Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Lx. Capittel.

De Heere vermaent sijne Kercke dat sy haer verheuge, van wegen de gelucksaligheyt haer door Christum verworven, vers 1. haer verlichtende met ware kennisse Godes, 2. welcke oock de Heydenen souden genieten, 3. die met groote menighten haer tot deselve souden vervoegen, 4. daer door sy soude verciert, verheerlickt, ende verrijckt worden, 15. ende de Heere soudese beschutten, ende haer licht zijn, 16.

1

¹ MAeckt u op, ² wordet verlicht, want ³ u licht komt: ende ⁴ de heerlickheyt des HEEREN ⁵ gaet over u op.

1 Ofte, staet op, T.w. uyt de duysternisse ende elende, in dewelcke ghy dus lange gelegen hebt. Vergl. Iesa. 52.2. De Heere spreeckt hier Ierusalem, of Zion, D. sijne Gemeynte aen, als te sien is onder vers 14.

2 T.w. met volkomender kennisse ende wetenschap, dan ghy tot noch toe gehadt hebt: gelijck de klaerheyt des daeghs verlicht, of vermeerdert wort, als de sonne op gaet.

3 T.w. Christus Iesus, die het licht der werelt is, het welck de herten der uytverkorenen verlicht met ware kennisse Godes. siet Luce 2.32. Ioan. 1.9. ende 8. vers 12. ende Ephes. 5.14. Of, de tijt uwer verlossinge is gekomen.

4 Vergl. hier mede Apoc. 21.11.

5 T.w. gelijck eene klaerschijnende sonne, die haer licht wijt en breet uytspreyt.

2

Want siet, ⁶ de duysternisse sal ⁷ de aerde bedecken, ende ⁶ donckerheyt ⁷ de volckeren: doch over u sal ⁸ de HEERE ⁹ op gaen, ende sijne heerlickheyt sal ¹⁰ over u gesien worden.

6 D. onwetenschap, of, onverstant. Vergelijckt Ephes. 4.18. ende 5.11. Apoc. 16.10. De menschen zijn vol blintheyt ende onwetenschap, ende en kennen haren Godt ende Heylant niet, tot dat de Heere haer verlicht.

7 T.w. alle inwoonders der aerde, ende die volckeren, of alle die natien, die in de duysternisse harer onwetenheyt blijven steken, verwerpende de genade der predicatie des H. Euangelii.

6 D. onwetenschap, of, onverstant. Vergelijckt Ephes. 4.18. ende 5.11. Apoc. 16.10. De menschen zijn vol blintheyt ende onwetenschap, ende en kennen haren Godt ende Heylant niet, tot dat de Heere haer verlicht.

7 T.w. alle inwoonders der aerde, ende die volckeren, of alle die natien, die in de duysternisse harer onwetenheyt blijven steken, verwerpende de genade der predicatie des H. Euangelii.

8 D. de kennisse des Heeren Iesu Christi.

9 Als een sonne. Siet Psal. 84.12.

10 Of, op u verschijnen.

3

Ende de Heydenen sullen ¹¹ tot uwen [kolom] lichte gaen, ende Koningen tot den glantz ¹² die u is op gegaen.

11 Of, in, of, by u licht. De sin is, De Heydenen sullen oock verlicht worden met de ware kennisse Godes, door de predicatie des H. Euangelii, het welck onder u sal gepredickt worden. Vergel. Apoc. 21.24. Siet oock Iesa. 49.6.

12 Hebr. uwes opganghs.

4

¹³ Heft uwe oogen rontomme op, ende siet, ¹⁴ alle die zijn vergadert, sy komen ¹⁵ tot u: ¹⁶ uwe sonen sullen van verre komen, ende uwe dochters sullen aen [uwe] zijde ¹⁷ gevoedstert worden.

13 Dit spreeckt de Propheet, als sich verwonderende over het groot getal der menschen, die uyt alle kanten der werelt tot Christum souden komen. Siet Iesa. 49.18, 22, 23.

14 T.w. Heydenen ende Koningen.

15 Of, uwent halven.

16 D. de geloovige onder de Heydenen, die tot de Kercke Godes gehooren.

17 Ofte, opgevoet, ofte, opgetogen worden. als Ies. 49.22. siet Num. 11.12.

5

Dan sult ghy het ¹⁸ sien ende ¹⁹ t’samen vloeijen, ende u herte ²⁰ sal vervaert zijn, ende ²¹ verwijdet worden, want ²² de menighte der zee sal ²³ tot u gekeert worden, ²⁴ het heyr der Heydenen sal ²⁵ tot u komen.

18 T.w. met verwonderinge.

19 D. met menighten t’samen loopen, uyt verwonderinge. And. uyt breken, T.w. als een stroom, of, als het licht, of, als de sonne: And. schijnen, lichten, verlicht worden. Siet Psalm 34. de aent. op vers 6.

20 Niet als vreesende yet quaets, maer van verwonderinge over sulck eene onverwachte sake, T.w. als ghy sien sult sulck een groote menighte van verscheydene volckeren ende natien tot den Heere Christum komen. siet Ierem. 33. vers 9. Hos. 3.5. siet oock Actor. 2.7.

21 T.w. zijnde vol vreught ende blijdtschap.

22 D. de menighte der gener die aen de zee woonen. And. de rijckdom der zee: Men kan het Hebr. woort hier in beyde de beteeckenissen nemen.

23 Of, tegen u, of t’uwaerts verandert worden, alsoo nam. dat de gene die uwe vyanden waren, uwe vrienden sullen worden.

24 Of, de rijckdom der volckeren. siet Apoc. 21.26.

25 T.w. om vrientschap met u te maken, uwe religie aennemende.

6

Een hoop kemelen sal ²⁶ u bedecken, ²⁷ de snelle kemelen ²⁸ van Midian ende ²⁹ Hepha, ³⁰ sy alle ³¹ uyt Scheba ³² sullen komen: ³³ gout ende wieroock sullense aenbrengen, ende sy sullen ³⁴ den overvloedigen lof des HEEREN ³⁵ boodschappen.

26 D. u lant. In dit, ende eenige der naestvolgende versen, wort met verbloemde woorden voorseyt, dat alle natien haer sullen geven onder de gehoorsaemheyt des H. Euangelii.

27 Siet Ierem. 2. op vers 23.

28 D. uyt het lant der Midianiten, alwaer groote menighte van kemels ende dromedarisen waren. Siet 1.Chron. 5.21. siet oock Iudic. 6.3, 5.

29 Hepha was de sone Midians, Genes. 25.4. sijne nakomelingen woonden onder de Midianiten, behoudende nochtans den name hares voorvaders Hepha.

30 D. een groote menighte der selver, als Matth. 3.5.

31 D. uyt het lant der Schabeen, nakomelingen van Scheba, den sone Raema, den sone Chus, den sone Chams, Genes. 10.6, 7.

32 T.w. tot de gemeynschap der Kercke. Dit wort oock van hare Koningen geseyt, Psalm 72.10.

33 D. sy sullen hare rijckdommen gebruycken tot den Godtsdienst, tot onderhoudinge der Kercken-leeraers, als oock der arme ledematen, der Gemeynte.

34 D. de weldaden Godes, die lof ende prijs weerdigh zijn.

35 D. prediken, als een blijde boodschap verkondigen.

7

Alle de schapen van ³⁶ Kedar sullen tot u versamelt worden, de rammen ³⁷ van Nebajoth sullen u dienen: sy sullen ³⁸ met welgevallen ³⁹ komen op mijnen altaer, ende ick sal ⁴⁰ ’t huys mijner heerlickheyt heerlick maken.

36 D. der Kedarenen. Van dese volckeren siet Psalm 120. de aent. op vers 5. sy waren Ismaëliten in Arabia, nakomelingen van Abraham uyt Kethura. Siet Iesa. 21. versen 13, 17. Ierem. 49.28, 29, 32.

37 D. der Nebathiters, in het steenachtige Arabien, sy waren nakomelingen Nebaiots, des soons Ismaëls, Genes. 25.13. Hier wort gepropheteert, dat Abrahams zaet na den vleesche, oock sijne kinderen na den geloove worden, ende Godt dienen souden met den geestelicken Godtsdienst des Nieuwen Testaments. Vergl. Malach. 1.11.

38 Of, met gunste, met geneyghden wille, alsoo dat my haren Godtsdienst aengenaem zy.

39 D. geoffert worden. De sin is, Dat die natien haer selven vrywillighlick op den altaer Christum, souden over geven tot een levendige, heylige, ende Gode welbehagende offerhande, gelijck de Apostel spreeckt Rom. 12.1.

40 Of, mijn heerlick huys, D. mijn Kercke, of Gemeynte der geloovigen, getimmert van levendige steenen, 1.Petr. 2.5.

8

⁴¹ Wie zijn dese, [die] ⁴² daer komen ⁴³ gevlogen ⁴⁴ als een wolcke, ende als duyven ⁴⁵ tot hare vensters?

41 De Kercke verwondert haer over haren subijten grooten aenwas. Siet Iesa. cap. 49. vers 21.

42 D. die daer met hoopen aen komen, ende haer uyt de Heydenen tot de Christelicke Gemeynte begeven?

43 De Propheet gebruyckt het woort vliegen, om aen te wijsen, dat de gene die haer tot den Heere Christum bekeeren souden, soo seer willigh ende begeerigh souden zijn om tot hem te komen, datse meer souden schijnen snellick te vliegen, dan tot hem te gaen.

44 D. opentlick ende snellick, ende oock in groote menighte. Alsoo staet’er Hebr. 12.1. Een wolcke der getuygenissen, D. een groot getal van getuygenissen.

45 Of, tot hare gaten, of holen, daer sy in woonen, ende hare nesten hebben.

9

⁴⁶ Want ⁴⁷ de eylanden sullen my verwachten, ende ⁴⁸ de schepen van Tharsis voor eerst, om ⁴⁹ uwe kinderen van verre te brengen, haer silver ende haer gout met haer, ⁵⁰ tot den name des HEEREN uwes Godts, ende ⁵⁰ tot den Heyligen Israëls, dewijle hy u ⁵¹ heerlick gemaeckt heeft.

46 Of, voorwaer.

47 D. de inwoonders der eylanden, D. die in verre landen woonen. Siet bov. 42.4. ende 51.5.

48 D. die in de schepen van Tharsis varen. siet van Tharsis de aent. 1.Reg. 10.22. siet oock Psal. 48.8.

49 D. de gene die van u, als van eene moeder sullen geboren worden door het zaet des Goddelicken woorts, als boven vers 4.

50 Ofte, van wegen des naems des Heeren: ende, van wegen den Heyligen Israëls. De name des Heeren, beteeckent hier, den Heere selfs. siet 2.Sam. 7.13. Vergl. met 1.Chron. 17.12. siet oock Actor. 9.15.

50 Ofte, van wegen des naems des Heeren: ende, van wegen den Heyligen Israëls. De name des Heeren, beteeckent hier, den Heere selfs. siet 2.Sam. 7.13. Vergl. met 1.Chron. 17.12. siet oock Actor. 9.15.

51 Ofte, sal heerlick gemaeckt hebben, ofte, dewijle hy u verçiert heeft, ofte, verçieren sal, T.w. door de predicatie des H. Euangeliums, die in u sal gehoort worden, in ende door dewelcke de rechte hemelsche wijsheyt wort voor gedragen, u streckende tot eenen heerlicken cieraet.

10

Ende ⁵² de vreemde sullen uwe mueren bouwen, ende ^a hare Koningen sullen u dienen: want in mijne verbolgentheyt hebbe ick u geslagen, maer ⁵³ in mijn welbehagen hebbe ick my over u ontfermt.

52 Dit is ten deele vervult geworden, als Cyrus ende Darius den Ioden hulpe gedaen hebben tot weder-opbouwinge der stadt van Ierusalem, ende des Tempels: maer insonderheyt is’t in den Nieuwen Testamente vervult geworden, want vele onder de Heydenen, tot Christum bekeert zijnde, hebben mede de hant geboden tot opbouwinge van het geestelicke Ierusalem.

a Iesa. 49 23.

53 Ofte, in mijne goedertierenheyt, dat men kan verstaen van den tijt des welbehagens. Siet Psalm 69. op vers 14.

11

⁵⁴ Ende uwe poorten sullen steeds open staen, sy en sullen des daeghs nochte des nachts niet toe gesloten worden, op dat men tot u in brenge het heyr der Heydenen, ende hare Koningen [tot u] geleydet worden.

54 Dit is te verstaen van de gelegentheyt der Kercke in dese werelt, beteeckenende dat de ingangh in de Christelicke Kercke voor de Godtsalige soude open staen, Iesa. 26.2. De Apostel Iohannes past dit op het hemelsche Ierusalem, of triumpheerende Kercke, Apoc. 21.25.

12

Want het volck ende het Koninck-

[fol. 29v]

rijcke, ⁵⁵ welcke u niet en sullen dienen, ⁵⁶ die sullen vergaen: ende die volckeren ⁵⁷ sullen gantsch verwoest worden.

55 D. welcke sich den rijcke Christi niet en willen onderwerpen.

56 Want buyten de Kercke Godes en is geen saligheyt. Die behouden worden, die worden geseyt de Kercke toe gedaen te worden, Actor. c. 2. vers 47. Apoc. 21.24.

57 Of, sullen gantsch en gaer vergaen. Hebr. verwoestende verwoest worden, ofte, met verwoestinge verwoest worden, T.w. die u niet en willen dienen. Vergel. Psalm 37.22.

13

⁵⁸ De heerlickheyt Libanons sal tot u komen, de denneboom, ⁵⁹ de beuken, ende de busboom te gelijcke, om te vercieren ⁶⁰ de plaetse mijnes heylighdoms, ende ick sal ⁶¹ de plaetse mijner voeten heerlick maken.

58 D. de heerlicke hooge boomen, de schoonste die op den bergh Libanus wassen, Ps. 29.5. Gelijck dese zijn gebruyckt tot den bouw des Tempels te Ierusalem, 1.Reg. 5.6, 9, 14. Alsoo sullen voortreffelicke mannen, die met sonderlinge gaven des H. Geestes begaeft zijn, gebruyckt worden tot opbouwinge der Gemeynte Iesu Christi: Ia oock Koningen, Vorsten, en Groote deser werelt. Iesa. cap. 61. vers 3. worden de Godtsalige genaemt boomen.

59 Of, pijn-appelboomen.

60 D. het heylighdom. Want aldaer sat de Heere op de Arke des verbonts. Doch hier wort gesproken van de Christelicke Kercke, in de welcke Godt woont door sijnen Geest, 2.Corinth. 6.16.

61 Aldus wort de Kercke Godts elders genoemt. siet Ezech. cap. 43. vers 7.

14

Oock sullen ⁶² sich buygende tot u komen de kinderen der gener die u onderdruckt hebben, ende alle die u ⁶³ gelastert hebben, ⁶⁴ sullen haer neder buygen aen de planten uwer voeten: ende sy sullen u noemen, ⁶⁵ de stadt des HEEREN, ⁶⁶ het Zion des Heyligen Israëls.

62 D. met groote demoedigheyt. Siet Apoc. 3.9. siet oock Psalm 22.28, 30. ende Iesa. 45.14. ende 49.23.

63 Ofte, versmaet hebben.

64 D. sy sullen u eeren, van wegen, ende in den name uwes hoofdes Iesu Christi.

65 Van den Heere gebouwt ende bewoont, Ps. 147.2, 12. Ezech. 48.35.

66 Aldus wort de Kercke Godes onder het Euangelie genoemt, Hebr. cap. 12. vers 22. Apoc. 14.1. van den bergh Zion, die een figure der Kercke Christi geweest is. Siet Psalm 2.6.

15

In plaetse dat ^b ghy ⁶⁷ verlaten ende gehaet zijt geweest, soo ⁶⁸ dat niemant door [u] henen gingh, soo sal ick u stellen tot eene eeuwige ⁶⁹ heerlickheyt, ⁷⁰ [tot] een vreught van geslachte tot geslachte.

b Iesa. 49.19. ende 54.1, 6, 7.

67 T.w. van Godt, als van uwen echten man. Verstaet hier, soo veel het uyterlick belanght, want Godt en haet noch en verlaet de Gemeynte der uytverkorenen nimmermeer.

68 Hy vergelijckt het volck Godes by een stadt, liggende woest, ende onbewoont.

69 Ofte, hoogheyt, voortreffelickheyt.

70 D. ick sal u soodanigh maken, dat alle Heylige haer over u steeds sullen verheugen. Siet Psalm 12. de aent. op vers 8.

16

Ende ⁷¹ ghy sult de melck der Heydenen zuygen, ende ghy sult ⁷² de borsten der Koningen zuygen: ende ghy sult weten, dat ick de HEERE ben, ^c uw’ Heylant, ende uw’ Verlosser, ⁷³ de Machtige Iacobs.

71 D. de Heydenen, ende de Koningen die haer tot Christum sullen bekeeren, die sullen u onderhouden, ende voorderlick zijn. siet Ies. 49.23.

72 Apoc. 21.24. staet, de heerlickheyt ende eere der Koningen.

c Iesa. 43.3.

73 Iacob is de eerste die Gode desen titel gegeven heeft, Genes. 49.24. siet Psal. 132.2, 5.

17

Voor ⁷⁴ koper sal ick gout brengen, ende voor yser sal ick silver brengen, ende voor hout koper, ende voor steenen yser: ende sal ⁷⁵ uwe opsienders ⁷⁶ vreedsaem maken, ende ⁷⁷ uwe drijvers ⁷⁸ rechtveerdige.

74 Een Prophetie van de geluckige verwisselinge van den stant der Kercke, door Christum vernieuwt zijnde, dat sy in plaetse van vleeschelicke ceremonien, ende een wereltlick heylighdom, geestelicke ende hemelsche ordinantien sullen genieten. siet Hebr. 9.1, 9, 10, 11, 12, 23, etc. ende 12.18, 22, 28.

75 Of, voorstanders. Hebr. opsicht.

76 Hebr. vrede, D. mannen der vrede, voorstanders der vrede, die de vrede prediken, ofte, verkondigen, Rom. 10.15. Ofte, die tot vrede geneyght zijn. Siet Psalm 109.4. ende 120.7. Siet oock Iob 35. op vers 13.

77 Dit is het selve woort dat Exod. 3.7. gebruyckt wort, ende het beteeckent hier soo wel de Zielsorgers, als de Christelicke Overigheden, die het volck ter gerechtigheyt drijven ende houden.

78 Hebr. rechtveerdigheyt.

18

⁷⁹ Daer en sal geen gewelt meer gehoort worden in uwen lande, verstooringe, noch verbrekinge in uwe lantpalen: maer ⁸⁰ uwe mueren sult ghy Heyl heeten, ⁸¹ ende uwe poorten Lof.

79 Dit alles, ende het voorgaende, sal volkomelick in het eeuwige leven volbracht worden. Vergl. Ezech. 45.8.

80 D. uwe mueren (die groot ende hooge sullen zijn, in welcker fondament de namen van des lams twaelf Apostelen zijn, Apoc. 21.12, 14. sullen uwe inwoonders soo wel beschermen, als of sy in eene stercke wel-bemuerde stadt woonden.

81 Welcker twaelve sullen wesen, elck van bysondere peerlen, Apoc. 21.21. De sin is, Ghy sult steeds oorsake ende aenleydinge hebben den Heere in uwe poorten te loven. siet Psalm 9.15.

19

⁸² De sonne en sal u niet meer wesen tot een licht des daeghs, ende tot eenen glantz en sal u de mane niet lichten: maer ⁸³ de HEERE sal u wesen tot een eeuwigh licht, ende ⁸⁴ uw’ Godt tot uwe cierlickheyt.

82 Die stadt en heeft niet van noode, dat de sonne of mane daer in schijnen, want Godt sal daer in alles in allen zijn, 1.Cor. 15.28. Vergel. Apoc. 21.23. ende 22.5. Eenige verstaen hier door de sonne ende mane al de wereltsche heerlickheyt en glorie, het Koninckrijcke, het Heylighdom, Ceremonien, etc.

83 Voor, de Heere, staet Apoc. 21.23. de heerlickheyt Godts.

84 D. ’t Lam, Iesus Christus, die het licht, of keersse dier stadt is, Apoc. 21.23.

20

⁸⁵ Uwe sonne en sal niet meer onder gaen, ende ⁸⁶ uwe mane en sal haer [licht] niet in trecken: want de HEERE sal u ⁸⁷ tot een eeuwigh licht wesen, ende de dagen ⁸⁸ uwer treuringe ⁸⁹ sullen een eynde nemen.

85 D. uwe Godt (die uwe sonne wil wesen, Psal. 84.12.) en sal niet meer ’t licht sijnes aenschijns van u nemen.

86 Hebr. uwe mane en sal niet versamelt worden, D. haer licht niet in houden, of, niet wech genomen, niet geweert worden. Vergl. Ioël 2.10.

87 Hebr. tot een licht der eeuwigheyt.

88 Of, uwer rouwe, of, uwes leets.

89 Of, sullen voleynt zijn. Hebr. sullen volkomen zijn. Vergl. Apoc. 21.4. siet oock Ies. 61.2, 3.

21

Ende ⁹⁰ u volck sullen alle t’samen ⁹¹ rechtveerdige zijn, sy sullen in eeuwigheyt de aerde ⁹² erffelick besitten: sy sullen zijn een ^{d 93} spruyte mijner plantingen, [kolom] ^{e 94} een werck mijner handen, ⁹⁵ op dat ick verheerlickt worde.

90 T.w. alle oprechte ledematen der Christelicker Kercke.

91 T.w. door ’t geloove aen Christum Iesum, die haer sijne gerechtigheyt schenckt, ende sijnen H. Geest mede deylt, op dat sy haer der gerechtigheyt ende heyligheyt beneerstigen, Rom. 1.17. ende 5.19.

92 Of, als een erve besitten. De sin is, In dit leven sullen sy in mijne Kercke blijven, ende hier namaels sullen sy het eeuwigh Koninckrijcke der Hemelen be-erven, van welcken beyden het lant Canaan een voorbeelt geweest is. siet dergelijcke beloftenissen Psal. 37.29. Ies. 57.13. Apoc. 21.7.

d Matth. 15.13.

93 D. u volck sal zijn een plante of spruyte, van Godt, als den ackerman, geplant in Christo den waren wijnstock, Ioan. 15.1, 2.

e Iesa. 29.23. ende 45.11.

94 Geschapen in Christo Iesu tot goede wercken, Ephes. c. 2. vers 10. siet Iesa. cap. 29. vers 23.

95 Of, om my selven te vereerlicken. Sommige, op dat ick hem vereerlicke.

22

⁹⁶ De kleynste ⁹⁷ sal tot duysent worden, ende de minste tot een machtigh volck: Ick de HEERE sal sulcks ⁹⁸ tot sijner tijt ⁹⁹ snellick doen komen.

96 T.w. hoop.

97 D. sal grootelicks wassen, als Gen. 24.60. De sin is, De Kercke Christi sal in den Nieuwen Testamente tot verwonderens toe seer treffelick op wassen, ende vermeerderen. Andere verstaen dese woorden aldus, Selfs de gene die kleyne gaven hebben sullen, die sullender door hare onderwijsinge vele andere tot de Kercke of Gemeynte aenleyden.

98 Namellick, ter bequamer ende bestemder tijt, dien ick in mijnen raet besloten hebbe, dien het ons niet en betaemt te weten. Siet Actor. 1.6, 7. Doch andere meynen, dat dit te verstaen is van den tijt des Nieuwen Testaments.

99 Hebr. doen haesten.