Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Liij. Capittel.

Voor eerst wort in dit Capittel gesproken van de ongeloovigheyt der Ioden, ten tijde der verschijninge Christi in den vleesche, vers 1. Daer na van de vernederinge, van het lijden ende sterven Christi, als oock van sijne verhooginge ende heerlickheyt, ende van de vruchten die de Kercke daer van ontfanght ende geniet.

1

^{1 a} WIe heeft ² onse predikinge gelooft? ende ³ aen wien is de arm des HEEREN geopenbaert?

1 T.w. onder de Ioden. ’t Is soo veel als of de Propheet seyde, Daer zijnder seer weynigh, schier niemant. In de plaetsen Ioa.12.38. Rom. 10.16. wort het woort, O Heere, in het begin by gevoeght, om te toonen dat het is eene klaghte tot Godt.

a Ioan. 12.38. Rom. 10.16.

2 Hebr. ons gehoor, D. onse predicatien, als Rom. 10.16. Het zijn de woorden der Leeraers des Nieuwen Testaments, T.w. Christi, ende sijner Apostelen, gelijck af te nemen is uyt de woorden Christi Ioan. 12.37, 38.

3 D. hoe weynigh Ioden zijnder in welcker herten de H. Geest door de predicatie des Heyligen Euangelii krachtelick werckt, alsoo namelick, dat hyse begaeft met het ware geloove aen Iesum Christum.

2

⁴ Want hy is als een rijsken ⁵ voor sijn aengesichte ⁶ op geschoten, ende ⁷ als een wortel ⁸ uyt een dorre aerde: ⁹ Hy en hadde geen gedaente noch heerlickheyt: als ¹⁰ wy hem aensagen, soo en wasser geen ¹¹ gestalte ¹² dat wy hem souden begeert hebben.

4 Als of hy seyde, Uyt de nederigheyt ende uyt den verachtsamen staet in welcken Christus verschenen is, nemen sy occasie om Christum te verachten: Want de Ioden hadden haer selven ingebeelt eenen Messiam, die in Konincklicke pracht verschijnen soude: Maer dese Christus komt slecht ende geringe, als een spruytken of rijsken. Siet Iesa. 4.2. ende 11.1.

5 T.w. voor het aengesichte Godts sijns Vaders. Sommige verstaen het, voor het aengesichte deses ongeloovigen Ioodschen volcks, het welck niet en dacht, dat dit rijsken metter tijt tot eenen hoogen boom opwassen soude.

6 T.w. na sijne menschelicke nature.

7 Dit kan men duyden op den nederigen verachten staet des huyses Davids, als Christus daer uyt voort quam, ofte op de kleyne beginselen sijns Koninckrijcks, ten aensien van dewelcke men niet en soude gelooft hebben, dat hy tot eenen grooten vruchtbaren boom soude opwassen, maer veel meer, dat hy t’onder blijven soude, als het zaet, het welck in een dorre drooge lant geworpen wort, verdrooght, by gebreke van vochtigheyt: Ofte, gelijck de wortel eenes booms, die in dorre aerde geplant is, niet en kan op schieten, de boom af gehouwen zijnde.

8 Hebr. uyt een lant der drooghte.

9 Van wegen sijnen nederigen staet, ende de wonden ende striemen, het bloet, ende sweetdroppen, als oock andere menighvuldige elenden, die sijn gelaet hebben mismaeckt.

10 T.w. wy Ioden.

11 Ofte, aensien.

12 T.w. na de oogen des vleesches, ende des menschelicken vernufts.

3

¹³ Hy was ^b veracht, ende ¹⁴ de onweerdighste onder de menschen, ¹⁵ een man van smerten, ende ¹⁶ versocht in kranckheyt: ende [een yegelick] was ¹⁷ als verbergende het aengesichte voor hem; ¹⁸ hy was veracht, ende ¹⁹ wy en hebben hem niet geachtet.

13 Of, hy was verachtsaem ende verworpen van de mannen, T.w. van sulcke mannen, die in hoogheyt ende weerdigheyt verheven waren.

b Psal. 22.7, 8. Iesa. 49.7. ende 52.14. Marc. 9.12.

14 Soo onweert, dat hy van de menschen doorgaens verworpen wiert.

15 D. een man vol smerten.

16 Hebr. een bekende der kranckheyt, D. die wel versocht hadde wat kranckheyt zy, Hebr. 4.15. Of, die vermaert was door sijn elende ende swarigheyt, zijnde gantsch mat en swack geworden van wegen de pijnigingen hem aengedaen. Het Hebr. woort dat hier kranckheyt is overgesett, beteeckent oock generalick smerte ofte elende, als Eccles. 6.2. Ier. 10.19. ende alsoo kan het doorgaens in dit Capittel genomen worden.

17 And. ende als het aengesichte voor ons verbergende.

18 De sin is, Van wegen sijnen elendigen ende verachtsamen staet, en heeft men hem niet alleene sijne behoorlicke eere niet gegeven, maer men heeft hem geheelick veracht.

19 Wy Ioden, wy hebben hem bespott, of, niet gereeckent. Siet Matth. 27.39, etc.

4

²⁰ Waerlick ^c hy heeft onse kranckheden ²¹ op sich genomen, ende onse smerten die heeft hy ²² gedragen: doch ²³ wy achteden hem, dat hy geplaeght, van Godt ²⁴ geslagen, ende verdruckt was.

20 Ofte, nochtans, als of hy seyde, Maer, om de waerheyt te seggen, wy hebben hem ongelijck gedaen, ende wy steken in groot misverstant: Want aldus is de Messias onsent halven gestelt, hy heeft alle onse geestelicke sieckten, D. sonden, op sich genomen, om voor deselve te betalen, waer van de lichamelicke gesontmakinge eene afbeeldinge was, Matth. 8.17.

c Matth. 8.17.

21 Als borge betalende de schult die wy gemaeckt hadden.

22 Of, op sich geladen, ende als eenen swaren last gedragen.

23 T.w. wy Ioden, stekende in groot misverstant, ende oordeelende na ons verkeert oordeel, soo meynden wy, dat hy dit al leet, om dat hy het met sijne eygene sonden ende overtredingen verdient hadde: Maer het is daer mede veel anders gelegen, gelijck vers 5. geseyt wort. Hebr. Wy achteden hem eenen geplaeghden, geslagenen Godts, ende verdruckten.

24 Ofte, geraeckt was. siet Iob 19. op vers 21.

5

Maer, ^d hy is om onse overtredingen verwondet, om onse ongerechtigheden is hy verbrijselt: ²⁵ de straffe die ons den vrede aenbrenght, was op hem, ende door sijne striemen ^{26 e} is ons genesinge geworden.

d Rom. 4.25. ende 1.Cor. 15.3.

25 Hebr. de straffe onser vreden, Dat is, hy wert gestraft, op dat wy door hem volkomene vrede krijgen souden by Godt die met ons t’onvrede was van wegen onse sonden. Verstaet hier by, Ende de kastijdinge is op hem blijven liggen, tot dat hy volkomelick voor ons betaelt hadde.

26 Soo dat wy van sonde ende straffe gevrijt zijn.

e 1.Petr. 2.24.

6

²⁷ Wy dwaelden alle als schapen, wy

27 D. wy zijn alle af gedwaelt van den wegh dien ons Godt in sijne wet heeft voorgeschreven, om daer in te wandelen.

[fol. 26v]

keerden ons een yegelick ²⁸ na sijnen wegh: doch de HEERE heeft onser aller ongerechtigheyt ²⁹ op hem doen aenloopen.

28 Niet na den wegh dien de HEERE ons hadde voor geschreven; Maer wandelende op den wegh dien sich een yeder verkoren hadde. siet 1.Petr. 2.25.

29 Ofte, hem doen ontmoeten. Of, hy, T.w. de Vader, dreef op hem, T.w. Christum, onser aller ongerechtigheyt, dewijle hy sich aen onse stede vrywilligh tot borge gestelt hadde.

7

[Als] ³⁰ deselve ge-eyscht wiert, doe wiert hy verdruckt: doch ^{31 f} hy en dede sijnen mont niet op: als ^g een lam wert hy ter slachtinge geleyt, ende als een ³² schaep dat stom is voor het aengesichte sijner scheerders, alsoo en dede hy sijnen mont niet op.

30 T.w. onse ongerechtigheyt, Dat is, de straffe onser ongerechtigheyt, van Christo ge-eyscht wiert.

31 Met sijn stilswijgen betuygende, dat hy gewillighlick alles voor ons geleden heeft, sijnen mont niet openende, om de valsche aenklaghten sijner vyanden te wederleggen: Oock niet sprekende tot nadeel der gener die hem doodden, maer wel tot voordeel van ons: ende biddende voor de gene die hem kruycighden, Luce cap. 23. vers 34.

f Matth. 26.63, ende 27.12, 14. Marc. 14.61. ende 15.5.

g Actor. 8.32.

32 Eygentlick een oy-lam, of, zy-lam. Een lam en bijt noch en stoot den genen niet die het kelen sal, maer het volght sachtkens sijnen slachter, die het ter slachtbank leyt.

8

Hy is ³³ uyt den anghst, ende ³⁴ uyt het gerichte wech genomen: ende wie sal ³⁵ sijnen leeftijt uytspreken? want hy is ³⁶ af gesneden ³⁷ uyt het lant der levendigen: ³⁸ om de overtredinge ³⁹ mijnes volcks ⁴⁰ is de plage op hem geweest.

33 Ofte, uyt den kercker, ofte, uyt dit geweldigh benouwen. Hebr. uyt de besluytinge; T.w. uyt de helsche benauwtheyt, die Christus in den hof te Gethsemane, (daer hy bloet gesweet heeft) doch insonderheyt aen het kruyce, gevoelt heeft, doe hy riep, Mijn Godt, mijn Godt, waerom hebt ghy my verlaten? Verstaet dit oock van sijne opweckinge uyt den dooden, ende als hy tot sijnen hemelschen Vader ten Hemel is op gevaren.

34 Te weten, uyt het gerichte Godes, Dat is, uyt de verdoemenisse, die hy eenen tijt langh voor ons geleden heeft, zijnde voor ons eenen vloeck geworden, Gal. 3.13. Doch eenige verstaen hier door het gerichte, den doot des kruyces, daer toe hy van de Ioden ende Pilato veroordeelt was, in desen sin, Of schoon de Messias tot een schandelicke, ja vervloeckte doot verwesen wort, soo sal hy nochtans, wil de Propheet seggen, eyndelick ten Hemel op genomen worden, na dat hy voor onse sonden sal genoegh gedaen hebben.

35 Ofte, de gedurigheyt sijnes levens, ofte, sijne eeuwe. Verstaet hier, behalven de eeuwigheyt sijnes Goddelicken wesens, oock de eeuwighdurigheyt sijnes Rijcks, dewijle Godt hem opgeweckt, ende aen sijne rechter hant gestelt hebbende in de hemelsche plaetsen, soo leeft ende regeert hy in eeuwigheyt, ende de doot en heeft geen gewelt meer over hem, Luce 1.33. Rom. 6.9. Ofte, sijne generatie, Dat is, sijne kinderen die geestelick uyt hem sullen geboren worden.

36 Dat is, hy is door eene geweldige doot wech geruckt, gelijck men eenen boom met gewelt af houwt.

37 D. der gener die in de werelt leven. Siet de aenteeck. Iob 28.13. Psalm 27.13. Iesa. 38.11. De sin is, Hy is gedoot, ende in het graf geleyt.

38 D. van wegen de sonden, soo der Ioden, als der Heydenen, is hy aldus geslagen ende gemartelt, welcke andersins, met rechte, de straffe hadde moeten treffen.

39 Dit zijn woorden des Propheten.

40 Hebr. [was] hem de plage, T.w. die straffe, dat hy aen ’t kruyce is genagelt geworden: alsoo wort het Hebr. byvoeghsel mo oock in het eenvoudigh getal genomen, Gen. 9.26, 27. Iob 20.23. ende 22.2. Psal. 11.7. Ies. 44.15.

9

Ende ⁴¹ men heeft sijn ⁴² graf ⁴³ by de godtloose ⁴⁴ gestelt, ende hy is by den rijcken ⁴⁵ in sijnen doot geweest, om dat hy ⁴⁶ geen onrecht gedaen en heeft, ^h noch bedrogh in sijnen monde geweest en is.

41 Ofte, het welck wel sijn graf, etc. het welck, T.w. volck van Ierusalem.

42 Ofte, begraeffenisse.

43 Ofte, met.

44 Ofte, verordineert, D. men heeft sijn graf met godtloose bestelt, die het bewaken ende bewaren souden. Siet Matth. 27.63, 64, 65, 66. Andre nemen ’t in desen sin, De boose Ioden meynden wel, dat men het lichaem Christi by, of, met der moordenaren lichamen soude wech doen, om sulcke ende andere oorsaken al soodanige doot van Pilato voorderende: Maer de voorsichtigheyt Godes hadde dit anders geordineert, want Christus is begraven geworden in Iosephs van Arimathaea, eenes eerlicken ende rijcken Raetsheeren, graf, Matt. 27.60.

45 Hebr. in sijne dooden, in’t getal van velen, D. na sijne geweltsame doot. Vergelijckt Ezech. 28.10. met d’aent. of, dooden, om dat Christus niet eene, maer als vele dooden voor ons geleden heeft.

46 Of, geen gewelt: maer ter contrarie, oprechtelick, rechtveerdelick, ende eenvoudelick gehandelt ende gewandelt heeft, soo in woorden, als in wercken.

h 1.Petr. 2.22. 1.Ioan. 3.5.

10

Doch het behaeghde den HEERE ⁴⁷ hem ⁴⁸ te verbrijselen, hy heeft [hem] ⁴⁹ kranck gemaeckt: ⁵⁰ als sijn ziele haer [tot] een schult-offer gestelt sal hebben, soo sal hy zaet sien, ⁵¹ hy sal de dagen verlengen: ende ⁵² het welbehagen des HEEREN sal ⁵³ door sijne hant geluckelick voort gaen.

47 T.w. Iesum Christum onsen Verlosser.

48 T.w. van wegen onse sonden, die op hem lagen, ende in hem moesten gestraft worden.

49 D. hy heeft hem velerley groote smerten aengedaen, ende als velerley kranckheden opgeleyt. Siet bov. op. vers 3.

50 De sin is, Als Christus sijn ziele (D. sijnen persoon) tot een schult-offer ter doot over gegeven sal hebben, (2.Cor. 5.21.) soo sal hy sijn zaet sien vermenighvuldigen, D. hy sal sien, dat de geloovige door de predicatie des H. Euangelii grootelicks sullen aenwassen, namelick als dan insonderheyt, na dat hy ten Hemel opgevaren zijnde, den H. Geest op sijne Apostelen, ende andere Leeraers des H. Euangelii, sal gesonden hebben. And. wanneer ghy sijne ziele tot een schult-offer sult gestelt hebben, soo sal hy zaet sien, D. een groot getal geloovige kinderen, geboren uyt het overganckelicke zaet des woorts Godes, Psalm 110.3. ende 1.Petr. 1.23.

51 Als of hy seyde, De vrucht die de Heere Christus uyt het voorverhaelde scheppen sal, die en sal niet kort, noch haest voor by passeerende zijn, maer sy sal eeuwelick duren. siet Psal. 23.6.

52 T.w. ’t werck onser verlossinge, ende het vergaderen der uytverkorenen uyt alle volckeren door de predicatie des H. Euangelii, ’t welck als dan principalick is aengegaen, na dat Christus ten Hemel was op gevaren, Matth. 28.19.

53 D. door sijnen dienst, of, door sijne macht. Siet Ephes. 4. versen 11, 12, etc.

11

Om den arbeyt sijner ziele sal ⁵⁴ hy het sien, [ende] ⁵⁵ verzadight worden: door ⁵⁶ sijne kennisse sal ⁵⁷ mijn knecht, ⁵⁸ de rechtveerdige, ⁵⁹ vele ⁶⁰ rechtveerdigh maken, want hy sal hare ongerechtigheden ⁶¹ dragen.[kolom]

54 Of, hy [het] T.w. zaet, sien. De sin is, Christus sal zaet, D. kinderen, T.w. geestelicke kinderen sien, D. verkrijgen, ende met lust en vreught aenschouwen, om sijnen arbeyt ende moeyte: Verstaet daer door die pijnen ende smerten, die hy aen der ziele ende aen den lichame gevoelt heeft, doe de sware toorn Godes van wegen de sonden des menschelicken geslachtes, op hem lagh. And. van den arbeyt sijner ziele sal hy [vrucht, of, sijnen lust] sien. siet Psal. 22. op vers 18.

55 D. hy sal sijnen arbeyt ten hooghsten, ende tot sijn genoegen volkomelick genieten, want het billick is, dat een getrouwe arbeyder geniete de vruchten sijnes arbeyts. Dit sal als dan geschieden in sijnen eygenen persoon, als Christus in de heerlickheyt sijnes Vaders sal opgenomen, ende aen de rechter hant sijnes Vaders sal verhooght worden. ’t Sal oock sijnen ledematen wedervaren, als hy deselve sijner heerlickheyt sal deelachtigh maken.

56 Verstaet die kennisse, door dewelcke hy soude bekent ende aengenomen worden als Heylant ende Middelaer tusschen Godt ende de menschen.

57 Dit spreeckt Godt de Vader. Vergl. dit met Ies. 42.1. ende 52.13.

58 T.w. hy rechtveerdigh lijdende voor de onrechtveerdige, 1.Petr. 3.18.

59 T.w. die allegaer die in hem gelooven. siet Rom. 5.19.

60 Haer te wege brengende de vergevinge der sonden, ende de gerechtigheyt die voor Godt bestaet.

61 T.w. op ’t hout des kruyces, 1.Petr. 2.24. als zijnde het Lam Godes het welck de sonden der werelt draeght, Ioan. 1.29.

12

⁶² Daerom sal ick hem een deel geven van vele, ende ⁶³ hy sal de machtige als een roof deylen, ⁶⁴ om dat hy sijne ziele uyt gestort heeft in den doot, ⁱ ende ⁶⁵ met de overtreders is getelt geweest: ⁶⁶ ende hy veler sonde gedragen heeft, ende ^{k 67} voor de overtreders gebeden heeft.

62 Als of Godt de Vader seyde, Dewijle hy voor de menschen soo vele gedaen ende geleden heeft, (als boven verhaelt is) soo sal ick hem van vele (D. vele) mede deylen, D. ick sal hem vele geestelicke kinderen ende gaven geven. And. daerom sal ick hem een deel geven onder de groote] Alsoo dat hy met de groote ende machtige sal mogen vergeleken worden. And. daerom sal ick hem de geweldige ten deele geven, Nam. de boose geesten. Siet Col. 2.15.

63 T.w. de doot, de sonde, den duyvel ende helle, die te voren de overhant over de menschen hadden, sal hy als een roof deylen, D. overwinnen, ende sijne uytverkorene uyt hare hant verlossen. Andere nemen het van de heerschappije Christi over de machtige deser werelt, die haer sullen bekeeren ende hem dienen. Vergel. bov. 52.15.

64 D. om dat hy sich vrywilligh heeft laten vangen, martelen, ende dooden.

i Marc. 15.28. Luce 22.37.

65 Alsoo dat hy niet alleen tusschen twee moordenaers is gekruycight geworden, maer Barrabas, die van wegen eenen moort ende oproer gevangen satt, is weerdiger gehouden, dan Iesus Christus de Sone Godes.

66 Siet bov. vers 11.

k Luce 23.34.

67 Seggende, Vader vergeeft het haer, want sy en weten niet wat sy doen.Luce 23.34.