Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xl. Capittel.

Prophetie van de toekomste Christi, ende de Predicatie des Heyligen Euangelii, vers 1. door Iohannem den Dooper, ende de Apostelen, 3, etc. De kracht des Goddelicken woorts, 4, etc. Wat de verkondigers des woorts prediken souden, 6, etc. Kracht ende wijsheyt des Heeren in de regeeringe der werelt, 12. dien men niet afbeelden en kan noch en mach, 18. Dwaesheyt der afgodendienaers, 19. Nietigheyt aller grooten deser werelt, 23. Bestraffinge der gener die klagen dat Godt haer niet en kan noch en wil beschermen, 26.

1

TRoostet, troostet mijn volck, sal ¹ u-lieder Godt ² seggen.

1 T.w. Christus, waerachtigh Godt in den vleesche geopenbaert.

2 T.w. tot de Apostelen, ende alle de gene die hy sal uytsenden, om het Euangelium te prediken.

2

³ Spreeckt ⁴ na ’t herte ⁵ van Ierusalem, ende ⁶ roept haer toe, dat ⁷ haer strijt vervult is, dat hare ⁸ ongerechtigheyt ⁹ versoent is, ¹⁰ dat sy van de hant des HEEREN ¹¹ dobbel ontfangen heeft voor alle hare sonden.

3 T.w. ten tijde der verschijninge Christi in den vleesche.

4 D. vriendelick ende troostelick. Siet Genes. 34. op vers 3.

5 D. van de burgeren te Ierusalem, ende de Kercke Godts in het gemeyn.

6 Of, predickt haer.

7 Aldus noemt hy allerley elende ende swarigheyt daer mede sy te strijden hadden gehadt, doe Godt haer met deselve besocht hadde: in’t bysonder kan men hier onder verstaen de sware oorlogen daer mede het Ioodsche volck vele jaren voor de tijden Christi is besocht geweest, ende verstaet wijders insonderheyt, de vyantschap tusschen Godt ende ons, die door Christum den Middelaer is wech genomen. And. haren gesetten tijt. siet d’aent. Iob 7. op vers 1.

8 D. alle hare sonden.

9 Hebr. aengenaem, ofte, welgevalligh zy geworden: namelick Gode den Heere, D. de boetveerdige sondaers zijn in genade ontfangen door de voldoeninge onses Heeren Christi, ende vergevinge harer sonden. Vergel. bov. 27.9.

10 Of, want sy heeft van, etc. Als Godt sijn volck kastijt, ende dat van het selve sich onder sijne slaende hant verootmoedight, soo worden terstont de ingewanden sijner barmhertigheyt (gelijck de Schrifture menschelick van Godt spreeckt) over het selve beroert, ende het berouwt hem dat hyse hart geslagen heeft. siet Ier. 16.18.

11 D. overvloedigh, genoegh. Vergel. Ier. 16.18. ende 17.18. oock ond. 61.7.

3

^{12 a} Een stemme ¹³ des roependen in de woestijne: ¹⁴ Bereydet den wegh des HEEREN, maeckt recht ¹⁵ in de wildernisse eene ¹⁶ bane voor onsen Godt.

12 T.w. ten tijde der komste Christi.

a Matth. 3.3. Marc. 1.3. Luce 3.4. Ioan. 1.23.

13 Of, des Predikers, T.w. Iohannis des Doopers. Siet Malach. 3.1. Matth. 3.3. Marc. 1.3. Luce 3.4. Ioan. 1.23.

14 D. weert uyt uwe herten alle boosheyt ende verdorventheyt, ende soeckt by Christum vergevinge der selver, op dat hy tot u in keere, ende in uwe herten woone.

15 Aldus noemt hy de sondige werelt, of boosheyt der menschen in deselve. Of, dese woorden kunnen sien op de plaetse daer Iohannes de Dooper gepredickt heeft.

16 Of, gehooghden wegh, strate.

4

¹⁷ Alle dalen sullen verhooght worden, ende ¹⁸ alle bergen ende heuvelen sullen vernedert worden: ende ¹⁹ wat krom is, dat sal recht, ende wat ²⁰ hobbelachtigh is, dat sal tot een ²¹ valleije gemaeckt worden.

17 D. hy sal alles richtigh ende effen maken, de herten der uytverkorenen sullen tot Gode bekeert worden, T.w. door de predicatie Iohannis des Doopers. Siet Luce 1.16, 17.

18 D. de hoovaerdige ende schijnheylige sullen gedemoedight, ende tot kennisse harer sonden gebracht worden.

19 D. de schalckheyt ende boosheyt sal verandert worden in eenvoudigheyt ende oprechtigheyt.

20 Of, hoeckigh.

21 D. tot een effen lant.

5

Ende ^{22 b} de heerlickheyt des HEEREN ²³ sal geopenbaert worden: ende alle ²⁴ vleesch te gelijck sal ²⁵ sien, ²⁶ dat [het] de [kolom] mont des HEEREN gesproken heeft.

22 D. de groote genade ende goedertierenheyt des Heeren over sijn volck, ende de eere sijner waerheyt, doende ’t gene dat hy te voren belooft hadde.

b Ioan. 1.14.

23 T.w. in den persoon des Messiae, door sijne menschwerdinge, ende Goddelicke mirakelen, Ioan. 1.14. 1.Tim. 3.16.

24 D. alle uytverkorene van wat staet sy zijn, als ond. 66.23.

25 D. gelooven ende belijden.

26 D. dat de Heere waerachtigh zy in alle sijne beloften. Of aldus: alle vleesch tegelijcke sal ’t sien, want de mont des Heeren heeft het gesproken. Of, alle vleesch te gelijcke sal sien dat de mont des Heeren (t.w. Christi) spreeckt, T.w. leerende in ’t Ioodsche lant. Siet vers 9.

6

²⁷ Een stemme seyt: ²⁸ Roept, ende ²⁹ hy seyt, Wat sal ick roepen? ^{30 c} Alle vleesch ³¹ is gras, ende ³² alle sijne goedertierenheyt als een bloeme des velts.

27 T.w. de stemme Godes, die de Propheten, Apostelen, Euangelisten, ende alle getrouwe Leeraers onderwijst in de Leere der waerheyt, die sy den menschen moeten voordragen.

28 Ofte, predickt. Alsoo stracks wederom.

29 T.w. elck een der dienaren Godts.

30 D. alle menschen, soodanige als sy van nature zijn, Psalm 102. vers 12. ende 103.15. Siet oock Psalm 56. op vers 5. ende Iac. 1. vers 10. 1.Petr. 1.24.

c Iob 14.2. Psalm 90.5, 6. ende 102.12. ende 103.15. Iacob. 1.10. 1.Petr. 1.24.

31 D. soo verganckelick als gras, ende gantsch van geener weerde, soo dat sy buyten haer selven hare saligheyt soecken moeten.

32 D. alles wat het goets vermagh, aengaende het tijtlicke leven ende het beleyt van dien. siet 1.Petr. cap. 1. vers 24.

7

Het gras verdort, de bloeme valt af, als de Geest des HEEREN daer in blaest: voorwaer ³³ het volck is gras.

33 Niet alleen de gemeyne hoop des sondigen volcx, maer oock selfs het volck Godes.

8

Het gras verdort, de bloeme valt af: maer het ^d woort onses Godts ³⁴ bestaet in der eeuwigheyt.

d 1.Petr. 1.25.

34 Want het is een onverganckelick zaet, door het welcke wy wedergeboren worden ten eeuwigen leven, 1.Petr. cap. 1. versen 23, 25.

9

³⁵ O Zion, ³⁶ ghy verkondighster van ³⁷ goede boodschap, klimt op eenen hoogen bergh: O ³⁵ Ierusalem, ghy verkondighster van goede boodschap; heft uwe stemme op met macht, heftse op, en vreest niet, seght den steden Iuda, Siet [hier] is ³⁸ uwe Godt.

35 Alwaer de Apostelen met de kracht uyt der hooghte souden aengedaen worden, ende van daer het Euangelium soude uyt gaen, om door de gantsche werelt uytgebreyt te worden. siet Ies. 2. vrs 3. Mich. 4.2. Actor. capp. 2. 8.

36 Andre verduytschen dit vers aldus: O ghy [ziele] die een goede boodschap brenght aen Zion. Of, O ghy Predickster, of, Verkondighster van goede boodschap aen Zion. Ende soo in het volgende lidt.

37 Verstaet hier door de goede boodschap, de saligheyt door Christum.

35 Alwaer de Apostelen met de kracht uyt der hooghte souden aengedaen worden, ende van daer het Euangelium soude uyt gaen, om door de gantsche werelt uytgebreyt te worden. siet Ies. 2. vrs 3. Mich. 4.2. Actor. capp. 2. 8.

38 Te weten, Iesus Christus. siet Actor. capp. 2. 3. 4. 5.

10

Siet ³⁹ de Heere HEERE sal komen ⁴⁰ tegen den stercken, ende sijn arm ⁴¹ sal heerschen: siet ^{e 42} sijn loon is ⁴³ by hem, ende ⁴⁴ sijn arbeytsloon is voor sijn aengesichte.

39 T.w. Christus. Dit zijn nu de woorden des Propheten.

40 T.w. den Duyvel van der helle, Matth. 12.29. Ioan. 12.31. Coloss. 2.15. Hebr. c. 2. vers 14. 1.Ioan. 3.8. And. met een stercke [hant.]

41 And. sal over hem [T.w. den Satan] heerschen, D. Christus sal den Duyvel overwinnen. (Alsoo wort heerschen voor overwinnen genomen, ond. 41.2.) Hy sal hem sijne wapenen uyt trecken, ende sijne macht benemen. Vergel. Luce 11.12. Ioan. 12.31. Col. 2.15. Hebr. 2.14.

e Ies. 62.11.

42 D. de straffe, dien hy dien stercken, ende des selven aenhangers geven sal, T.w. den Satan, ende den godtloosen menschen, dien sal hy de eeuwige verdoemenisse geven, ende de genadige belooninge aen sijne uytverkorene. Vergelijckt Rom. 2.6. Apoc. 22.12.

43 T.w. by den Heere. als Iesa. 62.11.

44 Hebr. sijn werck, D. werckloon, of vergeldinge. die hy den menschen na haer werck geven sal. Vergel. Ier. 22.13. met d’aenteeck.

11

Hy sal ^{45 f} sijne kudde ⁴⁶ weyden gelijck een herder: Hy sal ⁴⁷ de lammerkens in sijne armen vergaderen, ende in sijnen schoot dragen: de ⁴⁸ zoogende sal hy ^g sachtkens leyden.

45 D. sijne schapen, de geloovige. Siet Ezech. 34.23, 24. ende Ioan. 10.11.

f Ezech. 34.23, 24. Mich. 7.14. Ioan. 10.11.

46 D. onderrichten ende onderwijsen door de predicatie sijnes woorts.

47 D. de nedrige ende verslagene van gemoede sal hy vriendelick aennemen ende troosten, Matth. 11.28.

48 Of, dragende.

g Iesa. 49.10.

12

⁴⁹ Wie heeft de wateren ⁵⁰ met sijnen vuyst gemeten? ende van de Hemelen met de spanne de mate genomen? ende heeft met ⁵¹ een drielingh het stof der aerde begrepen? ende de bergen gewogen in een wage, ende de heuvelen in eene weeghschale?

49 Als of hy seyde, Heeft het niet Iesus Christus, als een almachtigh Godt, gedaen? wiens macht, wijsheyt, ende majesteyt oneyndelick ende onbegrijpelick zijn.

50 Of, met sijne holle hant.

51 Siet d’aent. Psal. 80. op vers 6.

13

^h Wie heeft ⁵² den Geest des HEEREN ⁵³ bestiert, ende [wie] heeft hem [als] sijn raetsman ⁵⁴ onderwesen?

h Rom. 11.34. 1.Cor. 2.16.

52 Vergl. Rom. 11.34. ende 1.Cor. 2.16.

53 Of, afgemeten, of, afgewogen, D. volkomelick gekent.

54 Ofte, geleert. Hebr. kennisse gegeven, of, wetende gemaeckt.

14

⁵⁵ Met wien heeft hy raet gehouden, ⁵⁶ die hem verstant soude geven, ende hem soude leeren van het padt des rechts? ende hem wetenschap soude leeren, ende hem soude bekent maken den wegh des ⁵⁷ veelvoudigen verstants?

55 Als of hy seyde, Wie derf sich beroemen, dat hy den Heere heeft gewesen den wegh die hy in gaen ende houden moet, om sijne schepselen wijselick ende rechtveerdelick te regeeren?

56 Ofte, die hem verstandigh soude maken.

57 Hebr. der verstandigheden.

15

Siet de volckeren ⁵⁸ zijn geacht ⁵⁹ als een druppel van eenen eemer, ende als een stofken ⁶⁰ van de weeghschale: siet hy ⁶¹ werpt de eylanden henen als dun stof.

58 T.w. van den Heere, ende by hem vergeleken zijnde.

59 T.w. als een droppel ’t welck aen eenen eemer vol waters blijft hangen, of, als een dropken waters dat in eenen eemer blijft, na datter het water uyt gegoten is.

60 D. dat in de weeghschale blijft, T.w. als men poeijer, of gestooten kruyt, of yet dergelijcke daer in gewegen heeft.

61 Of, hy licht, of, heft op, T.w. om wech te werpen.

16

Ende ⁶² de Libanon ⁶³ en is niet genoeghsaem ⁶⁴ om te branden: ende ⁶⁵ sijn gedierte en is niet genoeghsaem ten brand-offer.

62 D. de boomen des Libanons.

63 D. en soude niet houts genoegh kunnen leveren, T.w. als men den Heere na sijne weerdigheyt ende hoogheyt soude vereeren met genoeghsame menighte van brand-offeren.

64 And. om [het brand-offer] te verbranden.

65 T.w. des Libanons. D. de dieren die op den bergh Libanon weyden.

17

Alle volckeren ⁶⁶ zijn als niets voor hem: ende sy worden by hem geacht minder als ⁱ niet, ende ⁶⁷ ydelheyt.

66 T.w. vergeleken zijnde by den grooten ende almogenden Godt, Dan. 4.35.

i Dan. 4.35.

67 Of, woest. siet Gen. 1. d’aent. op vers 2.

18

^k By wien ⁶⁸ dan sult ghy Godt vergelijcken? of wat gelijckenisse sult ghy hem toe passen?

k Ies. 46.5. Actor. 17.29.

68 T.w. dewijle hy sulck een groot ende machtigh Godt is, ende soo vol van majesteyt.

[fol. 20r]

19

⁶⁹ De werckmeester giet ⁷⁰ een beelt, ende ⁷¹ de goutsmit ⁷² overtreckt het met gout, ende ⁷³ gietter silvere ketenen [toe].

69 Het Hebreeusch woort beteeckent eenen hantwercks-man, in het koper, of in ’t yser, of in het hout: hier beteeckent het eenen kopergieter: want daer volght stracks, dat het de goutsmit vergult. vers 20. betekent het eenen timmerman, ofte beeldesnijder.

70 Het Hebr. woort beteeckent wel eygentlick een gesneden of gegraveert beelt: Maer hier wort het genomen voor een gegoten beelt.

71 Eygentlick beteeckent het Hebr. woort, eenen gieter, of smelter.

72 Hebr. reckt, of, spant het uyt. Gen. 1. vers 6. is het selve Hebr. woort. De sin is hier, de goutsmit spreyt het gout eerst uyt, T.w. als hy het in dunne platen of bladen slaet: daer na overtreckt hy ’t beelt daer mede.

73 Hebr. hy giett, of, smelt silveren ketenen, T.w. om het beelt daer aen vast te maken, dat het niet af en valle: Ofte, om het selve daer mede te vercieren.

20

Die verarmt is, ⁷⁴ dat hy niet te offeren en heeft, die kiest een hout uyt, [dat] niet en verrotte: hy soeckt sich eenen wijsen werckmeester, om een beelt te bereyden, ⁷⁵ [dat] niet en wanckele.

74 D. dat hy geen koper en heeft, het welck hy den kopergieter brenge: Noch gout, noch silver, dat hy den goutsmit brenge: De sin is, Die soo arm is, dat hy niet veel missen en kan, om een kostelick beelt te laten maken. Andre, die arm is, die kiest ter offerhande een hout uyt, dat niet en verrot. Andre, is een in perijkel: een offerhande, T.w. belooft hy. hoe betaelt hy die? Hy kiest een hout uyt dat niet en verrot, ende dat offert hy in de plaetse van gout of silver.

75 Of, dat sich niet en kan bevvegen, of, dat niet bevveeght en vvort.

21

⁷⁶ En weet ghylieden niet? hoort ghy niet? is het u ⁷⁷ van den aenbeginne niet bekent gemaeckt? en hebt ghy op de grontvesten der aerde niet gelett?

76 Als of hy seyde, Ghy volck van Israël, dien sich Godt van den aenbeginne heeft geopenbaert, ende sijne wet gegeven heeft, soudt ghylieden niet weten noch verstaen, dat de beelden niet dan ydelheyt en zijn, ende dat Godt niet en kan, noch en mach afgebeelt worden, ende datter geenen anderen Godt en is, dan de eenige, eeuwige, ware Godt, die alles geschapen heeft, ende noch onderhoudt, stiert, ende door sijne wijsheyt regeert?

77 Hebr. van ’t hooft, D. van dien tijt af, dat het fondament der aerde geleyt was. Sommige nemen oock het volgende aldus, En hebt ghy ’t van de grontvesten der aerde af niet verstaen?

22

⁷⁸ Hy is ’t die daer sitt boven den kloot der aerde, ende der selver inwoonders zijn ⁷⁹ als sprinckhanen: hy is ’t die ^l de Hemelen uytspant als eenen dunnen doeck, ende ⁸⁰ breytse uyt als een tente, om te bewoonen:

78 T.w. Godt.

79 T.w. met Godt vergeleken zijnde. Siet dese gelijckenisse oock Num. 13.33.

l Iob 9.8. Psal. 104.2. Iesa. 44.24.

80 T.w. de Hemelen. Siet Psal. 104.2.

23

Die de ^m Vorsten te niete ⁸¹ maeckt: de Richters der aerde ⁸² maeckt hy als ydelheyt.

m Iob 12.21. Psal. 107.40.

81 Hebr. geeft. Vergel. Psalm 2.9.

82 D. hy maeckt dat sy als niet voor hem zijn: of, datse haest vergaen ende te niete komen.

24

Ia ⁸³ sy ⁸⁴ en worden niet geplant, ja sy en worden niet gezaeyt, ja hare afgehouwene stamme en wortelt niet in der aerde: oock als hy op haer blasen sal, soo sullense verdorren, ende een stormwint salse ⁸⁵ als een stoppel wech nemen.

83 T.w. die heerschers, ende richters der aerde.

84 En konnen, of sullen niet zijn nochte bestaen, indien ’t Godt gelieven sal sijne macht aen haer te betoonen.

85 D. als of sy stoppelen waren.

25

By wien dan sult ghylieden my vergelijcken, dien ick gelijck zy? seyt ⁸⁶ de Heylige.

86 T.w. Godt.

26

Heft uwe oogen op om hooge, ende siet, wie ⁸⁷ dese dingen geschapen heeft, die in getale ⁸⁸ haer heyr ⁸⁹ voort brenght: diese alle by name roept, van wegen de grootheyt [sijner] krachten, ende [om dat] hy sterck van vermogen is, daer en wort’er ⁹⁰ niet een gemist.

87 Te weten, die dingen, die in de hooghte zijn, als den Hemel, ende al wat daer in, ende daer aen is.

88 D. de sterren, die hy elck in haer order gestelt heeft, ende als een heyrleger elck op hare beurte doet te voorschijn komen, ende sy alle zijn hem gehoorsaem. siet Psal. 147.4.

89 Ofte, uytvoert.

90 T.w. van alle die soldaten in sijn heyr, D. van alle de sterren.

27

Waerom seght ghy [dan,] ⁹¹ O Iacob, ende spreeckt, O Israël, ⁹² Mijn wegh is voor den HEERE verborgen, ende ⁹³ mijn recht gaet van mijnen Godt voorby?

91 O mijn volck, mijn Kercke.

92 D. mijne gelegentheyt, namelick in wat miserie ick ben. Als of hy seyde, De Heere en weet niet hoe het my gaet, dewijle hy my uyt mijne elende niet en verlost.

93 D. Godt en doet my geen recht over mijne vyanden, die my onrechtveerdelick vervolgen.

28

En weet ghy ’t niet? en hebt ghy niet gehoort, dat de eeuwige Godt, de HEERE, de Schepper der eynden der aerde, ⁹⁴ noch moede, noch mat en wort? daer en is ⁿ geen doorgrondinge van sijn verstant.

94 T.w. in het gouverneeren der werelt, ende sijner Kercke in deselve.

n Psal. 147.5

29

Hy geeft den moeden kracht, ende hy vermenighvuldight de sterckte dien die geene krachten en heeft.

30

⁹⁵ De jonge sullen moede ende mat worden, ende de jongelingen sullen gewisselick vallen.

95 D. de jonge ende rappe lieden, die haer op hare jonckheyt verlaten.

31

Maer die den HEERE verwachten, sullen de kracht ⁹⁶ vernieuwen, sy sullen opvaren met vleugelen, gelijck ⁹⁷ de arenden: sy sullen loopen, ende niet moede worden, sy sullen wandelen, ende niet mat worden.

96 Hebr. vervvisselen, of, veranderen, T.w. door de werckinge des H. Geestes, die in haer woont. alsoo c. 41. vers 1.

97 Dese vogel verheft sich hooger in de lucht, dan eenigh ander vogel. Siet Iob 39.30. Psalm 103.5. Ier. 49.16. Obad. vers 4.