Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Lj. Capittel.

De Heere troost sijn volck, ende vermaent het tot geloove ende gedult, vers 1, etc. beloovende haer te verlossen, 4. ende dat haestelick, 5. ende dat sijn heyl bestendigh sal wesen, 6. maer dat de menschen verganckelick zijn, 8. een gebedt der bedranghde Godtsaligen, om hulpe ende verlossinge, 9. dewelcke haer de Heere belooft, 11. bestraffende te gelijcke de swackheyt hares geloofs, 12. beschrijvinge van de macht des Heeren, 15. om haer te helpen, 16. van haer nemende den bitteren drinckbeker, 17, ende 22. ende dien gevende hare vyanden, 23.

1

¹ HOoret na my ghy die de gerechtigheyt na jaeght, ghy die den HEERE soeckt: aenschouwt ² den rotzsteen [daer] ghylieden ³ uyt gehouwen zijt, ende de holligheyt des bornputs ⁴ [daer] ghy uyt gegraven zijt.

1 Dit zijn de woorden Godes tot sijne Gemeynte, deselve troostende in hare droeffenisse, daer mede sy bevangen was, aensiende het kleyn getal der geloovigen.

2 D. Abraham, wiens lichaem van ouderdom verstorven was, als hy de belofte ontfingh dat hy Isaac soude genereeren, Rom. 4.19. Siet Psalm 90. de aent. op vers 2.

3 Dat is, door mijne sterckte voort gebracht zijt.

4 Verstaet hier Sara, die onvruchtbaer was, ende wiens lichaem van ouderdom verstorven was, doe sy Isaac ontfangen heeft, Rom. 4.19.

2

⁵ Aenschouwet Abraham u-lieder vader, ende Sara, [die] u-lieden gebaert heeft: want ⁶ ick riep hem ⁷ doe hy [noch] alleen was, ende ick zegende hem, ende ick vermenighvuldighde hem.

5 Dit is een verklaringe der naestvoorgaende woorden.

6 De sin is, Gelijck ick Abraham ende Sara, onaengesien sy beyde stock oudt waren, tot een groot volck gemaeckt hebbe: alsoo sal ick oock mijn Kercke wonderbaerlick vermeerderen, onaengesien ghy Ioden nu een verachtsaem, ende hart gedruckt volck zijt.

7 Of, doe hy [noch] eenigh was. Hebr. doe hy een was, D. doe hy noch geen kinderen, ja geen hope van kinderen te krijgen en hadde. siet Rom. 4.19.

3

Want de HEERE sal ⁸ Zion troosten, hy sal ⁹ troosten alle hare woeste plaetsen, ende hy sal ¹⁰ hare woestijne maken ¹¹ als Eden, ende hare wildernisse ¹² als den hof des HEEREN: vreught ende blijdschap sal ¹³ daer in gevonden worden, dancksegginge ende een stemme des gesanghs.

8 D. sijn volck, de Christelicke Kercke: Ofte, de gene die uyt de Babylonische gevangenisse sullen weder gekomen zijn.

9 Troosten is hier soo veel te seggen, als opbouwen, ende te rechte brengen, alle hare, T.w. Zions, woeste plaetsen. Hebr. hare woestheden. De sin is, De Heere sal in plaetse van de ongeloovige Ioden, de Heydenen roepen. Vergel. Rom. 11.11. Gal. 4. vers 27.

10 D. het kleyne getal der geloovige Ioden.

11 D. als den lusthof te Eden, die men het Paradijs noemt. siet Genes. 2.8. D. de Heere sal in sijne Kercke, door sijne krachtige beroepinge, de uytverkorene uyt de Heydenen planten.

12 D. als het paradijs, of verstaet hier door den hof des Heeren, eenen uytermaten schoonen hof. Het is het selve dat stracks met andere woorden geseyt is.

13 T.w. in de Kercke des Heeren.

4

Luystert na my, mijn volck, ende mijne lieden neyght na my de oore: want ¹⁴ een wet sal van my uyt gaen, ende ick sal mijn ¹⁵ recht ¹⁶ doen rusten ¹⁷ tot een licht der volckeren.

14 Ofte, leere, T.w. de leere des H. Euangelii, als Iesa. 2.3.

15 Daer in bestaende, dat alle die in Christum gelooven, gerechtveerdight worden, ende vergevinge aller harer sonden verkrijgen. Andere, mijn recht, D. mijn leere, die ick als een recht mijnen uytverkorenen voorschrijve.

16 T.w. in mijne Kercke, die de colomne ende vastigheyt der waerheyt is, 1.Tim. 3.15.

17 D. tot dien eynde, op dat het de uytverkorene uyt verscheydene volckeren beschijne, die verlichtende met de salighmakende kennisse Godes. Vergel. Luce 2.32. Actor. 13.46, 47.

5

¹⁸ Mijne gerechtigheyt is na by,

18 D. mijne genadige verlossinge, die ick mijnen volcke door haren Salighmaker Iesum Christum, achtervolgens mijne belofte, bewijsen sal.

[fol. 25v]

¹⁹ mijn heyl ²⁰ treckt uyt, ende ²¹ mijne armen sullen de volcken richten: op my sullen ²² de eylanden wachten, ende ²³ op mijnen arm sullen sy hopen.

19 D. mijne saligheyt, die ick mijnen uytverkorenen geven sal, komt te voorschijn.

20 Of, sal te voorschijn komen.

21 D. ick sal de volckeren door mijne Goddelicke kracht tot gehoorsaemheyt brengen.

22 D. de vreemde natien. siet Ies. 41.1. ende 42.4. ende 60.9.

23 D. op mijne hulpe ende bystant. siet Iesa. 53.1.

6

Heft u-lieder oogen op na den hemel, ende aenschouwet de aerde beneden: want ²⁴ de hemel sal als een roock verdwijnen, ende de aerde sal als een kleet verouden, ende hare inwoonders sullen ²⁵ van gelijcken sterven: maer ²⁶ mijn heyl sal in eeuwigheyt zijn, ²⁶ mijne gerechtigheyt en sal ²⁷ niet verbroken worden.

24 De sin is, Hemel ende aerde sullen wel vergaen, maer het Euangelium, ende de saligheyt van Godts volck, sal eeuwighlick vast zijn. Sommige nemen het aldus: Of’er schoon soo groote, ende grouwelicke veranderingen in de werelt komen sullen, als of hemel ende aerde vergaen soude: soo sal ick nochtans mijne Kercke bewaren, ende haer geven wat ick haer belooft hebbe. Vergel. Psal. 102. vers 27. Iesa. 34.4.

25 T.w. gelijck de roock, ende een kleet vergaen.

26 Alsoo ond. vers 8. Voorts, zijn, Dat is, blijven. siet Psal. 37. op vers 18.

26 Alsoo ond. vers 8. Voorts, zijn, Dat is, blijven. siet Psal. 37. op vers 18.

27 Ofte, niet beswijcken.

7

Hooret na my, ghylieden die ²⁸ de gerechtigheyt ²⁹ kent, ghy volck ^a in welckes herte ³⁰ mijne wet is: ^b en vreest niet de smaetheyt ³¹ van den mensche, ende voor ³² hare smaetredenen en ontset u niet.

28 Dat is hier te seggen, de vromigheyt ende godtsaligheyt.

29 D. lief hebt, ende u selven daer mede besigh houdt. Als Psalm 1.6.

a Psalm 37.31.

30 Als zijnde de regel ende het richtsnoer na het welcke sich de menschen hebben te reguleeren.

b Psalm 118.6. Onder vers 12.

31 D. die u de menschen aen doen.

32 T.w. der sterflicker menschen, dat is hier te seggen, der godtloosen, die uwe vyanden zijn.

8

Want ^c de motte salse op eten als een kleet, ende ³³ het schietwormken salse op eten ³⁴ als wolle: maer ³⁵ mijne gerechtigheyt sal in eeuwigheyt zijn, ende ³⁵ mijn heyl ³⁶ van geslachte tot geslachten.

c Iesa. 50.9.

33 Dit is een soorte van wormkens, die in de wolle veelmaels zijn.

34 D. als een wollen kleet.

35 Als boven vers 6.

35 Als boven vers 6.

36 Hebr. tot geslachte der geslachten.

9

³⁷ Ontwaeckt, ontwaeckt, treckt sterckte aen, ghy arm des HEEREN: ontwaeckt als in de voorledene dagen, [als in] de geslachten van oudts: zijt ³⁸ ghy het niet die ³⁹ Rahab ⁴⁰ uytgehouwen hebt? die ⁴¹ de zeedrake ⁴² verwondet hebt?

37 Ofte, waeck op, vvaeck op. Dit spreeckt het volck Godes, Godt biddende, dat hy sijne macht wille bewijsen, ende haer verlossen, gelijck hy hare vaderen eertijts uyt Egypten verlost heeft.

38 Ghy stercken arm Godes.

39 D. Egypten. Ende verstaet hier Pharao met sijn gantsch heyr. Siet Psalm 87.4. ende 89.11.

40 Gelijck men eenen steen uyt een steenrotze houwt. Dat is hier te seggen, Uyt het getal der levendigen met gewelt heeft uytgeruckt.

41 Of, vvalvisch, D. den Koningh Pharao. Siet Psal. 74. versen 13, 14. Iesa. 27.1. Ezech. 29.3.

42 Of, smerte aengedaen hebt, T.w. als ghy hem in’t roode meyr geworpen, ende verdroncken hebt, Exo. 14.27.

10

En zijt ghy het niet, die de zee, de wateren des grooten afgronts, drooge gemaeckt hebt? ^d die de diepten der zee ⁴³ gemaeckt hebt tot eenen wegh, op dat ⁴⁴ de verloste daer door gingen?

d Ies. 43.16.

43 Hebr. gestelt hebt.

44 D. de kinderen Israëls, die uyt der Egyptenaren handen verlost waren.

11

Alsoo sullen ⁴⁵ de vry-gekochte des HEEREN weder keeren, ende met gejuych tot Zion komen: ende eeuwige blijdtschap ⁴⁶ sal op haer hooft wesen: vreught ende blijdtschap sullen sy ⁴⁷ aengrijpen, treuringe ende suchtinge sullen wech vlieden.

45 Of, geransoeneerde, D. de gene voor dewelcke de Heere het ransoen betaelt ende alsoo verlost heeft. Eenige verstaen dit van de verlossinge uyt de Babylonische gevangenisse; andre, uyt het gewelt des duyvels; sommige, van beyde. Siet Ies. 35.10. daer staen deselve woorden die hier staen.

46 T.w. als eenen schoonen krans. siet Ies. 35.10. 2.Tim. 4.8.

47 Of, achterhalen.

12

⁴⁸ Ick, ick ben het, die ⁴⁹ u trooste, ⁵⁰ wie zijt ghy dat ghy u vreeset voor ^e den mensche, die ⁵¹ sterven sal? ende voor eenes menschen kint [dat] ⁵² hoy worden sal?

48 Hier spreeckt de Heere wederom.

49 T.w. O Zion, ghy Gemeynte der geloovigen.

50 Als of de Heere seyde, Waerom zijt ghy dan soo kleynmoedigh, mijn volck? Ghy en kent gewisselick de kracht des Heeren niet, die u beschermt, dewijle ghy dus verveert zijt voor de sterffelicke menschen.

e Psal. 118.6. ende Bov. vers 7.

51 Of, sterven moet.

52 Hebr. [die als] hoy sal gegeven, of, gestelt vvorden, D. die afgesneden sal worden, ende die verwelckeren ende verdorren sal gelijck het hoy. siet Iesa. 40.6. ende 1.Petr. 1.24.

13

Ende vergetet des HEEREN, ⁵³ die u gemaeckt heeft, ^f die de hemelen heeft uytgebreyt, ende de aerde gegrondet heeft? ende vreeset u gedurighlick den gantschen dagh, van wegen de grimmigheyt ⁵⁴ des benauwers, wanneer hy sich bereyt om te verderven: ⁵⁵ waer is dan de grimmigheyt ⁵⁴ des benauwers?

53 T.w. tot sijn volck, ende aensienlick. Vergel. Psalm 100.3.

f Iob 9.8. Psal. 104.2. Iesa. 40.22. ende 42.5. ende 44.24.

54 Der booser menschen, des tyrans, des vervolgers: ende oock des duyvels.

55 Als of hy seyde, De vervolgers (selfs de duyvels) en vermogen niet meer tegen u. Dit sal eerst ten jonghsten gerichte volkomelick volbracht worden. Andre nemen dese woorden aldus, als of de Propheet seyde, Siet ghy nu niet, dat alle de dreygementen uwer vyanden te niete zijn gegaen? Derhalven en hebt ghy geen oorsake gehadt, om dus bevreest te zijn.

54 Der booser menschen, des tyrans, des vervolgers: ende oock des duyvels.

14

⁵⁶ De omswevende gevangen sal haestelick los gelaten worden: ende hy en sal ⁵⁷ in den kuyl niet sterven, ende ⁵⁸ sijn broot en sal [hem] niet ontbreken.

56 And. die in vreemtheyt omher treckt, sal haestelick verlost vvorden, T.w. soo van de banden der tyrannen, als van de banden des duyvels, D. van sonden. Sommige verstaen dit oock van de verlossinge uyt de Babylonische gevangenisse.

57 D. in de Babylonische gevangenisse, of, in de groeve of put der elende.

58 D. sijn nootdruft.

15

Want ick ben de HEERE uwe Godt, die de zee ⁵⁹ klieft, dat hare golven bruysen: HEERE der heyrscharen is sijn name.

59 Ofte, scheurt, deylt. And. bevveeght. Siet Iob 26.12. Ier. 31.35.

16

Ende ⁶⁰ ick legge mijne woorden in uwen mont, ende ⁶¹ bedecke u onder de scha-[kolom]duwe mijner hant: ⁶² om den hemel te planten, ende om de aerde te gronden, ende om te seggen tot ⁶³ Zion, Ghy zijt mijn volck.

60 Eenige meynen dat dit tot Christum, (vergel. Ies. 49.2, 3.) andere, dat het tot sijne Kercke gesproken wort.

61 D. ick neme u onder mijne bewaringe.

62 T.w. door de leere, die ick in uwen mont geleyt hebbe, D. om de uytverkorene te troosten, met de hope des eeuwigen levens, dat sy besitten ende genieten sullen in de nieuwe werelt. Vergel. hier mede Iesa. 65.17. ende 66. vers 22. ende 2.Petr. 3.13.

63 D. tot de algemeene Kercke, als vers 3.

17

^{g 64} Waeckt op, waeckt op, staet op ⁶⁵ Ierusalem, die ghy ⁶⁶ gedroncken hebt ⁶⁷ van de hant des HEEREN ⁶⁸ den beker sijner grimmigheyt, den droessem des bekers ⁶⁹ der swijmelinge hebt ghy gedroncken, [ja] ⁷⁰ uyt gesogen.

g Iesa. 52.1.

64 Heft uwe oogen op tot Godt den Heere, ende grijpt weder een herte, ende sett u vertrouwen op sijne genadige toesegginge.

65 O ghy volck Godes. siet Gal. 4. vers 26. Hebr. 12.22.

66 D.die door de tyrannen hart getuchtight zijt geworden. siet Iob 21. op vers 20. Siet oock Psalm 60. de aent. op vers 5. ende 75. vers 9. Ierem. c. 25. versen 15, 16.

67 D. dien ghy van de hant des Heeren ontfangen hebt.

68 D. de straffen, die ghy van den toornigen Godt ontfangen hebt.

69 Siet Psal. 60. op vers 5.

70 Hebr. uytgedruckt.

18

Daer is niemant ⁷¹ van alle de kinderen [die] ⁷² sy gebaert heeft, ⁷³ die haer sachtkens leydet: ende niemant van alle de kinderen [die] sy opgevoedt heeft, ⁷⁴ die haer by der hant grijpt.

71 D. van alle de Ioden die te Ierusalem geboren ende opgetogen zijn. Hier verhaelt de Heere den elendigen stant sijner Kercke, eer hy der selver met sijne genade ende hulpe verschenen, ende Christum in de werelt gesonden hadde; als oock den stant der selver onder de heerschappije des Antichrists, ende wreede vervolginge der tyrannen. Vergl. Matth. 9.36, etc. 2.Thess. 2.11. Apoc. 12.3.

72 T.w. de stadt van Ierusalem, D. de Gemeynte, of, Kercke, of, gevangene Ioden.

73 T.w. met recht troostelicke leere. Hier klaeght de Heere over de valsche leeraers, die de overhant genomen hadden, soo ten tijde des bedroefden stants der Kercke, als oock ten tijde als Christus in den vleesche verschenen is, als oock daer na ten tijde des Antichrists.

74 D. die haer hulpe ende troost bewijst in ’t geestelicke. Of, die sich onderwinde haer uyt de Babylonische gevangenisse te verlossen.

19

^{h 75} Dese twee dingen zijn u wedervaren, ⁷⁶ wie heeft medelijden met u? daer is verwoestinge, ende verbrekinge, ende honger, ende sweert, ⁷⁷ [door] wien sal ick u troosten?

h Iesa. 47.9.

75 T.w. dat ghy van de vyanden zijt vervolght geweest, ende van uwe Regenten geenen troost ontfangen hebt, als vers 18. geseyt is: Maer andere meynen dattet beter past op ’t gene dat vers 20. volght.

76 Ofte, wie beklaeght u? D. wie troost u? als Iob 2.11.

77 De sin is, Wiens exempel sal ick by brengen, daer ick uwe elende by vergelijcke? u doende sien, datter noch andere geweest zijn, die soo hardelick gestraft zijn als ghy? And. waer mede. And. door wien sal ick u doen troosten?

20

^{i 78} Uwe kinderen ⁷⁹ zijn in beswijminge gevallen, sy liggen ⁸⁰ voor aen op alle straten, gelijck ⁸¹ een wildt osse ⁸² in ’t nett: sy zijn vol ⁸³ der grimmigheyt des HEEREN, ⁸⁴ der scheldinge uwes Godts.

i Thren. 2.11, 12.

78 O Ierusalem, D. uwe inwoonders, ofte, uwe burgers.

79 Dewijle sy van hare vyanden zijn ter neder geslagen.

80 Hebr. aen het hooft aller straten, D. aen den ingangh aller straten.

81 Ofte, buffel.

82 Hebr. des nets, ofte, des stricks, D. die in het nette verstrickt is, ende die derhalven hemselven niet helpen noch redden en kan.

83 Der straffe, die van de grimmigheyt des Heeren komt. Dit is de oorsake harer benauwtheyt.

84 D. der straffe. als bov. 50.2.

21

Daerom hoort nu dit, ghy bedruckte: ende ghy dronckene, maer ⁸⁵ niet van wijn.

85 Maer van tegenspoet ende elende: ofte verstaet hier by, maer van den beker der grimmigheyt des Heeren, als vers 17.

22

Alsoo seyt uwe Heere, de HEERE ende uwe Godt, ⁸⁶ [die] sijnes volcks sake twisten sal, Siet, ⁸⁷ ick neme den beker der swijmelinge van uwe hant, den droessem des bekers mijner grimmigheyt, ghy en sult dien voortaen niet meer drincken.

86 Hebr. die sijn volck twisten sal. De sin is, De Heere sal sijnes volcks sake aennemen te verdedigen tegen hare vyanden.

87 Als of de Heere seyde, Dewijle u niemant helpen en kan, soo wil ick u helpen.

23

Maer ick sal hem dien ⁸⁸ die u bedroeft hebben in de hant setten, ⁸⁹ die tot uwe ziele seyden, Buyght u neder, dat wy over [u] gaen: ende ghy leydt uwen rugge neder als aerde, ende als een strate den genen die daer over gaen.

88 Ofte, smerte aengedaen hebben. And. die u verdruckt hebben.

89 D. die u stoutelick ende trotselick onderdruckt hebben, soeckende u tot de aerde toe te buygen, ende teenemael te niete te maken. Figuerlicke manieren van spreken.