Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Lij. Capittel.

De Propheet spreeckt in dit Capittel van de verlossinge des Ioodschen volcks uyt de Babylonische gevangenisse, welcke is een voorbeelt der geestelicke verlossinge der Kercke door Christum, vers 1, etc. Aengenaemheyt der predicatie des H. Euangelii, 7. belofte dat de Heere sijn volck beschermen sal, 10. Eyndelick wort hier aengewesen dat Christus sal verhooght worden, 13. na dat hy sich ten uytersten vernedert soude hebben, 14. Prophetie van de roepinge der Heydenen, 15.

1

WAeckt op, waeckt op, ¹ treckt uwe sterckte aen, ² O Zion, treckt uwe cierlicke kleederen aen, O Ierusalem, ³ ghy heylige stadt, want ⁴ in u en sal voortaen geen onbesnedene, nochte onreyne meer komen.

1 D. grijpt eenen moedt: hebt couragie. siet c. 51. vers 17.

2 D. ghy burgers, ende inwoonders van het lichamelicke, ende voornemelick van het geestelicke Ierusalem.

3 Hebr. ghy stadt der heyligheyt.

4 D. ghy en sult voortaen niet meer van de godtloose ende heydensche tyrannen, het zy Babyloniers, ofte andere, overweldight worden. Dit is principalick van het hemelsche Ierusalem te verstaen, als Apoc. 21.27.

2

⁵ Schuddet u uyt den stof, maeckt u op, sitt neder, O Ierusalem: ⁶ maeckt u los [van] de banden uwes hals, ghy gevangene ⁷ dochter Zions.

5 D. weest verblijdt, ende en draeght geen rouwe meer.

6 D. dient Godt in heyligheyt ende gerechtigheyt, nu ghy verlost zijt van de handen uwer vyanden. Siet bov. 42.7. Luce 1.74, 75.

7 D. ghy volck van Zion, D. van Ierusalem.

3

Want soo seyt de HEERE, ⁸ Ghy-

8 De Heere wil seggen, De Babyloniers en hebben my daer voor niet gegeven, dat ick u-lieden hen tot knechten voor altoos soude geven: Daerom staet het my nu oock vry, als het my belieft, u-lieden uyt hare hant te verlossen, sonder ransoengelt. Siet Psalm 44.13. ende vergel. Iesa. 45.13.

[fol. 26r]

lieden zijt om niet verkocht: ghy sult oock sonder gelt ⁹ gelost worden.

9 T.w. uyt de Babylonische dienstbaerheyt, of knechtschap. Siet voorts op vers 1.

4

Want soo seyt de Heere HEERE, ¹⁰ In vorige tijden ^a trock mijn volck af in Egypten, om als vreemdelingh aldaer te verkeeren: ende Assur heeft het selve ¹¹ om niet onderdruckt.

10 Ofte, voortijts, eermaels, eertijts. Hebr. in het eerste. De sin is, Indien ick de Egyptenaers swaerlick gestraft hebbe, om datse mijn volck grootelicks geplaeght hadden, het welck doch vrywilligh na Egypten getrocken is: Hoe veel swaerder sal ick de Assyriers ende de Babyloniers straffen, die het selve uyt het lant van Canaan, het welck ick haer in eygendom gegeven hebbe, wech gevoert, ende soo wreedelick getracteert hebben?

a Genes. 46.6.

11 Of, sonder oorsake.

5

Ende nu, ¹² Wat hebb’ ick hier [te doen?] spreeckt de HEERE, dewijle mijn volck om niet ¹³ wech genomen is, [ende] ¹⁴ de gene die over het selve heerschen, ¹⁵ [het] doen huylen, spreeckt de HEERE, ende ¹⁶ mijn name gedurighlick den gantschen dagh ^b gelastert wort:

12 Hebr. wat my hier? D. wat heb’ ick hier te doen? Ofte, wat staet my nu te doen? Als of de Heere seyde, Ick en wil niet langer hier vertoeven, maer wil terstont na Babel trecken, om mijn volck te verlossen, dewijle de Babyloniers nu hare mate vervult hebben. ’t Is menschelicker wijse van Godt gesproken.

13 D. van de Babyloniers gevangelick wech gevoert is. Hier staet kortheyts halven een woort voor twee, genomen, voor, wech genomen ende wech gevoert is.

14 And. [Ende] sijne Regenten huylen. Als of hy seyde, De Babyloniers en verschoonen selfs de Regenten der Ioden niet veel, weyniger verschoonen sy het gemeyne volck.

15 Vermits sy het soo swaerlick ende ongenadelick plagen.

16 Als of ick mijn volck niet en hadde kunnen tegen haer gewelt beschermen, ende nu noch niet machtigh en ware het selve uyt hare handen te verlossen.

b Ezech. 36.20, 23. Rom. 2.24.

6

Daerom [sal] mijn volck, daerom sal het ¹⁷ mijnen name ¹⁸ in dien dage kennen, ¹⁹ dat ick het selfs ben die spreke, Siet [hier] ben ick.

17 D. my. siet Psal. 9. op vers 11.

18 T.w. als ick het uyt de Babylonische gevangenisse verlossen sal, lichamelick: maer het is oock voornemelick te verstaen van de geestelicke verlossinge uyt het gewelt des duyvels.

19 D. dat mijn belofte van hare verlossinge, waer is.

7

^{c 20} Hoe lieflick zijn ²¹ op de bergen de voeten des genen, ²² die het goede boodschapt, ²³ die den vrede ²⁴ doet hooren: des genen die goede boodschap brenght van het goede, die heyl ²⁴ doet hooren: des genen die ²⁵ tot Zion seyt, ²⁶ Uw’ Godt is Koningh.

c Nah. 1.15. Rom. 10.15.

20 Hebr. hoe schoon. woorden van verwonderinge, met blijdtschap, siende niet soo seer op de verkondinge van de verlossinge uyt de Babylonische gevangenisse, als wel op de predicatie der Apostelen ende andere Leeraers des Nieuwen Testaments, die den Ioden ende Heydenen souden verkondigen de geestelicke verlossinge uyt het gewelt des duyvels.

21 Verst. de bergen van ’t berghachtige Ioodsche lant: ende daer onder de Kercke Godes soo binnen, als buyten Ierusalem ende Iudea.

22 D. die een blijde boodschap brengen: Nam. voor eerst, de verlossinge uyt de Babylonische gevangenisse, ende daer na de geestelicke verlossinge door Iesum Christum. Vergl. Rom. 10.15.

23 In dit vers verhaelt de Propheet meermaels een ende het selve met verscheydene manieren van spreken, als niet woorden genoegh kunnende bedencken, noch vinden, om die overgroote weldaet Godes, ons in Christo bewesen, uyt te drucken.

24 D. verkondight.

24 D. verkondight.

25 D. tot de Gemeynte Godes.

26 T.w. Christus Iesus, die onsen eeuwigen Koningh is, ende sijne Kercke met sijn Woort ende Geest regeert. siet Psal. 93. de aent. op vers 1. And. uwe Godt regeert als Koningh.

8

Daer is een stemme ²⁷ uwer wachters; sy verheffen de stemme, sy juychen t’samen: want sy sullen ²⁸ ooge aen ooge ²⁹ sien, als de HEERE Zion ³⁰ weder brengen sal.

27 D. uwer Propheten, en Apostelen, etc.

28 D. bescheydelick, klaerlick. Vergl. Num. 14.14. ofte, ooge by ooge. D. alle oogen.

29 T.w. met lust.

30 Uyt de Babylonische gevangenisse: als oock uyt het gewelt des duyvels, ende der sonde. And. bekeeren sal.

9

Maeckt een geschal, juychet t’samen, ³¹ ghy woeste plaetsen Ierusalems: want de HEERE heeft sijn volck getroost, hy heeft Ierusalem verlost.

31 Verstaet hier die plaetsen, die ontrent Ierusalem, ende elders in het Ioodsche lant, nu eenen tijt langh hadden woest gelegen, zijnde van hare vyanden verwoest geweest, ende daer onder den woesten stant der Kercke, als Christus haer vergaderde.

10

De HEERE heeft ³² sijnen heyligen arm ³³ ontbloott voor de oogen aller Heydenen; ^d ende ³⁴ alle de eynden der aerde sullen sien ³⁵ het heyl onses Godts.

32 Hebr. den arm sijner heyligheyt, D. sijne Goddelicke almachtigheyt, die hy in het verlossen sijnes volcks bewesen heeft. Vergel. hier mede Luce 1.51.

33 D. uytgestreckt, om de Babyloniers te slaen, ende sijn volck uyt hare hant te verlossen, ende de Christelicke Kercke van hare geestelicke vyanden.

d Psal. 98.2. Luce 3.6.

34 D. alle de menschen woonende aen de uyterste eynden der werelt. Dit is geschiet, als Christus sijne Apostelen heeft uytgesonden, om het Euangelium te gaen prediken in de gantsche werelt, Matt. c. 28.

35 D. het heyl ’t welck onsen Godt ons doen ende bewijsen sal.

11

³⁶ Vertreckt, vertreckt, gaet uyt ³⁷ van daer, ^{e 38} en raeckt het onreyne niet aen: gaet uyt het midden van haer, reynight u, ³⁹ ghy die de vaten des HEEREN draeght.

36 Eene vermaninge tot Godts volck, om met een yver uyt het lichamelick ende geestelick Babel te vertrecken.

37 Van Babel in Chaldea: als cap. 48. vers 20. oock uyt het geestelicke Babel, nam. uyt het rijcke des duyvels, ende des Antichristes.

e 2.Cor. 6.17. Apoc. 18.4.

38 Verstaet hier by, Maer begeeft u tot heyligheyt. siet vers 1.

39 D. ghy Priesters ende Leviten: Ende in ’t Nieuwe Testament, alle ghy geloovige, als zijnde altemael geestelicke Priesters. siet 1.Thess. 4.4. 2.Tim. 2.21. 1.Petr. 2.5. Apoc. 1.6.

12

⁴⁰ Want ghylieden en sult niet ⁴¹ met haeste uyt gaen, noch met der vlucht ⁴² henen gaen: want de HEERE sal voor u-lieder aengesichte henen trecken, ende de Godt Israёls sal uw’ ⁴³ achtertocht wesen.

40 Een beschrijvinge van den uyttocht van Godts volck, ende de genade die haer Godt daer in bewijsen soude.

41 T.w. gelijck uwe vaders doen moesten, doe sy uyt Egypten trocken, daer sy als uyt gedreven wierden, Exod. 12.33. Verstaet hier by, Maer ghy sult met gemack, ende sonder vreese uyt trecken, ja met vreught. siet de vervullinge Ezra. c. 1.

42 T.w. uyt het lichamelick ende geestelick Babel.

43 Ofte, achterhoede, of, achterhoop zijn. Hebr. sal u-lieden versamelen, of, t’samen vergaderen, D. hy sal u aen alle kanten beschutten en berschermen. siet Num. 10. op vers 25.

13

⁴⁴ Siet, ⁴⁵ mijn ⁴⁶ knecht sal ⁴⁷ verstandelick handelen: ⁴⁸ Hy sal verhooght ende verheven, ja seer hooge worden.[kolom]

44 Hier beginnen sommige het 53. cap.

45 Dit spreeckt Godt de Vader.

46 T.w. Christus, als boven 42.1.

47 Of, geluckelick, voorsichtelick, voorspoedelick handelen, D. hy sal ’t ampt het welck ick hem opgeleyt hebbe, wel ende bequamelick verrichten.

48 Siet Phil. 2.9.

14

Gelijck als vele ⁴⁹ sich over ⁵⁰ u ontsett hebben; ⁵¹ alsoo ^f verdorven was ⁵² sijn gelaet, meer dan yemants: ende sijne gedaente meer dan [anderer] menschen kinderen:

49 Ofte, over u zijn verbaest geweest, of, verbaest zijn geworden.

50 O Iesu Christe.

51 Ofte, soo eysselick sal sijn gelaet wesen, Namelick, van wegen de krooninge met de doornen kroone, de geesselinge, ende kruycinge, daer van in het volgende Capittel wijtluchtiger sal gesproken worden. siet Phil. 2. vers 7. Het zijn de woorden Godts, sprekende in de derde persoon, met dewelcke hy reden geeft waerom sich vele over Christum souden ontsetten. Sommige houden het voor in gevoeghde woorden des Propheten.

f Iesa. 53.3.

52 Ofte, sijn aengesichte, T.w. mijns knechts, Iesu Christi.

15

Alsoo sal ⁵³ hy vele Heydenen ⁵⁴ besprengen, [ja] de Koningen sullen haren mont ⁵⁵ over hem toe houden: want ⁵⁶ den welcken ⁵⁷ het ^g niet verkondight en was, die sullen het sien: ende welcke het niet gehoort en hebben, die sullen het verstaen.

53 T.w. Christus.

54 T.w. met sijn vergoten bloet, ende uytsendinge der gaven sijns Geests by de predicatie des H. Euangelii, ende het gebruyck der heylige Sacramenten.

55 Ofte, voor hem, ofte, om hem, D. sijnent halven, T.w. als hy door de predicatie des H. Euangelii in hare presentie, ende in hare Koninckrijcken sal verkondight worden, ende als sy sullen verstaen, dat hy een Koningh des gantschen aerdbodems is.

56 D. de Heydenen, den welcken te voren de geheymenisse des H. Euangelii was verborgen geweest. Siet Rom. 15.21.

57 Of, daer van; als den Apostel Paulus het verklaert Rom. 15.21.

g Rom. 15.21.