Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Lxiij. Capittel.

De Propheet beschrijft de heerlicke victorie Christi over de vyanden sijner Kercke, vers 1, etc. Lof en prijs der groote goedigheyt des Heeren, 7. ende bekentenisse der sonden des volcks, waer over sich Godt vertoornde, 10. doch wederom ontfermde, sich indachtigh makende sijner voriger barmhertigheden, 11. Een gebedt om voorder genade, ende bescherminge, 15.

1

¹ WIe is dese, die ² van Edom komt ³ met besprenckelde klee-

1 Dit nemen eenige voor de woorden Iesaie, die in een visioen siende de rechtveerdige straffe Godes over sijne vyanden, seer verwondert, ende als verbaest staet: doch andere meynen, dat de Kercke hier spreeckt, haer verwonderende over het groot gewelt Christi tegens sijne vyanden, in sijne doot ende opstandinge uyt de dooden.

2 D. uyt der Edomiten lant, of van de Edomiten. Verstaet dit van de vyanden des volcks Godes in ’t gemeyn, doch insonderheyt van de geestelicke vyanden, T.w. den duyvel, ende de dienaren des Antichrists, als bov. 34.5.

3 Hebr. gesuerdeeght van kleederen. siet de aenteeck. Psalm 71. op vers 4. ende 73. op vers 21. De Griecksche Oversetters, ende andere, met root geverwde kleederen, beteeckenende sijnen toorn tegen sijne vyanden, met welcker bloet sijn kleederen besprenckelt waren. Vergelijckt Apoc. cap. 19. vers 13.

[fol. 30v]

deren, van ⁴ Bozra? dese, die ⁵ verciert is in sijn gewaet? die ⁶ voortreckt ⁷ in sijne groote kracht? ⁸ Ick ben het ⁹ die in gerechtigheyt spreke, ¹⁰ die machtigh ben te verlossen.

4 Dit was de hooftstadt in der Edomiten lant, daer van oock mentie gemaeckt wort Ies. 34. vers 6. Ier. 49.13, 22. Ende hier kan men door Bozra verstaen de hooftstadt aller vyanden van Godts Kercke.

5 Verstaet hier door den cieraet, de heyligheyt Christi, ende sijne Konincklicke heerlickheyt in sijn triumph over de vyanden.

6 Het Hebr. woort beteeckent soo veel, als in een vreemt lant op en neder trecken, als Ier. 48.12.

7 T.w. in de kracht sijner Godtheyt.

8 Hier antwoort Christus de groote Propheet, die in de werelt komen soude, gelijcker belooft wort Deut. 18.15.

9 Ofte, die met, of, van gerechtigheyt spreke, D. die de vyanden des volcks Godes, met de rechtveerdige straffe Godes dreyge.

10 Of, die genoeghsaem ben om te verlossen. Want hem is gegeven alle gewelt in den hemel ende op der aerde, hy is een almachtigh Godt met den Vader, ende den H. Geest.

2

¹¹ Waerom zijt ghy ^a root aen u gewaet? ende uwe kleederen als eenes ¹² die in de wijnpersse treet?

11 Hier spreeckt de Kercke wederom, of de Propheet, tot Christum, seggende, Waerom zijt ghy, etc. De sin is, Waerom zijn de kleederen root die ghy aen hebt? Vergel. Apoc. 19.13.

a Apoc. 19.13.

12 Verstaet hier by, ende wiens kleederen met rooden wijn besprenckelt zijn. Dese gelijckenisse wort elders meer gebruyckt, beteeckenende wrake, Thre. c. 1. vers 15. Apoc. 14. versen 19, 20.

3

¹³ Ick hebbe ¹⁴ de persse alleene getreden, ende ¹⁵ daer en was niemant van de volckeren met my; ende ick hebse getreden in mijnen toorne, ende hebse vertrapt in mijne grimmigheyt: ende ¹⁶ haer kracht is gesprenght op mijne kleederen, ende al mijn gewaet hebb’ ick besoetelt.

13 Hier spreeckt Christus wederom, beantwoordende de vorige vrage, aengaende sijne macht in’t onderdrucken sijner vyanden, ende ’t verlossen sijner uytverkorenen.

14 T.w. de persse des toors Godes, gelijck af te nemen is uyt Apoc. 14.19. ende 19.15. De sin is, Ick hebbe alleen, sonder menschelicke hulpe, den wille ende het bevel mijnes hemelschen Vaders, aengaende het straffen ende verdelgen der vyanden sijner Kercke, uytgericht.

15 Ofte, daer en is niemant van de volckeren by my geweest, om my de vyanden te helpen bestrijden ende verwinnen. Verstaet hier soo de geestelicke, als lichamelicke vyanden.

16 D. haer bloet, daer in de sterckte des menschen bestaet. Ofte, haer bloet] D. het bloet harer stercke helden. And. ende hare victorie is op mijn kleederen gesprenckelt, D. haer bloet, een teecken mijner victorie over haer.

4

Want ^{b 17} de dagh der wrake was in mijn herte: ende ¹⁸ het jaer mijner verlosten was gekomen.

b Iesa. 61.2.

17 T.w. dien dagh die van Godt bestemt was ter wrake, om de vyanden der Kercke te straffen, ende de uytverkorene te redden. Siet Iesa. 34.8. ende 61.2.

18 D. het jaer, of de tijt der gener die van my souden vry gekocht of verlost worden: het schijnt dat de Propheet siet op het geestelicke Jubeljaer.

5

^{c 19} Ende ick sagh toe, ende daer en was niemant die hielp; ²⁰ ende ick ontsettede my, ende daer en was niemant die ondersteunde: ²¹ daerom heeft mijn arm my heyl beschickt, ende ²² mijne grimmigheyt die heeft my ondersteunt.

c Iesa. 59.16.

19 Of, doe ick omme sagh, ende datter geen helper en vvas, etc. Christus alleen is onsen Helper, Heylant, ende Verlosser, die ons uyt het gewelt des duyvels, ende des eeuwigen doots verlost heeft. Siet Iesa. 59.16. ende 61.2.

20 T.w. na mijne menschelicke nature. Siet Matth. 26.38.

21 D. mijne Goddelicke kracht heeft my onderstut in mijn swaer lijden, dat ick onder den swaren last des toorns Godes niet en ben besweken, maer den selven gedragen, ende mijn volck daer van verlost, ende alle hare vyanden overwonnen hebbe.

22 Te weten, de grimmigheyt, daer mede ick ontsteken ben tegen de vyanden mijner Kercke.

6

Ende ²³ ick hebbe de volckeren vertreden in mijnen toorn, ende ²⁴ ick hebse droncken gemaeckt in mijne grimmigheyt: ende ick hebbe ²⁵ haer kracht ter aerde doen neder dalen.

23 D. ick hebbe de geestelicke vyanden overwonnen, daer toe beweeght zijnde door mijnen yver tot de eere Godes, ende het heyl sijner uytverkorenen.

24 T.w. met den drinckbeker mijner grimmigheyt, tot haren verderve. Siet dese gelijckenisse oock Psalm 60. vers 5. ende Iesa. 24.20. ende 49.26. ende 51.17, 21. Ierem. 51.57. ende elders.

25 Siet boven vers 3.

7

²⁶ Ick sal de goedertierenheden des HEEREN vermelden, ²⁷ den veelvoudigen lof des HEEREN, ²⁸ na alles dat de HEERE ons heeft bewesen, ende de groote goedigheyt aen den huyse Israëls, die hy haer bewesen heeft, na sijne barmhertigheden, ende na de veelheyt sijner goedertierenheden.

26 Dit spreeckt het volck Godes, zijnde nu onderwesen van Christo, ende sijne groote daden, hem te gelijcke danckende, voor de weldaden die sy van hem ontfangen hadden, wenschende ende biddende om de continuatie der selver.

27 Ofte, menighvuldigen, ofte, menigerley lof, Te weten, den lof van wegen het goet, het welck my de Heere gedaen heeft.

28 Hebr. als na alles, Te weten, na alles goets. Van de beteeckeninge des woorts bewesen, siet Psalm 13. op vers 6.

8

Want ²⁹ hy seyde, Sy zijn immers mijn volck, kinderen ³⁰ [die] niet liegen en sullen: alsoo ³¹ is hy haer geworden tot eenen Heylant.

29 Te weten, doe hy met onse voorouderen een verbont maeckte.

30 Ofte, die niet valsch zijn en sullen. Godt spreeckt hier na der menschen wijse, die het beste van hare kinderen hopen. Ende verstaet hier by, maer sy sullen my oprechtelick dienen, als oprechte Israëliten, in de welcke geen bedrogh en is. Anders, sy en sullen niet ontaerden, of, verbastaerden, Te weten, na dat ickse sal herboren hebben door mijnen Heyligen Geest.

31 Dat is, hy heeftse van hare vyanden verlost.

9

³² In alle hare benauwtheyt was hy benauwt, ende ³³ de Engel sijnes aengesichtes heeftse behouden; ^{34 d} door sijne liefde, ende door sijne genade heeft hyse verlost: ende ³⁵ hy namse op, ende hy droeghse ³⁶ alle de dagen van oudts.[kolom]

32 D. hy was benauwt ofte bedroeft, van wegen hare elenden die sy in Egypten leden. Alsoo wort Christus vervolght in sijne heylige ledematen, Actor. 9.4. Siet oock Zach. 2.8. Matth. 25.45. Anders, in alle hare benauvvtheyt, en vvas geen benauvvtheyt: Verstaet hier by, maer eene goedertierene vaderlicke kastijdinge. Ofte aldus: in alle hare benauwtheyt is hy geen vyant of tegenpartijder gevveest, maer de Engel sijnes aengesichts heeftse behouden. De sin is, Hy heeftse wel benauwt, maer niet als haer vyant zijnde.

33 Dat is, de Engel die voor sijn aengesichte is, die voor hare saligheyt sorge draeght, T.w. Christus. Siet Exod. cap. 23. de aenteeckeninge op vers 20.

34 D. hy heeftse verlost, om dat hyse beminde, Deut. 7.7, 8.

d Deut. 7.7, 8, 9.

35 Als of hy seyde, Hy heeftse op sijnen rugge geladen ende gedragen, gelijck een arent sijne jongen draeght. Vergelijckt dit met Deut. 32.11. ende siet oock Iesa. 46.4.

36 Hebr. alle de dagen der oudtheyt, ofte eeuwe, als versen 11, 16, 19. Dat is, van dien tijt af dat ickse geroepen hebbe om mijn volck te zijn. Siet van het Hebreeusch woort Ierem. 2. de aenteeck. op vers 20.

10

^{e 37} Maer sy zijn wederspannigh geworden, ende sy hebben ³⁸ sijnen Heyligen Geest ³⁹ smerten aen gedaen: ⁴⁰ daerom is hy haer in eenen vyant verkeert, hy selfs heeft tegen haer gestreden.

e Num. 14.11. Psalm 78.57. ende 95.9, etc.

37 Of, maer sy, sy rebelleerden. Num. cap. 14. vers 22. staet, dat sy den Heere tien mael versocht hebben. Siet de aent. aldaer. Siet oock Psalm 78.40, 57. ende 95.9.

38 Hebr. den Geest sijner heyligheyt. Desen bedroefden sy, door dien sy den wille Godes, welcken de H. Geest, door het woort, hen geopenbaert hadde, moetwillighlick tegen stonden. siet Ephes. cap. 4. vers 30.

39 And. bedroeft. siet Gen. 6. op. vers 6.

40 D. hy heeft sich aengestelt als of hy haren vyant geweest ware, doe hyse in de woestijne versloegh. Siet Psalm 78. versen 31, 33, 59, 60, etc.

11

Nochtans dacht hy ⁴¹ aen de dagen van oudts, aen Mose, [ende] sijn volck: [maer nu] ⁴² waer is hy diese ⁴³ uyt de zee op gebracht heeft, ⁴⁴ met de herders ⁴⁵ sijner kudde? waer is hy die sijnen Heyligen Geest in het midden ⁴⁶ van haer stelde?

41 In dewelcke hy haer wel om harer sonden wille geslagen, maer sich nochtans wederom over de selve ontfermt heeft, sonder dat hyse geheelick heeft verdelght.

42 Dese ende de volgende woorden schijnt de Kercke Godts tot Godt te spreken, klaeghswijse. Andre nemen het als woorden Godts. Als of Godt seyde, Waer aen soude de heerlickheyt des Heeren blijcken? T.w. indien ick alsoo wilde voort varen mijn volck na hare verdiensten te straffen. Aldus soude de Propheet hier Godt den Heere invoeren, als met hemselven disputeerende over sijne eere. Vergl. Exod. 32. versen 11, 12.

43 T.w. uyt de roode zee, Exod. 14. vers 21, etc. De sin is, Hoe soude dat staen, dat ickse nu verwerpen of verlaten soude, daer ickse eertijts soo getrouwelick uyt alle noot ende perijckel gevoert ende verlost hebbe?

44 Aldus noemt hy Mosen ende Aaron, die het volck van Israël door de woestijne gevoert hebben, als de herders hare schapen doen. Siet Psalm 77. vers 21.

45 Dat is, der kinderen Israëls.

46 T.w. van het volck, als vers 14.

12

⁴⁷ Die den arm sijner heerlickheyt heeft doen gaen aen de rechter hant van Mose: die ⁴⁸ de wateren voor haerlieder aengesichten kloof, op dat hy sich eenen eeuwigen name maeckte?

47 Ofte, diese leydde aen de rechter hant Mosis [met] sijnen heerlicken arm, Dat is, die Mosi in sijnen swaren dienst, met sijne heerlicke macht, ende Goddelicke hulpe by stont.

48 Te weten, des rooden meyrs, Exod. cap. 14. vers 21. ende daer na der Iordane, Ios. 3.15, 16.

13

Diese ⁴⁹ leydde ⁵⁰ door de afgronden: als een peert in de woestijne, ^{51 f} en struyckelden sy niet.

49 T.w. sachtkens en soetkens, gelijck men een peert leyt by den toom.

50 Siet Exod. 15.5. Psalm 106.9.

51 And. dat sy niet en souden struyckelen.

f Psalm 105.37.

14

⁵² Gelijck ⁵³ een beest [dat] af gaet in de valleijen, ⁵⁴ heeftse de Geest des HEEREN ⁵⁵ ruste gegeven: Alsoo hebt ⁵⁶ ghy u volck geleydet, op dat ghy u eenen heerlicken name soudet maken.

52 Hier spreeckt wederom het volck Godes.

53 Het zy peert, of koe.

54 T.w. den volcke.

55 Ofte, sachte geleydet.

56 O Heere. De Gemeynte wendt nu hare aensprake tot Godt, ende sy bidden hem, dat hy met sijne gewoonlicke goetheyt wille voort varen.

15

^g Siet van den Hemel af, ende aenschouwt ⁵⁷ van uwe heylige, ende uwe heerlicke wooninge: waer zijn ⁵⁸ uwen yver, ende ⁵⁹ uwe mogentheden? ⁶⁰ het gerommel ⁶¹ uwes ingewants, ende uwer barmhertigheden? ⁶² sy houden haer tegens my in.

g Deuter. 26.15.

57 Dat is, van den Hemel, die oock Deut. 26.15. genoemt wort de wooninge sijner heyligheyt.

58 Over u volck, ende tegen uwe vyanden? Menschelicker wijse van Godt gesproken. Siet boven cap. 9. vers 6.

59 Ofte, uvve machten, Dat is, uwe krachtige wercken, of mirakelen, als Matth. 13.58.

60 Ofte, het gevvoel, het geluyt. Anders, de veelheyt.

61 Dat is, uwes herten.

62 Ofte, sy houden haer tegens my gesloten, Dat is, sy en laten haer tegen my niet blijcken, als in voortijden. Anders, houden sy haer tegen my gesloten?

16

⁶³ Ghy zijt doch onse Vader, want Abraham en weet van ons niet, ende Israël en kent ons niet: Ghy O HEERE, zijt onse Vader, ⁶⁴ onse Verlosser van oudts af, is uwen naem.

63 Ofte, Voorvvaer ghy zijt onse Vader.

64 Dat is, ghy zijt van oudts, of van eeuvvigheyt af onsen Verlosser geweest.

17

Heere, waerom ⁶⁵ doet ghy ons van uwe wegen dwalen? [waerom] ⁶⁶ verstockt ghy ons herte, ⁶⁷ dat wy u niet en vreesen? ⁶⁸ keert weder ⁶⁹ om uwer knechten wille, ⁷⁰ de stammen ⁷¹ uwes erfdeels.

65 De geloovige spreken hier van de meeste menighte des volcks. Van Godt wort geseyt, dat hy de menschen doet dwalen, ende dat hy hare herten verhardt, niet dat hy eenige dwalinge instort, maer de menschen rechtveerdighlick in haren verkeerden sin, ende aen den dwaelgeest over geeft, die haer herte vet ende hardt maeckt, Ioan. 12.39, 40. Rom. 11.8. 2.Thess. 2.11. maer de menschen verharden hare herten, ende dwalen af, met sonden te begaen. Psal. 95. versen 8, 10.

66 Ofte, verhardt. Het Hebreeusch woort vindt men alleene hier,. ende Iob 39.19.

67 Hebr. van uvve vreese.

68 Dat is, doet ons wederom goet.

69 Dat is, onsent halven, die ghy tot uwe knechten hebt verkoren. Ofte, die uwe knechten zijn, ten aensien des verbonts, dat ghy met Abraham, Isaac, ende Iacob gemaeckt hebt, haer belovende, dat ghy hares zaets Godt soudet wesen.

70 Te weten, de twaelf stammen, in dewelcke het volck Godes af gedeylt was.

71 Dat is, die ghy tot uwe erve hebt aengenomen ende besittet, als Deut. 32.9.

18

U heyligh volck en heeft ⁷² [het ⁷³ maer] een weynigh tijts beseten: ⁷⁴ onse wederpartijders hebben ^{75 h} u heylighdom vertreden.

72 Te weten, u lant, het lant Canaan, het welck ghy hen gegeven hadt. Of, u heylighdom, gelijck hier stracks volght: zijnde soo het een, als het ander, teeckenen van Godes gunste.

73 Verstaet dit aldus, dat sy het maer eenen korten tijt in ruste ende in vrede beseten hebben. Hier van waren hare sonden d’oorsake, als te sien is Deut. 11.8, 9, 17.

74 T.w. de Babyloniers.

75 Dat is, uwen heyligen Tempel, bestaende neffens de voorhoven, uyt het Heylige, ende het Heylige der Heyligen.

h Psalm 74.7.

19

⁷⁶ Wy zijn ⁷⁷ geworden [als die,] over welcke ghy van oudts niet en hebt geheerscht, ende ⁷⁸ die na uwen name niet en zijn genoemt.

76 T.w. u volck, ofte, die, over welcke ghy heerscht.

77 T.w. van wegen onse sonden ende overtredingen.

78 Ofte, gelijck de Hebreeusche woorden luyden, over vvelcke uvven name niet en is aengeroepen gevvorden. Siet dese maniere van spreken Deut. 28.10. Iesa. 4.1. Dan. 9.19.

[fol. 31r]