mijne [kolom] heerlickheyt niet gesien en hebben: ende ⁹⁸ sy sullen mijne heerlickheyt onder de Heydenen verkondigen.

89 Daer aen men de bekeerde Ioden voor mijne kinderen ende dienaren moge kennen. Dit teecken is de belijdenisse der leere des Christelicken geloofs, ende het gebruyck der H. Sacramenten: ende innerlick de H. Geest, door den welcken sy verzegelt worden, Ephes. 1.13.

90 T.w. uyt de verwerpinge des grooten hoops, uyt het gemeyn verderf ende ondergangh der Ioden; gelijck vervult is in de Apostelen, ende andere die het Euangelium onder de Heydenen hebben verkondight.

91 T.w. tot die, die in Tharsis woonen, ende soo in het volgende. Van Tharsis siet de aenteeck. 1.Reg. 10. op vers 22.

92 Dit meyntmen dat de Africanen beteeckent. Pul was oock een naem des Koninghs van Assyrien. siet 2.Reg. c. 15. versen 19, 20. ende 1.Chron. 5.26.

93 Siet Genes. 10. op versen 13, 22.

94 Hebr. de bogentreckers, ofte, de bogenspanners, D. die met den boge schieten. Vergel. Ierem. 46.9.

95 Siet Genes. 10. op vers 2.

96 D. de Griecken. Siet Genes. 10.2.

97 Hebr. mijn gehoor, of, hooringe, D. die van my niet gehoort en hebben, die de predicatie des H. Euangelii noch niet gehoort en hadden. siet Rom. 10.16, 17. Andre, die het geruchte, belangende mijne groote macht, noch niet gehoort en hadden.

98 Of, deselve, T.w. die ick tot de Heydenen sal senden, namelick d’Apostelen, ende andre Leeraers, als Barnabas, Silas, Timotheus, Titus, Lucas, etc.

20

Ende sy sullen ⁹⁹ alle uwe broeders uyt alle Heydenen, den HEERE ¹⁰⁰ [ten] spijs-offer brengen, ¹ op peerden, ende op wagenen, ende ² op rosbaren, ende op muylen, ende ³ op snelle loopers, ⁴ na mijnen heyligen bergh toe, ⁵ [na] Ierusalem, seyt de HEERE, gelijck als de kinderen Israëls het spijs-offer in een reyn vat brengen ten huyse des HEEREN.

99 T.w. uwe broeders in Christo, ofte geloofs-genooten, de uytverkorene Heydenen, die bekeert zijnde door de predicatie des H. Euangelii, tot Abrahams kinderen sullen gemaeckt worden, ende volgens dien, der Ioden broederen zijn sullen.

100 Ofte, tot een offerhande, om den Heere geoffert te worden. Anders, tot een geschenck. Siet Rom. cap. 15. vers 16. alsoo oock onder in dit vers.

1 D. met allen vlijt, ende behulpelicke middelen.

2 Of, op bedeckte vvagens, op koetsen.

3 Of, op snelle beesten, ofte, op postpeerden.

4 D. tot de gemeynschap der Heyligen. siet Iesa. 2.2.

5 Uyt vers 23. is wel af te nemen, dat dit niet en is te verstaen van het materiale Ierusalem, want het is onmogelick, dat alle vleesch alle maenden, of alle weken, daer komen soude, om te aenbidden.

21

Ende oock sal ick ⁶ uyt deselve eenige ⁷ tot Priesters, [ende] tot Leviten nemen, seyt de HEERE.

6 T.w. uyt de bekeerde Heydenen.

7 D. tot Leeraers ende tot Predicanten des H. Euangelii. siet Rom. 15.16. Philip. 2.17.

22

Want gelijck als ⁸ dien ^f nieuwen hemel, ende die nieuwe aerde, die ick maken sal, voor mijn aengesichte sullen staen, spreeckt de HEERE, alsoo sal [oock] ⁹ u-lieder zaet, ende u-lieder name staen.

8 Siet Iesa. 65. op vers 17. ende 2.Petr. 3.13. Apoc. 21.1.

f Iesa. 65.17. 2.Petr. 3.13. Apoc. 21.1.

9 D. daer sal altijt op der werelt een Kercke, ende hoopken der geloovigen zijn ende blijven. Het rijcke Christi wort Hebr. 12.28. genoemt een onbevveeghlick Koninckrijcke.

23

Ende het sal geschieden, dat ¹⁰ van de eene nieuwe mane tot de andere, ende van den eenen Sabbath ¹¹ tot den anderen, ¹² alle vleesch komen sal om aen te bidden voor mijn aengesichte, seyt de HEERE.

10 Hebr. van [den tijt der] nieuvve mane tot sijne nieuvve mane: Dat is, steets aen een ander, sonder onderscheyt der dagen die in het Oude Testament verordineert waren. Vergelijckt Coloss. cap. 2. vers 16.

11 Hebr. tot sijnen Sabbath.

12 D. allerley volckeren op aerden, soo Heydenen, als Ioden. Siet Ioël c. 2. vers 28. Actor. 2.17. Siet oock boven op vers 20.

24

Ende ¹³ sy sullen henen uyt gaen, ende sy sullen ¹⁴ de doode lichamen der lieden ¹⁵ sien, die tegen my overtreden hebben, want ^{g 16} haren worm en sal niet sterven, ende haer vyer en sal niet uytgebluscht worden, ende sy sullen ¹⁷ allen vleesche ¹⁸ een afgrijsinge wesen.

13 T.w. de ware ledematen der Gemeynte, de geloovige.

14 Dit kan wel na de letter genomen worden, als Iesa. 34.3. ende elders: Doch hier kan het oock genomen worden voor soodanige die in sonden doot zijn, of sy schoon leven na den lichame, als 1.Tim. 5.6. ende Apoc. 20.5.

15 Ende haer verblijden van wegen de rechtveerdige straffe des Heeren over de godtloose, soo wel in dit als in het toekomstige leven. Vergelijckt Apocal. c. 12. vers 10. etc. ende cap. 19. versen 1, 2. etc.

g Marc. cap. 9. vers 44.

16 Christus past dese woorden op de vervloeckte in de helle, daer de worm der conscientie niet en sterft, maer altijt knaeght, ende het vyer des toorns Godes nimmermeer uytgebluscht en wort, Marc. cap. 9. vers 44.

17 Te weten, allen uytverkorenen kinderen Godes, ofte, allen anderen creaturen.

18 Ofte, grouwel, of, vloeck zijn. ’t Hebr. woort wort alleen hier, ende Dan. 12.2. gevonden. In beyde plaetsen wortter gesproken van hartneckige sondaers, voor dewelcke alle vrome ende alle Godtsalige persoonen de walge hebben.

FINIS