Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xliiij. Capittel.

Voordere belofte van geestelicke weldaden, vers 1, etc. De Heere bewijst, dat hy een waerachtigh Godt zy, 6, etc. maer dat de afgoden ydel, ende van geener weerde en zijn, als oock hare makers, 9. ende diese aenbidden, 17. Derhalven vermaent Godt de Ioden, dat sy hem alleen aenhangen, 21. haer tot hem bekeerende, 22. ende worden voorder tot lof des Heeren vermaent de ander creaturen, 23. De Heere spreeckt voorder van sijne macht, ende daden, 24. bevestigende sijne beloften, aengaende hare lichamelicke, ende geestelicke verlossinge, 26.

1

MAer hoort nu ^a mijn knecht ¹ Iacob, ende ¹ Israël dien ick verkoren hebbe.

a Iesa. 41.8. ende 43.5. Ierem. 30.10. ende 46.27.

1 Door Iacob ende Israël worden hier verstaen de uytverkorene onder de Ioden.

1 Door Iacob ende Israël worden hier verstaen de uytverkorene onder de Ioden.

2

Soo seyt de HEERE ² uw’ maker, ende ² uw’ formeerder ³ van den buyck af, ⁴ die u helpt: En vreest niet, O Iacob mijn knecht, ende ghy ⁵ Ieschurun, dien ick uytverkoren hebbe.

2 Siet bov. 43. op vers 1.

2 Siet bov. 43. op vers 1.

3 Hy wil seggen, van dien tijt af doe ghy in uwes moeders lichaem zijt ontfangen: Of, van dat ghy uyt uwes moeders buyck zijt in de werelt gekomen. siet Iudic. 13. op vers 5.

4 D. die u gewoon is te helpen.

5 Siet d’aenteeck. Deuter. 32.15. alwaer Moses desen name den volcke Godes geeft.

3

Want ick ^b sal ⁶ water gieten op ⁷ den dorstigen, ende ⁸ stroomen ⁹ op het drooge: Ick sal mijnen Geest ¹⁰ op u zaet gieten, ende mijnen zegen ¹¹ op uwe nakomelingen.

b Iesai. 35.7. Ioël 2.28. Ioan. 7.38. Actor. 2.18.

6 D. den H. Geest, gelijck stracks verklaert wort.

7 Die na de gerechtigheyt dorsten, Matth. 5.6.

8 Dit is ’t selve dat stracks geseyt is.

9 D. op die, die van nature noch salighmakende kennisse Godes hebben, noch tot eenige goede wercken bequaem en zijn.

10 D. op uwe nakomelingen, sonen ende dochters.

11 Ofte, spruyten. siet Iob 5. op vers 25. Siet oock Iesai. 22. vers 24.

4

Ende sy sullen uytspruyten ¹² tusschen in het gras, als de wilgen aen de waterbeken.

12 Of, als tusschen het gras.

5

¹³ Dese sal seggen: Ick ben des HEEREN, ende ¹³ die sal [sich] noemen met den name Iacobs: ende gene sal [met] sijne hant schrijven, [Ick ben] des HEEREN, ende sich toenoemen ¹⁴ met den name Israëls.

13 De sin is, Soo de geloovige Ioden, als de geloovige Heydenen, sullen toeloopen tot den Heere, hem kennende voor haren Heere ende Meester, ende haer onder hem begevende, als mede tot sijne Kercke gehoorende. siet Psal. 87. vers 4. etc.

13 De sin is, Soo de geloovige Ioden, als de geloovige Heydenen, sullen toeloopen tot den Heere, hem kennende voor haren Heere ende Meester, ende haer onder hem begevende, als mede tot sijne Kercke gehoorende. siet Psal. 87. vers 4. etc.

14 D. een Israëlijt, een geloovigh, of een Christen, gelijck de geloovige in het Nieuwe Testament genoemt worden: sy zijn geestelicker wijse Israëliten, ende kinderen Abrahams. Siet Rom. cap. 4. versen 11, 12. ende 11.26. Item, Galat. 3.29. ende 6.16.

6

Soo seyt de HEERE, de Koningh Israëls, ende ¹⁵ sijn Verlosser de HEERE der heyrscharen; ^{16 c} Ick ben de eerste, ende ick ben de laetste, ende behalven my en isser geen Godt.

15 T.w. Israëls.

16 Godt is sonder begin, ende sonder eynde.

c Iesai. 41.4. ende 48.12. Apoc. 1.8, 17. ende 22.13.

7

Ende ¹⁷ wie sal, gelijck als ick, ¹⁸ roepen, ende het verkondigen, ende het ¹⁹ ordentlick voor my stellen, sedert dat ick ²⁰ een eeuwigh volck gestelt hebbe? ²¹ ende ²² laetse de toekomstige dingen, ende die komen sullen, ²³ haer verkondigen.

17 Wat Godt, onder de goden der Heydenen.

18 Als Godt yet roept, soo is het stracks daer, met sijn woort kan hy voort brengen selfs het gene dat noch niet en is, hy geeft allen creaturen het wesen door sijn woort, hy onderhoudt ende regeert oock alle dingen door sijne almachtige voorsichtigheyt, oock voorseyt hy, als ’t hem belieft, toekomende dingen.

19 T.w. gelijck ickse eerst geschapen, ende in verscheydene landen uytgespreyt hebbe.

20 T.w. een uytverkoren volck, het welck in eeuwigheyt by my sal leven, ende sonder onderlaet van my onderhouden worden, beroepen door de predicatie mijnes woorts.

21 And. trots, datse haer, etc. Iesai. c. 41. vers 22.

22 T.w. die valsche goden.

23 Haren dienaren.

8

²⁴ En verschrickt niet, ende en vreest niet, hebb’ ick het u ²⁵ van doe af ²⁶ niet doen hooren, ende verkondight? want ghylieden zijt ²⁷ mijne getuygen: ^d isser oock een Godt behalven my? immers en isser ²⁸ geen [ander] Rotzsteen, ick en kenner geenen.

24 Ofte, weest niet verveert, O ghy mijn volck, maer vertrouwt op my.

25 T.w. van dier tijt af, doe ick my een eeuwigh volck gesett hebbe, vers 7.

26 T.w. dat ick de eenige, eeuwige, ware Godt ben, gelijck ick sulcks tot aller tijt hebbe doen blijcken.

27 Als Cap. 43. vers 10.

d Deuter. 4.35, 39. ende cap. 32. vers 39. 1.Sam. 2.2. Iesai. 45.21.

28 D. geen ander Godt onder wiens bescherminge men vrijelick schuylen en blijven kan. Siet Deuter. 32.4.

9

De formeerders van ²⁹ gesnedene beelden zijn al t’samen ydelheyt, ende ³⁰ hare gewenschte dingen en doen geen nut: ja sy ³¹ selve zijn ³² hare ³³ getuygen: sy en sien niet, ende sy en weten niet, ³⁴ daerom sullen ³⁵ sy beschaemt worden.

29 Verstaet hier onder allerley afgodische beelden.

30 D. haren schoonsten ende kostelicksten cieraet, met den welcken sy verciert ende behangen zijn. Of verstaet hier door gewenschte dingen, hare beelden, daer sy om wenschen ende daer sy haren lust in hebben.

31 T.w. de afgoden, aen dewelcke de afgodendienaers haren lust hebben

32 T.w. der afgodendienaren.

33 D. sy overtuygense in hare conscientien, datse ydele ende nietige dingen zijn, dewijle sy niet en sien noch en verstaen. Siet Psalm 115. vers 5.

34 Ofte, op dat sy beschaemt worden. Dit geschiet aldus door de regeeringe Godes, op dat de afgodendienaers te schande komen souden.

35 T.w. de afgodendienaers.

10

³⁶ Wie formeert ³⁷ eenen Godt, ende giett ³⁸ een beelt, ³⁹ dat geen nut en doet?[kolom]

36 Dit schijnt te zijn een vrage van de afgodendienaers, die in de naeste verssen wort beantwoort. Ofte men kan het nemen voor Godts woorden, die de dwaesheyt der afgodendienaers aldus bespot.

37 D. eenen afgodt, die na de opinie der afgodendienaers een Godt is, maer niet in der daet ende waerheyt.

38 Siet bov. 40.19.

39 D. het welck in der daet niet als ydelheyt en is.

11

Siet, alle ⁴⁰ hare medegenooten ^e sullen beschaemt worden, want de werckmeesters zijn ⁴¹ uyt de menschen: datse sich ⁴² alte mael vergaderen, datse opstaen, sy ⁴³ sullen verschricken, sy sullen t’samen beschaemt worden.

40 Of, hare medegesellen, T.w. der afgodendienaers, ofte der gener die sich beelden maken om Godt te representeeren.

e Psalm 97.7. Iesai. 1.29. ende 42.17. ende 45.16.

41 Vergl. Hos. 8.6. Ofte, ende de werckmeesters meer dan [andere] menschen. Ofte aldus: De werckmeesters en sullen geen menschen meer zijn. D. uyt de menschen wech geruckt worden.

42 T.w. alle afgodendienaers, als bov. 43.9.

43 T.w. wanneerse Godt te huys sal soecken, ende hare afgoden vernielen sal.

12

^f De ysersmit [maeckt] ⁴⁴ een bijle, ende werckt ⁴⁵ in den gloet, ende formeert het met hameren, ⁴⁶ ende werckt het met sijnen stercken arm, ⁴⁷ hy lijdt oock honger tot dat hy krachteloos wort: hy en drinckt geen water tot dat hy ⁴⁸ amechtigh wort.

f Ierem. 10.3.

44 Met dewelcke de timmerman eenen boom af houwe, om eenen afgodt daer van te timmeren.

45 And. in de kolen.

46 Of, ende arbeyt daer aen met de kracht sijnes arms. Hebr. met den arm sijner kracht.

47 De sin is, Hy is soo yverigh ende soo neerstigh in het smeden sijnes afgodts, ende hy isser soo besich mede, dat hyder honger ende gebreck by lijdt, (versuymende sijn ander werck) of, dat hy den tijt niet en neemt om te eten ofte te drincken.

48 Ofte, moede is.

13

⁴⁹ De timmerman ⁵⁰ treckt het richtsnoer uyt, hy teeckent ⁵¹ het af ⁵² met den draet, ⁵³ hy maeckt het [effen] met de schaven, ende teeckent het met den passer, ende maeckt het na de beeltenisse eenes mans, na de schoonheyt van een mensche, ⁵⁴ dat het in den huyse blijve.

49 Hebr. de graver, of, ackerer der boomen.

50 T.w. over den boom, daer hy eenen afgodt van meynt te maken.

51 T.w. het hout, of, hem] T.w. den boom, ende soo voortaen.

52 T.w. die met krijt bestreken is. And. met eenen geverwden draet. And. met roode aerde.

53 Of, hy behouwt het met de bijle.

54 Ofte, om in het huys te woonen, D. dat het in den Tempel der afgoden gestelt worde: of oock wel in een eygen huys eenes yverigen afgodendienaers.

14

Als hy sich cederen af houwt, soo neemt hy eenen cypressenboom, of een eycke, ende ⁵⁵ hy versterckt sich onder de boomen des woudts: hy plant eenen ⁵⁶ olmboom, ende de regen maeckt [dien] groot.

55 Ofte, verkloeckt sich, of, gebruyckt sijne sterckte, T.w. om de boomen af te houwen. Of, hy laet de boomen sterck worden in’t woudt, T.w. eer hyse afhouwt ende tot timmeren gebruyckt.

56 Ofte, esschenboom.

15

⁵⁷ Dan is’t voor den mensche om te verbranden, dan neemt hy daer van, ende warmter hem by, oock ontsteeckt hy ’t, ende backter broot by: daer en boven maeckt hyder ⁵⁸ eenen Godt ⁵⁹ van, ende buyght sich [daer voor,] hy maeckter een gesneden beelt van, ende knielter voor neder.

57 D. dan dienen dese boomen tot branthout.

58 D. eenen afgodt, een beelt, het welck hy voor sijnen Godt houdt.

59 T.w. van dien boom, ofte, van dat hout.

16

⁶⁰ Sijne helft brant hy in het vyer, by [d’ander] helft daer van ⁶¹ eet hy vleesch; hy braet een gebraet, ende hy wort verzaet: oock warmt hy hemselven, ende hy seyt, ⁶² Hey, ick ben warm geworden, ⁶³ ick hebbe het vyer gesien.

60 T.w. de helft des booms.

61 De sin is, Hy koockter het vleesch by, ’t welck hy eten wil. Of, hy sit by ’t vyer ende eet sijne spijse.

62 Of, Hejah, ick hebbe my gewarmt.

63 D. ick hebbe de warmte des vyers gevoelt. Alsoo staet’er Ioan. 8.51. den doot sien, voor, den doot gevoelen, etc.

17

Het overige nu daer van, maeckt hy tot eenen Godt, tot sijn gesneden beelt: hy knielt daer voor neder, ende buyght sich, ende bidt het aen, ende seyt, Reddet my, want ghy zijt mijn Godt.

18

⁶⁴ Sy en weten niet, noch en verstaen niet, want ⁶⁵ het heeft hare oogen ⁶⁶ bestreken, dat sy niet en sien, [ende] hare herten, dat sy niet en verstaen.

64 T.w. de afgodendienaers.

65 T.w. het beelt, of, de afgodt.

66 T.w. met valschen waen ende bygeloove, die hare oogen teenemael verblinden. And. want [Godt] heeft hare oogen gesloten, etc. als zijnde een antwoorde op het vragen der gener, die met verwonderen vragen, hoe het mogelick zy, dat eenigh mensche soo blint is, dat hy sulcke schrickelicke afgoderije begae.

19

⁶⁷ Ende niemant [van hen] en brenght het in sijn herte, ende daer en is noch kennisse, noch verstant, dat hy seggen soude, ⁶⁸ De helft daer van hebbe ick verbrant in’t vyer, ja oock ⁶⁹ op de kolen daer van hebbe ick broot gebacken, ick hebbe vleesch [daer by] gebraden, ende hebbet gegeten: ende soude ick het overblijfsel daer van ⁷⁰ tot eenen grouwel maken? soude ick neder knielen ⁷¹ voor het gene dat van eenen boom gekomen is?

67 De sin is, Het herte der afgodendienaers hanght soo vast aen de afgoden, dat sy schijnen verruckt van sinnen te zijn.

68 T.w. de helft des booms, daer van ick desen Godt gemaeckt hebbe.

69 Hebr. op sijne kolen, D. op de kolen die van dat hout gekomen zijn. Siet Iob 41. op vers 12.

70 D. tot eenen afgodt, daer de ware Godt eenen afkeer van heeft.

71 D. voor den block, of tack, of stamme des booms.

20

⁷² Hy ⁷³ voedt sich met assche, het bedrogen herte heeft hem ⁷⁴ [ter zijden] afgeleyt: soo dat hy sijne ziele ⁷⁵ niet redden en kan, noch seggen, Isser niet ⁷⁶ een leugen ⁷⁷ in mijne rechter hant?

72 T.w. de afgodendienaer.

73 Of, weydt sich met assche] D. hy soeckt verquickinge by sijne afgoden, maer te vergeefs, het is even soo veel als of hy assche ate, om daer van verzadight te worden. Siet Iob c. 13. op vers 12. ende Hos. 12.2.

74 T.w. van den waren Godt, Religie, ofte Godtsdienst. Ofte aldus: Het herte is bedrogen, het heeft hem afgeleyt.

75 T.w. uyt de dwalinge, ende valsche religie.

76 Of, valsheyt, of, bedriegerije, D. een bedrieghlicke sake, of bedrieghlick dingh.

77 D. by desen valschen Godt daer mede ick om gae.

21

Gedenckt aen dese dingen, O Iacob, ende Israël, want ⁷⁸ ghy zijt mijn knecht, ick hebbe u geformeert, ghy zijt mijn knecht,

78 Alle menschen zijn geschapen om Godt te eeren ende te dienen, maer insonderheyt hadde Godt de Heere hier toe Abraham ende sijn zaet uytverkoren, ende sijne wet gegeven, Luce cap. 1. versen 74, 75.

[fol. 22v]

Israël, ⁷⁹ ghy en sult van my niet vergeten worden.

79 And. en vergeet mijner niet, ofte, en toont u niet vergetelick van my.

22

⁸⁰ Ick delge uwe overtredingen uyt, ⁸¹ als eenen nevel, ende uwe sonden, als een wolcke: keert weder tot my, want ick hebbe u verlost.

80 Vergl. Psal. 51. vers 3. ende Ies. 43. vers 25.

81 D. gelijck ick maken kan, dat de dicke duystere wolcken haest verdwijnen, alsoo delge ick oock uwe sonden uyt.

23

Singht met vreughden, ⁸² ghy Hemelen, ⁸³ want de HEERE heeft’et gedaen: juycht ghy benedenste deelen der aerde; ghy bergen maeckt een groot gedreun met vreughden-gesangh, ghy bosschen, ende alle geboomte daer in, want de HEERE heeft Iacob verlost, ende sich heerlick gemaeckt in Israël.

82 In dit vers wendt de Propheet sijne aensprake tot de ongevoelicke schepselen, als of hy seyde, Het werck dat de Heere aen sijn volck bewijsen sal, dat sal soo groot zijn, dat selfs de ongevoelicke ende onredelicke schepselen haer daer over sullen ontsetten. Vergl. Iesa. 35.1.

83 Of, dat de HEERE [sulcks] gedaen heeft, T.w. dat hy sijn volck verlost heeft, gelijck stracks volght.

24

Alsoo seyt de HEERE uw’ Verlosser, ende die u geformeert heeft ⁸⁴ van den buyck af: Ick ben de HEERE die alles ⁸⁵ doet, ^g die den Hemel uytbreyt, ick alleen, ende ^h die de aerde uytspant door my selven.

84 Siet bov. vers 2.

85 Of, doe, ende alsoo in het volgende deses vers, ende versen 25, 26.

g Iob 9.8. Psalm 104.2.

h Iesa. 40.22. ende 42.5. ende 45.12.

25

Die de teeckenen ⁸⁶ der leugendichters vernietight, ende ⁸⁷ de waerseggers dul maeckt: die ⁸⁸ de wijse ⁸⁹ achterwaerts doet keeren, ende ⁹⁰ [die] hare wetenschap verdwaest.

86 D. der afgodendienaers. Ofte, der teecken-bedieders, prognostikeurs, etc. op welcker ydele voorseggingen de Babyloniers ende Heydenen groote achtinge gaven.

87 Siet Prov. 16. op vers 10.

88 D. die meynen wijs te zijn. siet Iob cap. 5. op vers 13.

89 D. hare aenslagen te niete doet.

90 Of, die hare konste dvvaes maeckt.

26

Die ⁹¹ het woort sijnes knechts bevestight, ende ⁹² den raet ⁹³ sijner boden volbrenght: ⁹⁴ die tot Ierusalem seyt, ⁹⁵ Ghy sult bewoont worden, ende tot de steden Iuda, Ghy sult herbouwt worden, ende ick sal ⁹⁶ hare verwoeste plaetsen oprichten.

91 ’t Welck hy door den mont sijnes knechts Iesaiae gesproken heeft, T.w. dat hy de stadt van Babel door Cyrum soude laten in nemen, ende sijn volck weder in haer vaderlant brengen soude.

92 T.w. sijnen raet van ’t weder brengen sijnes volcks uyt de Babylonische gevangenisse.

93 Welcken sijne boden, de Propheten, sijn volck verkondight hebben, ende noch verkondigen sullen.

94 Hier verklaert de Heere hemselven, te kennen gevende van wat raetslagh hy stracks gesproken hebbe.

95 T.w. na de verlossinge uyt de Babylonische gevangenisse, na datse seventigh jaer in d’assche ende puyn seer jammerlick soude gelegen hebben.

96 T.w. des lants Iudae verwoeste plaetsen.

27

⁹⁷ Die tot de diepte seyt, Verdrooght: ende uwe rivieren sal ick verdroogen.

97 De sin is, Ick ben het die tot de diepte seyt, etc. D. ick sal alle verhindernissen die de wederkomste mijnes volcks verhinderen, zijnde als groote waterdiepten door dewelcke sy souden moeten passeeren, wech nemen. Eenige meynen dat Godt hier siet op ’t gene dat Cyrus gedaen heeft, als of hy seyde, Ick ben het die den Koningh Cyro sal in den sin geven, dat hy den Euphrates van by Babel af leyden sal, om alsoo in de stadt met sijn heyrleger te komen.

28

Die van ⁹⁸ Cores seyt, Hy ⁹⁹ is mijn herder, ende hy sal ¹⁰⁰ al mijn welgevallen volbrengen: seggende oock tot Ierusalem, Wort gebouwt, ende [tot] den Tempel, Wort gegrondet.

98 And. Cyrus genoemt, een voortreffelick Koningh in Persen, die noch eerst ontrent hondert jaer na dese Prophetie geboren is.

99 D. hy is van my gestelt, dat hy sich als een Herder, D. als een goedertieren Prince, tegen mijn volck bewijse, by namen om het selve uyt de Babylonische gevangenisse wederom in sijn lant te herstellen. Vergelijckt Dan. 9. vers 25.

100 Belangende de wederbrenginge mijnes volcks uyt Babel in haer vaderlant.