Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xliij. Capittel.

Godt de Heere troost sijn volck, belovende dat hyse wil verlossen, ende beschutten, vers 1, etc. ende dat hy sijne Gemeynte uyt de Heydenen soude vermeerderen, 5. Ende hy bewijst dat de goden der Heydenen ydel zijn, 9. maer dat hy alleen de ware, ende almachtige Godt zy, 10, etc. die sijn volck verkoren heeft, niet van wegen hare verdiensten, maer uyt genade, 21, etc.

1

MAer nu, alsoo seyt de HEERE, ¹ uw’ Schepper, ² O Iacob, ende uw’ Formeerder, ³ O Israël: ⁴ En vreest niet, want ⁵ ick hebbe u verlost; ick hebbe u by uwen name geroepen, ghy zijt mijne.

1 D. die u geschapen, tot sijn volck gemaeckt, ende wedergeboren heeft door sijnen H. Geest, u roepende tot sijne kennisse, na sijn welgevallen, op dat ghy hem soudt zijn een uytverkoren volck, ge-eygent tot sijner eere. siet Eph. 2.10.

2 O ghy mijn uytverkoren volck van Israël.

3 O ghy mijn uytverkoren volck van Israël.

4 Of ghy schoon een tijt langh in de Babylonische gevangenisse, ende in uwer vyanden lant sult moeten zijn.

5 Te weten, uyt het gewelt des duyvels, namelick door Christum: Ende ick sal u verlossen uyt de Babylonische gevangenisse.

2

⁶ Wanneer ghy sult gaen ^a door ’t water, ick sal by u zijn, ende door de rivieren, sy en sullen u niet overstroomen: wanneer

6 D. als ghy in noot ende gevaer zijt, soo sal ick u verlossen, ende ick sal altijt u beschutter ende beschermer zijn. siet 2.Sam. 22. de aent. op vers 17.

a Psalm 66.12.

[fol. 21v]

ghy ⁷ door het vyer sult gaen, en sult ghy niet verbranden, ende de vlamme en sal u niet aensteken.

7 T.w. het vyer der tegenheden ende der plagen, als Iob 15. vers 30.

3

Want ick ben de HEERE uwe Godt, ⁸ de Heylige Israëls, uw’ Heylant: Ick hebbe ⁹ Egypten, Moorenlant, ende ¹⁰ Seba gegeven ¹¹ [tot] u losgelt, ¹² in uwe plaetse.

8 D. dien heyligen Godt, dien de Israëliten, als haren eygenen Godt, behoorden heylighlick te eeren ende te dienen.

9 De sin is, Ick heb u verschoont, ende ick hebbe de Mooren als de Egyptenaers (gelijck tot u losgelt) over gegeven, ende laten onderdrucken. Siet bov. cap. 20. versen 4, 5.

10 Dat is, de Sabeers, die van Seba afkomstigh zijn. siet Genes. 10.7.

11 Ofte, tot u rantsoen. siet Prov. 21. op vers 18.

12 Ofte, voor u. siet Prov. 11.8. ende de aenteeck. aldaer.

4

¹³ Van doe af, ¹⁴ dat ghy kostelick zijt geweest in mijne oogen, zijt ghy vereerlickt geweest, ende ¹⁵ ick hebbe u lief gehadt: daerom hebbe ick ¹⁶ menschen in uwe plaetse gegeven, ende volcken ¹⁷ in plaetse van uwe ziele.

13 T.w. van dien tijt af, doe ick u uyt Egypten gevoert hebbe.

14 Dat is, dat ghy mijn lief eygendom geworden zijt. Siet Exod. 19.5.

15 Ick hebbe u mijne liefde bewesen, door vele ende menigerleije weldaden.

16 T.w. de Egyptenaers, Mooren, ende Sabeers, vers 3.

17 Dat is, voor u leven.

5

^b En vreest niet, want ick ben met u: Ick sal ¹⁸ u zaet ¹⁹ van den opgangh ²⁰ brengen, ende ick sal u ²⁰ versamelen ¹⁹ van den ondergangh.

b Iesa. 44.2. Ierem. 30.10. ende 46.27.

18 D. uwe nakomelingen, T.w. in het geloove, die ick tot de gemeynschap mijner Kercke roepen sal.

19 D. Ick sal my een gemeynte versamelen uyt alle gewesten des aerdbodems.

20 Niet alleen na den vleesche uyt de Babylonische gevangenisse: Maer oock na den geest, ende uyt de helsche gevangenisse.

20 Niet alleen na den vleesche uyt de Babylonische gevangenisse: Maer oock na den geest, ende uyt de helsche gevangenisse.

19 D. Ick sal my een gemeynte versamelen uyt alle gewesten des aerdbodems.

6

Ick sal seggen tot het Noorden, Geeft; ende tot het Zuyden, En houdt niet te rugge: brenght ²¹ mijne sonen van verre, ende mijne dochters van het eynde der aerde,

21 Dat is, de geloovige.

7

²² Eenen yederen die na mijnen name genoemt is, ende ²³ dien ick geschapen hebbe tot mijner eere, dien ick geformeert hebbe, dien ick oock ²⁴ gemaeckt hebbe.

22 D. alle kinderen Godes, want de kinderen dragen den name hares vaders.

23 Als bov. vers 1.

24 Of die ick heerlick ende treffelick gemaeckt hebbe. siet de aent. Psalm 100. op vers 3.

8

Brenght voort ²⁵ het blinde volck, het welck ²⁶ oogen heeft: ende ²⁷ de doove, die ²⁸ ooren hebben.

25 D. het volck, dat van nature blint is, ende niet en siet in Goddelicke saken.

26 T.w. vleeschelicke, of lichamelicke, maer geen geestelicke oogen, die door den Heyligen Geest verlicht zijn.

27 T.w. die van nature het woort ende wille Godes niet en hooren, noch en verstaen.

28 T.w. lichamelicke ooren, maer geen geestelicke ooren.

9

²⁹ Laet alle de Heydenen t’samen vergadert worden, ende laet de volckeren versamelt worden, ³⁰ wie onder haer, ³¹ sal dit verkondigen? of ³² laetse ons doen hooren ³³ de vorige dingen, ³⁴ laetse hare getuygen voort brengen, ³⁵ op dat sy gerechtveerdight worden, ende men het hoore, ende segge, ³⁶ ’t Is de waerheyt.

29 Dit zijn de woorden des Heeren.

30 Wat Godt isser onder haer, ende onder alle de gene die de afgoden aenhangen, die etc?

31 T.w. het gene ick u-lieden voorsegge van de verlossinge uyt de Babylonische gevangenisse, ende voorts van de geestelicke verlossinge door Christum.

32 T.w. de afgoden der Heydenen.

33 D. watter gepasseert is. Veel weyniger kunnen sy voorseggen watter noch geschieden sal. Siet boven 41.22. De Heere bewijst met dese woorden, dat hy alleen de ware Godt is.

34 T.w. om aen te wijsen ende te betuygen, dat sy toekomende dingen voorseyt hebben.

35 Dat is, op dat het blijcke, dat sy met der waerheyt haer voor goden uyt geven.

36 T.w. dat sy goden zijn.

10

Ghylieden zijt ³⁷ mijne getuygen, spreeckt de HEERE, ende ³⁸ mijn knecht dien ick uytverkoren hebbe, op dat ghy ’t wetet, ende my gelooft, ende verstaet, dat ick de selve ben, ^{39 c} [dat] voor my geen Godt ⁴⁰ geformeert en is, ende na my geen zijn en sal.

37 Om te betuygen, dat ick een waerachtigh Godt ben, overmits ick sulcke dingen gedaen ende voorseyt hebbe, die geene afgoden en kunnen doen, noch voorseggen.

38 T.w. de Propheet Iesaias, ende andere Propheten, die sulcks uyt mijnen mont te voren hebben verkondight. Eenige verstaen hier door desen knecht Iesum Christum, als bov. 42.1.

39 De sin is, Ick alleen ben de eenige, ende eeuwige ware Godt.

c Iesa. 41.4. ende 44.8. ende 45.21. Hos. 13.4.

40 Verstaet hier by, gelijck de afgoden, die van menschen handen geformeert zijn, niet van of uyt haer selven bestaende, gelijck ick de ware Godt van eeuwigheyt bestae.

11

Ick, ⁴¹ ick ben de HEERE, ende daer en is geen Heylant behalven my.

41 Te weten, de ware, ende van sich selven eeuwigh bestaende Godt. Siet boven 41.4. Genes. 2. op vers 4.

12

⁴² Ick hebbe verkondight, ende ick hebbe verlost, ende ick hebbe [het] doen hooren, ende ⁴³ geen vreemt [Godt] en was onder u-lieden: ende ghy zijt mijne getuygen, spreeckt de HEERE, dat ick Godt ben.

42 Te weten, mijnen volcke, dat ick het soude helpen.

43 Te weten, heeft het verkondight, nochte gedaen, dat ick u-lieden hebbe verkondight, ende dat ick onder u-lieden gedaen hebbe.

13

Oock ⁴⁴ eer de dagh was ben ick, ende daer is niemant die uyt mijner hant redden kan: Ick sal wercken, ende ^d wie sal het ⁴⁵ keeren?

44 D. voor dien tijt eer de eerste dagh geworden is, Dat is, voor den aenbeginne der werelt.

d Iesa. 14.27.

45 Ofte, afwenden, Dat is, wie sal my verhinderen te doen het gene dat ick te doen eens besloten, ende voor my genomen hebbe, Iob 9.12. ende Iesa. 14.27.

14

Alsoo seyt de HEERE uwe Verlosser, de Heylige Israëls: Om u-lieder wille ⁴⁶ hebbe ick ⁴⁷ na Babel gesonden, ende hebse ⁴⁸ alle vluchtigh doen neder dalen, te [kolom] weten de Chaldeen, ⁴⁹ in de schepen, op dewelcke sy juychten.

46 Dat is, ick sal sekerlick senden. De Propheten spreken dickwils van het gene dat noch geschieden sal, als of het alreeds geschiet ware.

47 Te weten, Cyrum, met de Persen ende Meden. Dese heeft Godt daerom na Babel gesonden, ende heeft die stadt laten verdelgen, op dat de Ioden uyt de Babylonische gevangenisse souden verlost worden.

48 And. grendelen, Dat is, de macht der Chaldeen, die de Ioden als met deuren en grendelen besloten ende vast hielden.

49 Hebr. in de schepen hares gejuychs, of, geschreys. Aldus noemt hy die groote ende treffelicke schepen der Chaldeen, met dewelcke sy den Euphrates, Tigris, ende andere rivieren bezeylden, ende bedwongen: doch daer na in ende met deselve moesten vluchten voor de Persen ende Meden, sonder twijfel met geschrey ofte geween.

15

Ick ben de HEERE uw’ Heylige: ⁵⁰ de schepper Israëls, u-lieder Koningh.

50 Als vers 1.

16

Alsoo seyt de HEERE, die in de ⁵¹ zee eenen wegh, ende in ⁵² de stercke wateren een padt ⁵³ maeckte.

51 Siet Exod. c. 14.

52 Verstaet de roode zee ende Iordane. Siet Exod. cap. 14. Ios. cap. 3.

53 Hebr. gaf.

17

⁵⁴ Die wagenen ende peerden, heyr ende macht ⁵⁵ voort brachte: t’samen zijn ⁵⁶ sy neder gelegen, sy en sullen ⁵⁷ niet weder op staen, sy zijn uytgebluscht, gelijck ⁵⁸ een vlaswiecke zijn sy uyt gegaen.

54 Dit schijnt te sien op den optocht van Pharao tegen Israël na het roode meyr. And. die, etc. voort brenght. Duydende dit op Godt door wiens macht alle die haer stellen tegen de verlossinge welcke het hem believen sal sijnen volcke te bewijsen, sullen t’samen te schande ende ten verderve gebracht worden.

55 Die door sijne Goddelicke voorsichtigheyt, Pharao ende de Egyptenaren daer toe gebracht heeft, dat sy met hare wagenen ende peerden tot in het roode meyr de Israëliten zijn na gevolght, alwaer sy t’samen zijn verdroncken ende om gekomen. siet Exod. cap. 14. versen 3, 4. etc.

56 T.w. de Egyptenaers. And. sy sullen neder liggen, Te weten, de Chaldeen, ende Babyloniers.

57 T.w. hier in dit tijdelick leven.

58 Vergl. bov. 42. vers 3.

18

⁵⁹ En gedenckt der voriger [dingen] niet, ende en overleght de oude dingen niet.

59 Hy wil seggen, dat de verlossinge door Christum, die door de verlossinge uyt de Babylonische gevangenisse wiert afgebeelt, soo heerlick ende treffelick sal zijn, dat de verlossinge der Israëliten uyt Egypten, die eertijts geschiet is, by deselve niet en soude te vergelijcken zijn. Siet Ier. 16. vers 14. etc. ende 23. vers 7.

19

Siet ick sal ^{60 e} wat nieuws maken, ⁶¹ nu sal het ⁶² uytspruyten, ⁶³ en sult ghylieden dat niet weten? ja ⁶⁴ ick sal in de woestijne eenen wegh leggen, [ende] rivieren in de wildernisse.

60 D. wat treffelicks, yets dat te voren noyt en is gehoort noch gesien geweest.

e Apoc. 21.5.

61 D. in korter tijt.

62 D. in ’t werck gestelt worden. Een maniere van spreken genomen van de kruyden en bloemen, die uyt de aerde spruyten.

63 D. sekerlick ghylieden sult dit weten.

64 De sin is, Ick sal mijne Kercke wonderbaerlick verlossen, ende bewaren, gelijck ick eertijts mijn volck wonderbaerlick door de woestijne hebbe gevoert, ende hebbe het uyt een steenrotze water gegeven, Exod. 17.6.

20

⁶⁵ Het gedierte des velts sal my eeren, de draken ende ⁶⁶ de jonge struyssen: want ick sal in de woestijne wateren geven, [ende] rivieren in de wildernisse, om mijn volck, mijnen uytverkorenen drincken te geven.

65 Hy wil seggen, Alle creaturen, selfs de onvernuftige dieren, sullen my, elck op hare wijse, des halven roemen en prijsen. Het is een oneygene ende verbloemde maniere van spreken, daer toe dienende, om aen te wijsen de overgroote genade, die Godt sijnen uytverkorenen in Christo bewijsen soude.

66 Als Ies. 13.21.

21

^f Dit volck hebbe ick my geformeert, sy sullen mijnen lof vertellen.

f Luce 1.74, 75.

22

Doch ⁶⁷ ghy en hebt my niet aengeroepen, O Iacob, ⁶⁸ als ghy u tegen my vermoeyt hebt, O Israël.

67 De Heere wil seggen, Dat sy het met hare vromigheyt niet verdient en hadden, dat hyse verlossen soude, want sy hem na behooren niet gedient en hadden. Als of hy seyde, ’t En heeft tot mijner eere, noch tot mijnen dienste niet gestreckt, dat ghy soo veel moeyte gedaen hebt, met soo vele offerhanden te slachten, onderhoudende seer naeuwe de ceremonien der wet; soo veel het uyterlicke aengaet, dit hebt ghy gedaen, om den sleur te houden sonder geloove, ende dien volgens tegen my, D. met overtredingen tegen my, ende tot mijn verdriet. siet vers 24. And. om mijnent wille. siet 1.Sam. 15.22. ende Ies. 1.11.

68 Ofte, maer ghy zijt mijner moede geweest.

23

⁶⁹ My en hebt ghy niet gebracht ⁷⁰ het kleyne vee uwer brand-offeren, noch [met] uwe slacht-offeren en hebt ghy my niet ge-eert: Ick en hebbe u [my] niet doen dienen met ⁷¹ spijs-offer, noch ick en hebbe u niet vermoeyt ⁷² met wieroock.

69 T.w. als ghy veel offerhanden hebt geslacht, ende alsoo scheent my te dienen, aengesien het sonder geloove ende boetveerdigheyt des herten geschiet is.

70 T.w. schapen ende geyten.

71 Hebr. mincha. siet Levit. cap. 2.

72 D. met veel offerens van u te eysschen. siet Iesa. 1.11. by de offerhanden pleeght men wieroock te gebruycken. siet Lev. c. 2.

24

My en hebt ghy geen ⁷³ Calmus voor gelt gekocht, ende met het vette uwer slacht-offeren en hebt ghy my niet ⁷⁴ gedrenckt: maer ghy hebt my ⁷⁵ arbeyt gemaeckt ⁷⁶ met uwe sonden, ghy hebt my vermoeyt met uwe ongerechtigheden.

73 Dit gebruyckte men in het reuckwerck. siet Ier. 6.20.

74 Of, bevochtight, droncken gemaeckt, D. met vreught ende genoeghte verheught ende vervult. als Prov. 5.19. Ier. 31.14.

75 Ofte, moeyte gemaeckt. Hebr. doen dienen, D. ghy zijt my lastigh geweest. Siet Ies. 1.14.

76 D. met uwe huychelije, met onderdruckingen uwes naesten, etc. Vergl. Iesa. 1.15, etc.

25

Ick, Ick ben het, die ⁷⁷ uwe overtredingen uytdelght, ^{78 g} om mijnent wille, ende ick en gedencke uwer sonden niet.

77 Vergl. Psal. 51.3.

78 Niet om uwer verdiensten wille, maer om mijner eere wille, op dat ick worde bekent te zijn een barmhertigh ende getrouwe Godt.

g Ezech. 36.22, etc.

26

⁷⁹ Maeckt my indachtigh, ^h laett ons t’samen richten, vertelt ghy [uwe redenen] op dat ghy mooght ⁸⁰ gerechtveerdight worden.

79 Ofte, doet my gedencken, T.w. indien ghy meynt dat het soo niet en is, maer meynt dat ghy het met my wel gemaeckt hebt: Is dit u meyninge, soo brenght my in den sin uwe goede wercken, die ghy meynt dat ick vergeten hebbe. Maer men sal bevinden, dat ghy arme sondaers zijt, gelijck uwe voorvaders van den beginne geweest zijn.

h Iesa. 1.18.

80 T.w. indien ghy het proces tegen my wint.

27

⁸¹ Uw’ eerste vader heeft gesondight: ende ⁸² uwe uytleggers hebben tegen my overtreden.

81 T.w. Adam, van welcken u-lieden de sonde is aenge-erft.

82 Verstaet de Priesters, die verordineert waren om offerhanden te doen, voor het volck te bidden, ende om het volck uyt de Wet te onderwijsen. And. uwe middelaers, D. de gene die als tusschensprekers, tusschen my ende u-lieden haer stellen, om my met u-lieden te versoenen, gelijck eertijts zijn geweest Moses ende Aaron, de Hoogepriesters, ende andre Priesters ende Leviten.

28

Daerom ⁸³ sal ick ⁸⁴ de Overste des

83 Of, mochte ick wel, T.w. als ick met u-lieden, ende met haer soude handelen na verdiensten, ende niet na mijne goedertierenheyt.

84 D. de Priesters. Siet Ierem. 35. op vers 4.

[fol. 22r]

heylighdoms ontheyligen, ende ⁸⁵ Iacob ten banne over geven, ende ⁸⁵ Israël tot beschimpingen.

85 D. de Ioden, ofte het volck van Israël.

85 D. de Ioden, ofte het volck van Israël.