Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xlj. Capittel.

De Heere citeert alle afgodendienaers voor ’t recht, vers 1. Hy spreeckt voorder van Abraham, met den welcken Godt een verbont heeft opgericht, ende dien hy treffelicke victorien gegeven heeft, 2. Waer over de Heydenen haer hebben ontsett, 5. maer zijn evenwel voort gevaren in hare afgoderije, 6. Vriendelicke aensprake Godes aen de vrome Israëliten, 8. Met belofte dat hyse verlossen soude, 10. Verdelgende hare vyanden, 11. ende de geloovige zegenende, 17. Aensprake Godes aen de afgodendienaers, 21. Verlossinge om des Messiae wille, 25.[kolom]

1

¹ SWijght voor my, ² ghy eylanden, ende ³ laet de volckeren de kracht vernieuwen: laetse toe treden, laetse dan spreken: laett ons t’samen ten gerichte naderen.

1 Dit zijn de woorden des Heeren.

2 D. ghy inwoonders der eylanden, D. die verre af, aen gene zyde der zee woont. siet Genes. c. 10. op vers 5. ende Psalm 72. op vers 10. Swijght, ende hoort met aendacht, wat ick, de Heere, u seggen sal. Met welcke woorden Godt de Heere alle afgodendienaers, als voor het recht citeert, om haer te overtuygen van hare dwaesheyt, dat sy hulpe soecken by de afgoden.

3 De sin is, Laetse haer beste doen, datse haer voor my verweeren, sy sullen eyndelick bevinden, dat sy tegen my niet en vermogen.

2

Wie heeft ⁴ van den opgangh ⁵ dien rechtveerdigen ⁶ verweckt? heeft hem geroepen, ⁷ op sijnen voet? ⁸ de Heydenen voor sijn aengesichte gegeven, ende ⁹ gemaeckt dat hy [over] Koningen heerschte? ¹⁰ heeftse sijnen sweerde gegeven als stof, sijnen boge als eenen voortgedrevenen stoppel?

4 Verstaet den opgangh der sonne, namelick, uyt Ur der Chaldeen lant. Siet Gen. 11.31. ende 12. vers 1. Ios. 24.2.

5 T.w. Abraham, die door ’t geloove is gerechtveerdight geworden, ende wiens gerechtigheyt van Mose geroemt wort. Siet Genes. 15.6. ende 18.19. ende 22. vers 16. Hebr. die gerechtigheyt vervveckt. Siet van sulcke manieren van spreken Iob 35. op vers 13.

6 D. vermaent ende daer toe verweckt, dat hy na een ander lant trecken soude.

7 D. dat hy hem op den voet soude volgen ende dienen.

8 D. wie gaf hem de victorie over de Heydenen, die Sodom ende Gomorra geplundert hadden? siet Genes. 14.14.

9 D. gaf hem overwinninge, T.w. over die vier Koningen, van dewelcke gesproken wort Genes. cap. 14.

10 D. maeckte datse sijn sweert soo lichtelick waren door te houwen, als of sy stof waren geweest. And. ende heeft hare, T.w. dier Koningen, svveerden gemaeckt, als stof, ende hare bogen als stoppelen, die van den vvint [voort gedreven worden.]

3

Dat hyse najaeghde, [ende] trock door [met] vrede, door een padt, [’t welck] hy met sijne voeten ¹¹ niet gegaen en hadde?

11 And. noyt gekomen en vvas. Sommige duyden dit vers ende het voorgaende op Cyrum, als een voorbeelt Christi, sommige op Christum alleen.

4

Wie heeft [dit] gewrocht ende gedaen ¹² roepende de geslachten ¹³ van den beginne? Ick de HEERE, ^a die de eerste ben, ende ¹⁴ met de laetste ben ick de selve.

12 Ofte, [wie] roept, etc. D. wie maeckt dat de menschen ’t eene geslachte voor, ’t andere na, malkanderen volgen, ende dat alsoo de werelt nimmermeer sonder bewoonders en is.

13 Hebr. van het hooft af, T.w. van den beginne der werelt.

a Ies. 43.10. ende 44.6. ende 48.12. Apoc. 1.17. ende 22.13

14 Anders, ende by de laetste, ick ben de selve. Dit vierde vers mach oock aldus vertaelt worden, Wie heeft gevvrocht ende gemaeckt, [ende] roept de eeuvven, die van den beginne gevveest zijn? Ick de Heere die de eerste ben: Ende die na desen zijn sullen. Ick de selve.

5

¹⁵ De eylanden sagen ’t, ende sy vreesden; ¹⁶ de eynden der aerde beefden: sy naderden sich, ende quamen toe:

15 De sin is, De inwoonders der eylanden, siende ende bevindende de macht die Godt tot allen tijden heeft betoont tot beschuttinge sijner Kercke, zijn verschrickt ende verbaest geworden, ende hebben wel eeniger mate haer aengestelt, als of sy haer den waren Godt wouden onderwerpen: maer in plaetse van haer oprechtelick te schicken om alleen te dienen den waren Godt, zijn sy ydel geworden in hare gedachten, noch evenwel afgoden makende, ende gevende de eere des waren Godts haren afgoden.

16 D. de gene die aen d’uyterste eynden der werelt woonden.

6

¹⁷ D’een hielp den anderen, ende seyde tot sijnen ¹⁸ metgeselle, ¹⁹ Weest sterck.

17 T.w. in het bevoorderen der afgoderije. Hebr. de man hielp sijnen metgeselle.

18 Hebr. broeder.

19 Als of sy seyden, Hebt goeden moedt, valter aen, laet ons malkanderen lustigh by staen, T.w. in het maken, oprichten, ende vereeren der afgoden.

7

Ende de werckmeester ²⁰ versterckte ²¹ den goutsmit: die met den hamer glat maeckt, dien ²² die op het aenbeelt slaet, seggende van het soudeersel, Het is goet: daer na maeckt ²³ hy ’t vast met nagelen, dat het niet en wanckele.

20 D. gaf couragie, vermanende tot voltreckinge des wercks.

21 Hebr. eygentlick, den smelter.

22 D. die op ’t gout slaet het welck op het aenbeelt leyt, om tot een plate geslagen te worden. And. met het slaen op het aenbeelt.

23 T.w. het beelt.

8

Maer ²⁴ ghy Israël, mijn knecht, ²⁵ ghy Iacob, ^b dien ick verkoren hebbe: ²⁶ het zaet Abrahams ²⁷ mijnes ^c liefhebbers:

24 D. ghy mijn volck van Israël.

25 D. ghy nakomelingen Iacobs.

b Deuter. 7.6. ende 10.15. ende 14.2. Psalm 135.4. Iesa. 43.1. ende 44.1.

26 D. ghy kinderen Abrahams.

27 D. die my lief gehadt heeft, 2.Chron. 20.7. Of, mijns vrients, D. dien ick lief gehadt hebbe. siet Iac. 2.23.

c 2.Chron. 20.7. Iac. 2.23.

9

Ghy, ²⁸ welcken ick gegrepen hebbe ²⁹ van de eynden der aerde, ende uyt ³⁰ hare ³¹ bysonderste geroepen hebbe: ende seyde tot u: Ghy zijt mijn knecht, u hebb’ ick uytverkoren, ende en hebbe u niet verworpen.

28 D. welcken ick gegrepen ende uytgeleyt hebbe.

29 D. uyt wijt gelegene landen, T.w. uyt Chaldaea, doe ghylieden die nu leeft, in de lendenen Abrahams waert.

30 T.w. der aerde.

31 Of, uytgelesene, D. van de aensienlickste, rijckste, voornaemste lieden. Siet Exod. 24. op vers 11. And. [voor hare bysonderste] als of hy seyde, Ick hebbe u geprefereert voor de treffelickste ende aldergrootste des aerdrijcks.

10

En vreest niet, want ick ben met u, ³² en zijt niet verbaest, want ick ben uw’ Godt, ick stercke u, oock helpe ick u, oock ondersteune ick u. ³³ met de rechter hant mijner gerechtigheyt.

32 Ofte, en ontsett u niet, zijt niet bedwelmt, en beswijckt niet, en verschrickt niet, en versmelt niet, T.w. als Was: En vreest niet. Alle dese, ende noch meer verscheydene uytleggingen worden over dit woort by gebracht.

33 Ofte, met mijne gerechtige rechter hant, D. door mijne Goddelicke kracht, die gerechtigheyt oeffent, straffende de godtloose, ende beschermende de vrome.

11

Siet ^d sy sullen beschaemt ende te schande worden, alle die tegen u ³⁴ ontsteken zijn: sy sullen worden als niet, ³⁵ ende die lieden die met u twisten, sullen vergaen.

d Exod 23.22. Ies 60.12. Zach 12.3.

34 Ofte, ontbranden, T.w. met toorn.

35 Hebr. de mannen uvves tvvists, D. die met u twisten, alsoo vers 12. De mannen uvves gekijfs, D. die met u kijven.

12

Ghy sultse soecken, maer en sultse niet vinden: de lieden die met u kijven, sullen worden als niet, ende die lieden die met u oorlogen, als een nietigh dingh.

13

Want ick de HEERE uwe Godt grijpe uwe rechter hant aen, die tot u segge, En vreest niet, ick helpe u.

14

En vreest niet, ³⁶ ghy wormken Ia-

36 D. ghy volck dat afkomstigh is van Iacob, maer nu soo verachtsaem zijt in de oogen uwer vyanden, als een wormken. Siet Psalm 22.7.

[fol. 20v]

cobs, ³⁷ ghy volcxken Israëls: Ick helpe u, spreeckt de HEERE, ende u Verlosser is de Heylige Israëls.

37 Of, ghy menschen Israëls.

15

Siet, ³⁸ ick hebbe u tot eene ³⁹ scherpe nieuwe dorschslede gestelt, ⁴⁰ die scherpe pinnen heeft: ⁴¹ ghy sult bergen dorschen ende vermalen, ende heuvelen sult ghy stellen ^e gelijck kaf.

38 D. ick hebbe u sulcke macht ende vermogen gegeven, dat ghy sult vertreden ende vermorselen alle de gene die haer tegen u verheffen. siet 2.Cor. 10. versen 4, 5.

39 Ofte, snedige, D. die bequaem is om scherp te snijden.

40 Hebr. die een heere, of besitter der monden is, D. die als met monden, D. scherpe pinnen, wel versien is, om te bijten ofte quetsen, ende beschadigen.

41 D. de hooge, groote, verhevene, ende aensienlicke in den lande, sult ghy vernielen, die u bevechten sullen: Of, ick sal ’t in uwen name, ende om uwent wille doen. Vergel. Apoc. 17.14. ende 19. versen 18. ende cap. 20. versen 8, 9.

e Iesa. 17.13. ende 29.5.

16

Ghy sultse wannen, ende de wint salse wech nemen, ende de stormwint salse verstroijen, maer ghy sult u verheugen ⁴² in den HEERE, ⁴³ in den Heyligen Israëls sult ghy u roemen.

42 D. van wegen den Heere, T.w. om dat hy u soo goedertierentlick voor de sijne kent ende aen neemt.

43 D. in dien, den welcken de Israëliten voor haren heyligen Godt kennen, eeren, ende vreesen.

17

⁴⁴ De elendige ende nootdruftige soecken ⁴⁵ water, maer ⁴⁶ daer en is geen, hare tonge ^f versmacht van dorst: ick de HEERE salse verhooren, ick de Godt Israëls en salse niet verlaten.

44 T.w. die arm van geeste zijn, ende die honger ende dorst hebben na de gerechtigheyt: D. die hare geestelicke armoede gevoelende ende bekennende, daer by weten, datter geen gerechtigheyt by haer en is, ende daerom hongeren ende dorsten na de gerechtigheyt Godes: Desen belooft de Heere dat hyse sal verquicken ende verzadigen.

45 D. hulpe, troost, verquickinge in haren noot ende benauwtheden.

46 Noch by haer selven, noch by andre menschen, sy zijn dan Schriftgeleerde, of Pharizeen, of hoese heeten mogen.

f Matth. 5.6.

18

Ick ^g sal ⁴⁷ rivieren op de hooge plaetsen openen, ende fonteynen in’t midden der valleijen, ^h ick sal de woestijne ⁴⁸ tot eenen waterpoel setten, ende het dorre lant tot watertochten.

g Iesa. 35.7. ende 44.3.

47 Verstaet hier door de rivieren, fonteynen, etc. eenen seer grooten overvloet van geestelicke zegeningen. siet de aent. Iob. 20. op vers 17. De sin is, Ick salse verquicken door de predicatie des H. Euangelii, ende de kracht des H. Geestes, haer troostende tegen het aenklagen harer eygener conscientie. siet Ies. 35.7. ende 44.3. ende Ioan. 4.10. ende 7.37.

h Psalm 107.35.

48 Siet de aent. Psal. 107. op vers 35.

19

⁴⁹ Ick sal in de woestijne den cederboom, ⁵⁰ den sittenboom, ende den myrthenboom, ende den olyachtigenboom setten: Ick sal in de wildernisse stellen den denneboom, ⁵¹ den beuken, ende ⁵² den busboom te gelijcke.

49 De sin is, Ick sal mijn Kercke, die te voren als een woestijne was, vervullen ende vercieren met vele geloovige ende Godtsalige persoonen, die in deselve sullen zijn, als schoone, cierlicke, ende vruchtbare boomen.

50 Dit is een aert van een cederboom, in dese onse landen onbekent. Siet de aent. Exod. 25. op vers 5. van dit hout was gemaeckt de Arke des verbonts, ende de heylige tafel, Exod. 25.10, 23.

51 Ofte, harstboom.

52 And. witten popelierboom. Eenige meynen, dat hier door te verstaen zijn alle boomen die groote schaduwe geven. Het Hebr. woort dat hier in den text staet, wort alleen hier gevonden, ende Iesa. 60.13.

20

Op dat sy sien ende bekennen, ende ⁵³ overleggen, ende te gelijcke verstaen, dat de hant des HEEREN ⁵⁴ sulcks gedaen, ende dat de Heylige Israëls ⁵⁴ sulcks geschapen heeft.

53 Of, ter herten nemen.

54 T.w. dat hy sijne Kercke wonderbaerlick heeft bewaert ende verciert.

54 T.w. dat hy sijne Kercke wonderbaerlick heeft bewaert ende verciert.

21

⁵⁵ Brenght u-lieder twistsake voor, seyt de HEERE, brenght uwe vaste ⁵⁶ bewijsredenen by, seyt de Koningh ⁵⁷ Iacobs.

55 Hier spreeckt wederom de Heere de afgodendienaers aen, als vers 1. ende hy beroeptse voor sijn gerichte. (siet ond. 45.20. ende 48.14.) T.w. om haer aen te wijsen de ydelheyt harer superstitien, ende om alsoo de Godtsalige eenen afkeer te doen hebben van alsulcke grouwelen.

56 Hebr. sterckten, vastigheden, D. bewijs-stucken, documenten, T.w. om te bewijsen ende doen blijcken, dat uwe afgoden ware goden zijn, ende dat ghylieden recht ende wel doet, dat ghyse eert ende aenbidt.

57 D. des volcks dat uyt Iacob afkomstigh is.

22

⁵⁸ Laetse voort brengen ende ⁵⁹ ons verkondigen de dingen die gebeuren sullen: ⁶⁰ verkondight ⁶¹ die vorige dingen welcke die geweest zijn, op dat wy ⁶² het ter herten nemen, ende ⁶³ het eynde daer van weten, of ⁶⁴ doet ons de toekomende dingen hooren.

58 T.w. uwe valsche goden, ende diese aenhangen, her voor treden, ende bewijsen dat sy goden zijn, het welck geschieden sal, indien sy doen blijcken, dat sy toekomende ende gepasseerde dingen weten.

59 T.w. my den Heere, ende den geloovigen die my aenhangen.

60 Hier wendt de Heere sijne reden tot de valsche goden, als oock versen 23, 24.

61 D. wat sich te voren hebbe toegedragen. And. de eerste dingen, welcke die sullen zijn, T.w. in het toekomende

62 Hebr. ons herte leggen, ofte, stellen, T.w. daer op, D. dat wy met ons herte te dege daer op letten.

63 D. op dat wy weten wat daer op volgen sal.

64 D. vertelt ons de toekomende dingen.

23

Verkondight dingen die hier na komen sullen, op dat wy weten, dat ghy Goden zijt, ja ⁶⁵ doet goet, ende doet quaet, dat wy verbaest staen, ende t’samen ⁶⁶ toesien.

65 De sin is, Laett uwe macht blijcken, doet goet den genen die u eeren: of doet quaet den genen die u verachten. Aldus spott hy met de afgoden, die noch leven, noch macht en hebben, ende derhalven niemant goet of quaet doen en konnen.

66 Ofte, daer op letten.

24

Siet, ghylieden zijt min dan niet, ende u-lieder werck is erger ⁶⁷ dan een adder: hy is een grouwel die u-lieden ⁶⁸ verkiest.

67 Ofte, dan [het werck] eener adder, of, eenes basilisci. Ofte aldus: U-lieder werck is uyt een adder, Dat is, uyt den Duyvel. Andere, Min dan een nietigh dingh.

68 T.w. om u-lieden als goden te eeren, ende te aenbidden. Anders, Dat men uyt u kiesen sal, is een grouwel.

25

⁶⁹ Ick verwecke [eenen] van’t Noorden, ende hy sal komen van den opgangh der [kolom] Sonne, hy sal mijnen name aenroepen: ende ⁷⁰ hy sal komen [over] de ⁷¹ Overheden als [over] leem, ende gelijck een pottebacker het ⁷² slijck tredet ⁷³.

69 T.w. ick de Vader, verwecke eenen] T.w. mijnen sone Iesum Christum: die van het Noorden, etc. Dat is, diens gebiet strecken sal van het eene eynde der werelt tot het andre. Vergelijckt dit met Matth. 8.11. Onder dese twee gewesten moetmen hier alle gewesten verstaen. Andere, ick verwecke een [volck] T.w. dat volck, mijne Kercke, die uyt alle hoecken der werelt sal versamelt worden, ten tijde der komste des Messiae, door den welcken het rijcke des Satans ende der sonde, teenemael sal te niete gedaen worden. Sommige duyden ’t op Cyrum als een voorbeelt des Heeren Christi.

70 T.w. om haer te beschamen. Siet 2.Cor. 10.4, 5, 6.

71 Of, Regenten, soo Kerckelicke, als Politijcke, T.w. tegen alle de gene die haer sullen stellen tegen Iesum Christum.

72 D. kley.

73 Verstaet hier by, Sal hyse vertreden, ende te schande maken.

26

⁷⁴ Wie heeft [wat] verkondight ⁷⁵ van den aenbeginne, dat wy het weten mogen, ofte ⁷⁶ van te voren, dat wy seggen mogen, ⁷⁷ hy is ⁷⁸ rechtveerdigh: maer ⁷⁹ daer en is niemant die het verkondight, oock niemant die [wat] hooren doet, oock ⁸⁰ niemant ⁸¹ die u-lieder woorden hoort.

74 T.w. onder alle de afgoden.

75 Hebr. van ’t hooft, D. van sulcks alsser in den beginne der werelt geschiet is.

76 Hebr. van de aengesichten, D. van te voren, of van den beginne.

77 Of, [ghy zijt] rechtveerdigh, Dat is, ghy hebt u met recht voor eenen Godt uyt gegeven.

78 Ofte, waerachtigh] om dat de gerechtigheyt de waerheyt vereyscht. Andre verduytschen de eerste woorden deses vers aldus, Wie sal de vorige dingen verkondigen? wy sullen’t vernemen: ende ’t gene dat voor desen geweest is? Wy sullen seggen, hy is waerachtigh.

79 T.w. onder de valsche goden, of, onder de menschen.

80 T.w. onder de afgoden.

81 Want de afgoden hebben ooren, maer en hooren niet. Siet Psal. 135.16.

27

⁸² [Ick] d’eerste [segge] tot Zion, Siet, ⁸³ sietse [daer:] ende tot Ierusalem, Ick sal eenen ⁸⁴ blijden boodschapper geven ⁸⁵.

82 D. ick die Godt ben, kan tot Zion seggen, T.w. ick de Heere, maer de afgoden niet.

83 T.w. die dingen die ick te voren geseyt hebbe. Andre aldus, Ick de eerste sal Zion ende Ierusalem eenen blijden boodschapper geven, Siet, sietse daer. De ware Godt heeft stracks te voren alle de afgoden der Heydenen getrotst, datse toekomende dingen souden voorseggen, glorieerende dat niemant van haer allen sulcks konde doen: Maer ick, (seyt nu Godt) ick sal d’eerste zijn, die Zion ende Ierusalem eenen geven sal, die eene blijde boodschap brengende seggen sal, Siet, sietse daer, die dingen die Godt voorseyt heeft zijn nu tegenwoordelick daer, ende geschieden voor onse oogen.

84 Ofte, eenen Euangelist, eenen Verkondiger des H. Euangelii, sprekende van de genade ende barmhertigheyt Godes, over de boetveerdige sondaers: Ende verstaet dit voornamelick van Christo, ende wijders uyt het voorgaende, dat dese belofte soo sekerlick sal voorgestelt ende volbracht worden, als of het alreeds voor oogen ware. Vergel. onder 42.9.

85 Verstaet hier by, uyt het naestvoorgaende lidt, Ende siet hy is daer.

28

Want ⁸⁶ ick sagh toe, maer daer en was niemant, ⁸⁷ selfs onder dese, maer ⁸⁸ daer en was geen raetgever, dat ick haer soude vragen, ende sy my antwoort geven souden.

86 T.w. na eenen man, die mijn volck soude kunnen helpen, of saligh maken.

87 Of, oock geen van dese, T.w. die tot mijn volck gehooren.

88 T.w. die de verslagene conscientien eenigen goeden raet soude kunnen geven: De raetgever die sulcks te rechte soude doen, was Christus. Siet Ies. 9.5.

29

Siet, ⁸⁹ sy zijn al te mael ydelheyt, hare wercken zijn een nietigh dingh, hare ⁹⁰ gegotene beelden zijn wint, ende een ydel dingh.

89 T.w. die afgoden.

90 Verstaet onder dese, oock, beelden van hout ende van steen. Anders, hare besprengingen zijn wint, etc.