Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Liiij. Capittel.

Weldaden die de Heere de Kercke des Nieuwen Testaments bewijsen soude, ende voorsegginge dat hy’se grootelicks soude vermeerderen, vers 1, etc. deselve als sijne lieve huysvrouwe, met eeuwige genade omhelsende, 5. Ende treffelick met de gaven des Heyligen Geestes vercierende, 11. Ende dat hy’se tegen hare vyanden beschutten soude, 14. Het is Godt, die het alles regeert, 16. ten besten sijner uytverkorenen. 17.

1

^{a 1} SInght vrolick ² ghy onvruchtbare, [die] ³ niet gebaert en heeft, maeckt geschal met vrolick gesangh, ende juycht, [die] geen barens noot gehadt en heeft, want de kinderen ⁴ der eensame zijn meer, ⁵ dan de kinderen der getrouwde, seyt de HEERE.

a Galat. 4.27.

1 Hier spreeckt de Propheet de Gemeynte der geloovige Ioden aen, die leven souden ten tijde als het Euangelium soude beginnen gepredickt te worden, als af te nemen is uyt Gal. 4.27. daer dese woorden geciteert worden.

2 Aldus noemt hy de Kercke die in de werelt was, doe Christus in den vleesche verschenen is, ten aensien des geringen aentals der geloovige.

3 D. seer selden, of weynigh kinderen gebaert hebt, T.w. kinderen Godes, uyt het zaet van Godes woort. Vergl. Ioan. 1. versen 12, 13. 1.Petr. 1. vers 23. het getal der geloovige Heydenen is veel grooter, dan het getal der geloovige Ioden. Siet Ioan. 1.11. Rom. 9. vers 27, etc.

4 Of, der verwoeste, D. der Ioodscher Kercke, die ten tijde des Heeren Christi kleyn was in getale, ten aensien van de groote menighte der Ioden die verworpen waren.

5 D. dan de oude gemeynte der Ioden, die Godt eerst beroepen, ende sich als ten houwelicke genomen heeft.

2

⁶ Maeckt de plaetse uwer tente wijt, ende dat men de gordijnen uwer ⁷ wooningen uytbreyde, ⁸ en verhindert het niet: maeckt uwe ⁹ koorden langh, ende ¹⁰ steeckt uwe ¹¹ pinnen vaste in.

6 T.w. op dat de bekeerde uyt de Heydenen plaetse by u vinden. Dit is gesproken na de wijse der ouden in ’t lant van Canaan, die in tenten woonden, te kennen gevende, dat de Kercke des Nieuwen Testaments seer vermeerderen, ende haer wijt uytbreyden soude, haer aen alle zijden vermenighvuldigende. siet Iesa. 49.19, 20.

7 Ofte, Tabernakelen.

8 Ofte, en houdtse niet te rugge, of, houdtse niet in.

9 Ofte, touwen, ofte, zeelen, met dewelcke de tenten gespannen worden.

10 Hebr. versterckt uwe pinnen.

11 Of, nagelen, aen dewelcke de touwen vast gemaeckt worden.

3

Want ghy sult ¹² uyt breken ter rechter ende ter slincker hant: ende ¹³ u zaet sal ¹⁴ de Heydenen erven, ende ¹⁵ sy sullen ¹⁶ de verwoeste steden doen bewoonen.

12 T.w. met veelheyt van kinderen. De sin is, Daer sullen oock onder de Heydenen, ende aen die plaetsen daer te voren geen Kercken geweest en zijn, veel geloovige ende ware ledematen der Christelicke Kercke gevonden worden.

13 D. uwe nakomelingen, T.w. uwe geestelicke kinderen.

14 D. het lant der Heydenen, D. de Heydenen sullen oock door het Euangelium, het welck van Zion uyt gaen sal, kinderen Godes worden, ende u toe gevoeght worden.

15 T.w. uwe nakomelingen.

16 D. die steden, in dewelcke te voren geen kinderen Godes en woonden.

4

¹⁷ En vreest niet, want ghy en sult niet beschaemt worden, ende en wort niet schaemroot, want ghy en sult niet te schande worden: maer ghy sult ¹⁸ de schaemte uwer jonckheyt vergeten, ende den smaet uwer weduwschap en sult ghy niet meer gedencken.

17 T.w. van wegen uwe onvruchtbaerheyt, die eertijts voor groote schande gehouden wiert.

18 D. de schande die u eertijts wedervaren is, T.w. doe ghy van wegen uwe sonden, den Egyptenaren ter dienstbaerheyt zijt over gegeven geworden. Andere nemen het in desen sin, als of de Propheet seyde, De heerlickheyt ende gelucksaligheyt, tot dewelcke ghy sult verheven worden, sal maken, dat ghy al het leet, dat u te voren, doe ghy als eene verlatene jonckvrouwe, of arme weduwe waert, hebt uyt gestaen, sult vergeten.

5

Want ¹⁹ uwe maker is uw’ man, HEERE der heyrscharen is sijn naem: ende de heylige Israёls is uw’ Verlosser; hy sal de Godt ²⁰ des gantschen aerdbodems ²¹ genoemt worden.

19 Hebr. uwe makers is uw’ man. Vergelijckt dese maniere van spreken met Gen. 20. op het vers 13.

20 Niet alleen der Ioden, maer oock aller anderer natien, ja der gantscher werelt, 1.Ioan. 2. vers 2. dewijle sijne Kercke door de gantsche werelt soude uytgespreyt worden.

21 Verstaet hier by, ende oock in der daet zijn.

6

Want de HEERE ²² heeft u geroepen, als eene verlatene vrouwe, ende bedroefde van geeste: nochtans zijt ghy ²³ de huysvrouwe der jeught, hoewel ghy versmaet zijt geweest, seyt uw’ Godt.

22 Voor eerst uyt de Babylonische gevangenisse: daer na uyt het geestelijcke rijcke der sonde, ende des duyvels, tot sijn rijcke.

23 D. als een huysvrouwe die men in sijne jeught getrouwt heeft, als Prov. 5.18. D. ghy waert my seer lief ende weert in voortijden: ende zijt het noch om der voorvaderen wille.

7

Voor eenen kleynen oogenblick hebbe ick u verlaten ²⁴: maer met groote ontfermingen sal ick u vergaderen.

24 Verstaet hier by de laetste woorden des volgenden vers, seyt de Heere uwe Verlosser.

8

²⁵ In eenen kleynen toorne hebbe ick ²⁶ mijn aengesichte van u ²⁷ een oogenblick

25 D. in eenen toorn die niet lange geduert en heeft. And. Ick hebbe mijn aengesichte voor u verborgen voor een kleyns, op den oogenblick mijnes toorns.

26 Van dese maniere van spreken siet Iob 13. de aent. op ’t vers 24.

27 Siet de aent. Psalm 30. op vers 6.

[fol. 27r]

verborgen: maer met eeuwige goedertierenheyt sal ick my uwer ontfermen, seyt de HEERE uwe Verlosser.

9

Want ²⁸ dat sal my zijn [als] de wateren Noachs, ²⁹ doe ick ^b swoer, ³⁰ dat de wateren Noachs niet meer over d’aerde en souden gaen: alsoo hebb’ ick gesworen, dat ick niet [meer] ³¹ op u ³² toornen, noch ³³ u schelden en sal.

28 De sin is, Dat ick nu gesproken hebbe van mijne genade ende barmhertigheyt t’uwaerts, dat sal soo seker ende bondigh zijn, als het gene dat ick eertijts gesproken hebbe na den algemeynen zuntvloet, die ten tijde Noachs geweest is. siet Gen. 9. vers 11.

29 Ofte, dien ick swoer.

b Genes. 9.11.

30 D. dat de wateren die tot sijnen tijde gekomen zijn.

31 Dit is van de uytverkorene kinderen Godes te verstaen, die de rechte ledematen der Kercke zijn.

32 T.w. soo seer, dat ick u geheelick soude verstooten, ende van mijne genade ende gunste gantschelick berooven soude.

33 T.w. soo hardt, dat ick u geheelick soude uytroeijen.

10

Want ³⁴ bergen ³⁵ sullen wijcken, ende heuvelen wanckelen, maer mijne goedertierenheyt en sal van u niet wijcken, ende ³⁶ het verbont mijnes vredes en sal niet wanckelen, seyt de HEERE uwe Ontfermer.

34 Vergel. dit met de woorden Christi, Matth. 24.35.

35 Ofte, mogen, ofte, kunnen wijcken. And. want al versetten haer de bergen, etc. De sin is, Mijne goedertierenheyt over mijne kercke sal eeuwigh duren, ende onveranderlick blijven, al waert dat in de werelt het onderste boven ginge.

36 D. het verbont daer door ick u vrede, D. de eeuwige saligheyt belooft hebbe.

11

Ghy verdruckte, door ³⁷ onweder voort gedrevene, ³⁸ ongetrooste: siet, ³⁹ ick sal uwe steenen ⁴⁰ gantsch cierlick leggen, ende ick sal u op saphyren grontvesten.

37 Verstaet hier door dit onweder, voor eerst de Babylonische gevangenisse, ende daer na de groote verwoestinge door Antiochum ten tijde der Machabeen, ende wijders de geestelicke strijt, swarigheyt, ende vervolginge der Kercke in’t gemeyn, Rom. 11.28, 29.

38 Of, troosteloose.

39 D. ick sal u herbouwen, veel heerlicker dan ghy te voren geweest zijt. Dit moetmen verstaen van eene geestelicke herbouwinge der uytverkorenen, die in dit leven begint door de predicatie des H. Euangelii, ende de heerlicke gaven des H. Geests, Ephes. 4.11, etc. ende in het toekomende leven sal volmaeckt worden, Apoc. 21.10, etc.

40 Hebr. met, ofte, in çieraet doen legeren.

12

Ende ⁴¹ uwe glaesvensters sal ick cristallijnen maken, ende uwe poorten ⁴² van robijnsteenen: ende uwe gantsche lantpale ⁴³ van aengename steenen.

41 Of, ick sal uwe vensters van cristal maken, of, van agathen, of, van peerlen.

42 Of, van carbunckelen.

43 Of, van lustige, of, welgevallige steenen. Hebr. van steenen des lusts, of, des welgevallens.

13

Ende ^{44 c} alle uwe kinderen sullen van den HEERE geleert zijn, ende ⁴⁵ de vrede uwer kinderen sal ⁴⁶ groot zijn.

44 Alle de kinderen der Kercke worden uyterlick door het woort, innerlick door den H. Geest geleert, Ierem. 31.34.

c Ioan. 6.45.

45 D. welvaert, saligheyt, als vers 10.

46 Of, menighvuldigh.

14

Ghy sult ⁴⁷ door gerechtigheyt bevestight worden: weest verre ⁴⁸ van verdruckinge, want ghy en sult niet vreesen; ende [verre] ⁴⁹ van verschrickinge, want ⁵⁰ sy en sal tot u niet naken.

47 T.w. door Godes gerechtigheyt, door dewelcke hy sijne kinderen beschermt. Ofte verstaet hier die gerechtigheyt met dewelcke Godt sijne kinderen begaeft ende verciert, ende die by deselve is in swangh gaende.

48 D. ghy en sult niet onderdruckt worden, ende geene oorsake hebben van vreese der onderdruckinge: die u uwe vyanden souden mogen aen doen.

49 Of, van verderf.

50 T.w. de vreese, of verschrickinge, D. dingen die u verschricken souden.

15

Siet, ⁵¹ sy sullen sich sekerlick vergaderen, [doch] ⁵² niet uyt my: ⁵³ wie hem tegen u vergaderen sal, die sal ⁵⁴ om uwent wille vallen.

51 And. [maer] wie hem tegen u in u (D. in u lant) vergadert, verstaende de verraders des lants. And. siet daer sullen sich [eenige] als vreemdelingen [by u] onthouden.

52 D. buyten mijn bevel.

53 And. maer wie sich als een vreemdelingh by u onthouden sal tegen u, die sal moeten vallen, of, die sich met u vergadert, tegen u zijnde, sal vallen.

54 Of, voor u vallen, D. te gronde gaen, of te schande komen.

16

⁵⁵ Siet ick hebben den smit geschapen, ⁵⁶ die de kolen in het vyer op blaest, ende die ’t instrument voort brenght ⁵⁷ tot sijn werck: oock hebbe ick den verderver geschapen, ⁵⁸ om te vernielen.

55 De sin is, Ick regeere het al door mijne voorsichtigheyt: Geen smit en soude eenige wapenen ten krijge kunnen maken, ofte geen vyant met deselve het lant verderven, ’t en ware dat ick het te voren alsoo verordent hadde.

56 Ofte, die het koolvyer op blaest.

57 T.w. tot des verdervers werck, die yet tegen u voorneemt. And. tot sijnen wercke, T.w. des smits.

58 T.w. die, die ick hem toelate te verderven, of, soo verre als ick hem toe late te verderven, of te verdelgen.

17

⁵⁹ Alle instrument ⁶⁰ dat tegen u bereyt wort, en sal niet gelucken, ende alle tonge [die] in’t gerichte ⁶¹ tegen u op staet, sult ghy ⁶² verdoemen: Dit is de erve der knechten des HEEREN, ende hare ⁶³ gerechtigheyt is uyt my, spreeckt de HEERE.

59 Niemant sal u kunnen hinderen of schaden, maer ghy sult het alles overwinnen door Christum, die u lief heeft, Rom. 8.37.

60 T.w. van de vyanden der Kercke.

61 T.w. om met u te twisten, of te rechten.

62 D. overtuygen, dat sy u onrecht gedaen, ende u valschelick aengeklaeght hebben.

63 Gerechtigheyt is hier soo veel te seggen, als recht, of beschuttinge ende bescherminge, die een vrucht is der gerechtigheyt Godes. siet Iesa. 48.18. Andere verstaen hier door gerechtigheyt, den loon der gerechtigheyt, ofte, het recht dat den knechten des Heeren toe komt, ’t welck dit is, dat ickse tegen alle onbillick gewelt beschutte ende bescherme.