Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxxiij. Capittel.

Wort voorseyt de verstooringe Sanheribs, ende sijnes legers, versen 1, 3, 4. Een gebedt der Godtsaligen, 2. Vreught in Zion over de nederlage der Assyriers, 5. elendigen stant van Ierusalem eer Godt Sanherib sloegh, 7, 8, 9. De Heere staet op tot sijnes volcks hulpe, 10. ende bespot de Assyriers, 11. ende verweckt elck een tot verwonderinge over hare verdelginge, 13. leerende watmen doen sal om Godes zegen te verkrijgen, 15. Voordere belofte van victorie ende vrede, 17, etc. insonderheyt ten tijde des Messiae, 20. bespot ende aensprake Godes aen de Assyriers, 23. Ende troost-reden aen de Godtsalige, 24.

1

WEe u ¹ ghy verwoester, die ghy niet verwoest en zijt, ende ghy die trouwlooslick handelt, daermen niet trouwlooslick tegen u gehandelt en heeft: ² als ghy het verwoesten sult volbracht hebben, ³ sult ghy verwoest worden; als ghy het trouwlooslick handelen sult voleyndt hebben, ⁴ salmen trouwlooslick tegen u handelen.

1 T.w. ghy Sanherib Koningh van Assyrien. Doch het wort oock gesproken tot alle vervolgers der Kercke Godes.

2 Als ghy aen het eynde, het welck u Godt gestelt heeft, sult ghekomen zijn, D. als ghy uwe mate sult vervult hebben, ende als de straffen, met dewelcke Godt sijn volck sal besoecken, een eynde nemen sullen.

3 T.w. voor eerst u heyr door den Engel: Daer nae ghy selfs door uwe sonen, siet 2.Reg. cap. 19. vers 35. etc. eyndelick uwe stadt Nineve door de Chaldeen.

4 ’t Schijnt dat dit te duyden zy op de sonen Sanheribs, die hem in sijnen afgodischen Tempel hebben vermoort, 2.Reg. 19.37.

2

HEERE, weest ⁵ ons genadigh, ⁶ wy hebben op u gewacht: weest ⁷ haren arm ⁸ alle morgen, daer toe onse behoudenisse ter tijdt der benauwtheyt.

5 T.w. uwer heyliger kercke, of, ons,] die wy u volck zijn.

6 T.w. dat ghy ons soudt helpen ende verlossen.

7 T.w. der vromer Ioden arm. De sin is, weest uwes volcx voorvechter ende beschermer, tegen de Assyriers.

8 Hebr. in de morgenstonden, D. alle morgen, steedts, altoos, als Psalm 90. vers 14. siet de aent. Psalm 73. op vers 14. Ofte, Als sy u ter tijdt des morgen-offers aenroepen.

3

⁹ Van het geluyt des rumoers sullen ¹⁰ de volckeren wech vlieden: ¹¹ van uwe verhooginghe sullen de Heydenen verstroyt worden.

9 T.w. als de Engel haer sal overvallen. Siet 2.Reg. 19.35.

10 T.w. het krijghsvolck in het heyr des Koninghs van Assyrien, bestaende uyt verscheydene volckeren ende natien.

11 Als ghy, O Heere, u als op uwen richterstoel setten, ende gerichte oeffenen sult over de vyanden uwes volcks.

4

¹² Dan sal ¹³ u-lieden buyt versamelt worden, ¹⁴ gelijck de kevers versamelt worden: men sal ¹⁵ daer in gins en weer huppelen gelijck de sprinckhanen gins en weer huppelen.

12 Een aensprake tot de Assyriers. De sin is, Ghy Assyriers sult van den Engel des Heeren verslagen, ende dan van de Ioden berooft worden.

13 D. de buyt dien ghy Assyriers van andre volckeren gerooft hebt, dien sal van u-lieden weder genomen worden.

14 Hebr. met een versamelinge des kevers.

15 T.w. in uwen roof, D. in den roof diemen u sal afnemen. Daer in salmen onder en over, door en weer door huppelen en springen, met vreught, met blijdschap, en gejuych.

5

De HEERE is verheven, want hy woont ¹⁶ [in] der hooghte: ¹⁷ hy heeft Zion vervult met gerichte ende gerechtigheyt.

16 D. in den Hemel.

17 Ofte, hy sal Zion vervullen, etc. T.w. nae de verdelginge der Assyriers ten tijde van Hizkia.

6

Ende het sal geschieden, dat ¹⁸ de vastigheydt ¹⁹ uwer tijden, ²⁰ de sterckte van [uwe] behoudenissen, ²¹ sal zijn wijsheydt ende kennisse: de vreese des HEEREN ²¹ sal ²² sijnen schat zijn.

18 Hier wendt de Propheet sijne reden tot den Koningh Hizkia. Andre verstaen, dat het eene aensprake is aen de Kercke Godes. Als of de Propheet seyde, Dat de Kercke sal doen vaste staen, sal zijn de kennisse van de goedertierenheydt ende gunste des Heeren.

19 D. uwer regeeringe, O Hizkia: Ofte, O Gemeynte Godes.

20 Ofte, [uwe] heylsame sterckte, ofte, de sterckte des veelvoudigen heyls.

21 Sal zijn] ofte, is.

21 Sal zijn] ofte, is.

22 T.w. des Koninghs Hizkia. Als of hy seyde, Om dat hy den Heere vreest, soo sal hy hem zegenen met rijckdom. Siet 2.Reg. 20.13. ende 2.Chron. 32.27, 28, 29. And. sijnen, ofte, haren, T.w. der Kercke Godes. Indien men dese woorden op den Koningh Hizkia duydet, soo wijsen sy te gelijcke aen, welck ende hoedanigh de wijsheyt des Koninghs Hizkia geweest zy, daer van te lesen is 2.Reg. 19.1, 14. ende 18.4, 5, 6.

7

Siet, ²³ hare ²⁴ aldersterckste roepen ²⁵ daer buyten, ²⁶ de boden des vredes weenen bitterlick,

23 T.w. Sanheribs, ende sijner Vorsten. Siet onder 36.13, etc. ende 37.10. etc.

24 Ofte, Ambassadeurs, Gesanten, T.w. die, welcke Sanherib aen den Koningh Hizkiam, ende de inwoonders van Ierusalem gesonden heeft, 2.Reg. 18.17, 18, etc.

25 T.w. buyten de stadt van Ierusalem, als te lesen is 2.Reg. cap. 18. versen 17, 18, etc.

26 T.w. die mannen die Hizkia hadde gesonden aen Sanherib, om hem den vrede af te bidden, 2.Reg. 18.14.

[fol. 17r]

8

²⁷ De gebaende wegen ²⁸ zijn verwoest, die door de paden gaet houdt op: ²⁹ hy vernietight ³⁰ het verbont, hy veracht ³¹ de steden, hy en acht geenen mensche.

27 T.w. in ’t lant Iuda. De sin is, Niemant derf sich in het lant Iuda op de gewoonlicke heerstraten vinden laten, of reysen, van wegen den inval der Assyriers. Vergl. Iud. 5.6. ende de aent. aldaer.

28 T.w. van de Assyriers.

29 T.w. Sanherib.

30 T.w. het welck hy gemaeckt hadde, belovende af te trecken, als Hizkia hem de somme gelts, die hy hem opgeleyt hadde, soude betaelt hebben. siet 2.Reg. 18. vers 14. etc.

31 T.w. de steden in Iuda.

9

³² Het lant treurt, het queelt, ³³ de Libanon ³⁴ schaemt sich, ³⁵ hy verwelckert: ³⁶ Saron is geworden als een woestijne; soo ³⁷ Basan als ³⁸ Carmel ³⁹ zijn geschuddet.

32 T.w. het Ioodsche lant, het welck van de Assyriers verwoest is.

33 De name eenes berghs ende door desen, als andere na benaemde plaetsen, liggende aen de palen des lants, wort te kennen gegeven, dat het gantsche lant verwoest was.

34 T.w. om dat hy van sijne schoone hooge cederboomen ontblootet is, die van de Assyriers zijn af gehouwen, daer mede hy te voren verciert, ende als opgepronckt was.

35 Ofte, hy is nedergehouwen.

36 Een lant daer goede tarwe pleecht te wassen. siet 1.Chr. cap. 27. vers 29. maer het was jammerlick verwoest als de Propheet dit schreef.

37 In Basan was goede weyde. Siet Deut. 32.14. Ps. 22. vers 13. Dit geberghte en lagh niet in de stamme Iuda, maer in de halve stamme Manasse, Ios. 13. vers 30.

38 Hier was oock goet weydelant. siet 1.Sam. 25.2.

39 Of, werpen af, T.w. hare vruchten. And. rucchelt, D. roept als een ezel, D. schreyt schrickelick, namelick om dat de beesten, die daer plechten te weyden, nu verdreven ende gerooft waren.

10

Nu sal ick ⁴⁰ opstaen, seyt de HEERE, nu sal ick ⁴¹ verhooght worden, nu sal ick verheven worden.

40 Of, my opmaken, T.w. tegen d’Assyriers.

41 T.w. door’t ombrengen der Assyriers.

11

⁴² Ghylieden gaet met stroo swanger, ⁴³ ghy sult stoppelen baren, ⁴⁴ uwen geest sal u [als] vyer verslinden.

42 Dit spreeckt de Heere tot d’Assyriers: als of hy seyde, Ghy hebt wel wat groots voor, T.w. Ierusalem in te nemen ende te verdelgen: maer het en sal u niet gelucken, ghy sult selfs te schande ende ten verderve komen.

43 Uwe aenslagen sullen soo weynigh vermogen, als ofse van stroo en stoppelen waren.

44 D. uwen hoogen moed sal my bewegen u-lieden te verdelgen, T.w. door mijnen slaenden Engel. siet 2.Reg. 18.19, etc. ende 19.9. etc.

12

Ende ⁴⁵ de volckeren sullen zijn [als] de verbrandingen des kalcks: [als] afgehouwene doornen sullen sy met den vyere verbrant worden.

45 T.w. ’t krijghsvolck in ’t leger des Assyriers, sal verdelght worden, gelijck de kalck in den kalck-oven gebrant wort. siet 2.Reg.19.35. And. sullen in kalck-ovens geleyt worden, namelick om tot kalck verbrant te worden.

13

⁴⁶ Hoort ghylieden die verre zijt, ⁴⁷ wat ick gedaen hebbe: ende ghylieden die na by zijt ⁴⁸ bekent mijne macht.

46 Dit is een voorreden op ’t gene dat hier volght, namelick een vermaninge aen de vreemde natien, dat sy den waren Godt souden eeren van wegen ’t vernielen der Assyriers.

47 T.w. hoe wonderbaerlick dat ick de Assyriers door eenen Engel verdelght hebbe.

48 D. merckt ende roemt mijne groote macht.

14

⁴⁹ De sondaren ⁵⁰ te Zion ⁵¹ zijn verschrocken, bevinge heeft de huychelaren aengegrepen: [sy seggen,] Wie isser onder ons die ⁵² by een verteerende vyer woonen kan? wie isser onder ons die by eenen eeuwigen gloet woonen kan?

49 D. de godtloose onder de Ioden, die alle vermaningen verachtt hebben.

50 D. te Ierusalem.

51 T.w. als ickse door de Assyriers besocht hebbe, die haer niet en verschrickten als ickse door den Propheet Iesaiam gedreyght hebbe. siet 2.Reg. 18.37. ende 19.14.

52 D. by Godt, als hy vertoornt is. siet Deut. 4.24. ende 9.3. Hebr. 12.29. sommige nemen dese woorden als gesproken zijnde van den Propheet. Vergl. Ps. 15.1.

15

^{53 a} Die in gerechtigheden wandelt, ende die billickheden spreeckt: die ⁵⁴ het gewin der onderdruckingen verwerpt, die sijne handen uytschuddet, datse ⁵⁵ geen geschencken en behouden, die sijne oore stopt, ⁵⁶ dat hy geen bloetschulden en hoore, ende sijne oogen toesluyt, dat hy’t quade ⁵⁷ niet aen en sie:

53 Hier antwoort de Propheet, of Godt door den Propheet, op de voorgaende vrage der godtloose Ioden: Ende hy wijst aen, dat sy geen oorsake en hebben om over Godts gestrengigheyt te klagen, maer wel over haer godtloos leven, daer mede sy Godt tot straffen veroorsaken.

a Psal. 15.2. ende 24.3.

54 D. ’t onrechtveerdigh gewin, ’t welck men neemt om sijnen naesten te helpen onderdrucken.

55 T.w. die hem, als Richter, gegeven worden, om een goede sake quaet te maken.

56 D. dat hy de raetslagen van onschuldigh bloet vergieten niet by en woone. siet Psal. 51. op vers 16.

57 T.w. met lust, ende met een behagen. siet Psal. 22. op vers 18.

16

Die sal ⁵⁸ in de hooghten woonen, de sterckten der steenrotzen sullen sijn hooghvertreck zijn: ⁵⁹ sijn broot wort hem gegeven, sijne wateren ⁶⁰ zijn gewis.

58 D. seker en vast, buyten perijckel, onder de beschuttinge des Alderhooghsten. Vergl. Psal. 91.1.

59 D. het broot ’t welck hy behoeft, of wenscht te hebben. De sin is, Hem en sal niet ontbreken.

60 D. de Heere sal hem gewisselick van dranck versorgen.

17

⁶¹ Uwe oogen sullen ⁶² den Koningh ⁶³ sien in sijne schoonheyt: ⁶⁴ sy sullen een verre gelegen lant sien.

61 Hier spreeckt de Propheet die aen, die hy vers 15. beschreven heeft, T.w. de Godtsalige onder de Ioden.

62 Eenige verstaen hier den Koningh Hizkia, andere den Heere Christum.

63 Of, aenschouvven, met blijdschap, T.w. na de heerlicke victorie over de Assyriers, want te voren, doe hem de Assyriers in het lant gevallen waren, was hy in eenen treurigen ende bedroefden staet. siet 2.Chro. 32. versen 23, 27.

64 Hebr. het lant der verheden. De sin is, Sy, T.w. de burgers van Ierusalem, en sullen niet meer soo stricktelick binnen hare stadt moeten besloten, ende als gevangen blijven, maer sy sullen mogen reysen ende trecken waer het haer belieft door het gantsche lant.

18

⁶⁵ U herte ⁶⁶ sal de verschrickinge overdencken, [seggende,] ⁶⁷ Waer ⁶⁸ is de schrijver? waer is ⁶⁹ de betaelsheere? waer is hy ⁷⁰ die de torens telt?[kolom]

65 Hier spreeckt de Propheet alle Godtsalige Ioden in’t besonder aen.

66 Of, het sal dichten van die verschrickinge, T.w. van die verschrickingen, daer mede ghy zijt bevangen geweest van wegen d’Assyriers, ende van dewelcke ghy wonderbaerlick, door Godes kracht ende genade, sult verlost worden.

67 Dit zijn woorden der Ioden, d’Assyriers trotsende, na verkregene victorie: als of sy seyden, Waer zijn nu alle die groote meesters ende officieren des Koninghs Sanheribs? Sy zijn nu alle vernielt ende verdelght, wy en passen nu niet langer op haer, sy en kunnen ons niet hinderen noch schaden. Sommige nemen dit als woorden van de Ioden, als of sy in de aenkomste der Assyriers uyt verbaestheyt ende radeloosheyt vraeghden: Waer zijn nu de Officieren die op onse bescherminge moesten letten, ende op alles ordre stellen?

68 T.w. monsterschrijver, ofte krijghs-secretaris, T.w. des Koninghs Sanheribs.

69 Of, de penninghmeester, thresorier, pagadoor. Hebr. de vveger, of, die daer vveeght, T.w. het gelt. D. die de soldaten hare soudye betaelt. Aengaende het wegen, siet Genes. 23. op vers 16.

70 D. de bouwmeester, of ingenieur, diens ampt het is te tellen ende te ordineeren, hoe veel torens, sterckten, schantsen, of bolwercken men moet maken tot verdedinge eener belegerde stadt, of om een stadt te belegeren ende te besluyten.

19

Ghy en sult ⁷¹ niet [meer] ⁷² dat stuere volck sien, het volck dat soo diep ⁷³ van sprake is, datmen ’t niet ⁷⁴ hooren en kan, van ⁷⁵ belacchelicke tonge, het welck men niet verstaen en kan.

71 Want de Engel des Heeren salse ten deele verslaen, ten deele in de vlucht jagen. siet 2.Reg. 19. versen 35, 36.

72 Of, wreet volck, of, barbarisch volck. Hebr. gesterckte, verhardde volck. Siet Deut. 28.50. Iud. cap. 14. op vers 14. ende Psalm 114.1.

73 Hebr. van lippe, als Genes. 11.1. D. een volck dat een onbekende sprake heeft.

74 D. verstaen en kan. siet Gen. 11.7.

75 Siet Iesa. 28. op vers 11. And. van stamelende tonge.

20

⁷⁶ Schouwt Zion aen, ⁷⁷ de stadt onser by een komsten: uwe oogen sullen Ierusalem sien, een geruste woonplaetse, ^{78 b} een tente die niet te neder geworpen sal worden, welckes pinnen ⁷⁹ in der eeuwigheyt niet ⁸⁰ en sullen uytgetogen worden, ende welckes zeelen geene en sullen verscheurt worden.

76 Hier spreeckt de Propheet noch al de Godtsalige Ioden aen.

77 T.w. Ierusalem, alwaer het volck Godes gewoon was, insonderheyt op de hooge Feestdagen, t’samen te komen.

78 Verstaet hier de Christelicke Kercke, die steets vast blijft staende, of sy schoon hart wort bestreden van hare vyanden. Het aertsche Ierusalem is van de Romeynen verwoest.

b Psalm 46.6. ende 125.1, 2.

79 D. nimmermeer.

80 Hebr. niet en sullen verreysen.

21

Maer de HEERE sal aldaer by ons ⁸¹ heerlick zijn, ⁸² het sal zijn een plaetse van rivieren, van ⁸³ wijde stroomen: geen roeyschuyte sal daer door varen, noch geen treflick ⁸⁴ schip ⁸⁵ sal daer over varen.

81 Siet van ’t woort heerlick Psal. 8. op vers 2.

82 T.w. Ierusalem: wel verstaende het geestelicke Ierusalem, D. de Gemeynte der uytverkorenen.

83 Ofte, breede. Hebr. wijt van handen, D. wijt van ruymte, als Genes. 34.21. Iudic. 18.10. Psalm 104. vers 25. siet de aenteeck. aldaer.

84 Ofte, galeije.

85 Ofte, daer over komen. De sin deses vers is, De Kercke sal zijn als een stadt, rontom dewelcke wijde grachten gaen, alsoo dat de vyanden tegen deselve niet en sullen vermogen, maer alle uytverkorene sullen in deselve seker ende gewis zijn.

22

Want de HEERE is onse Richter, de HEERE is onse Wetgever: de HEERE is onse Koningh, hy sal ons ⁸⁶ behouden.

86 Ofte, verlossen, ofte, saligh maken.

23

⁸⁷ Uwe touwen ⁸⁸ zijn slap geworden, ⁸⁹ sy en sullen haren mastboom niet kunnen ⁹⁰ recht stijf houden, ⁹¹ sy en sullen het zeyl niet uytspannen: ⁹² dan ⁹³ sal de roof eenes overvloedigen buyts uytgedeylt worden, ⁹⁴ [selfs] sullen de lamme den roof rooven.

87 De Propheet spreeckt hier de Assyriers aen, als of sy allegaer in een schip waren, ’t welck in groot perijckel is: als of hy seyde, O ghy Assyriers, al uwe macht ende voornemen tegen Godes Kercke, sal ydel ende te vergeefs zijn, Gelijck men niet zeylen en kan, nochte voort komen, als de touwen ende zeylen, by gebreck van wint, niet en kunnen stijf uyt staen; ofte door storm gebroken worden.

88 Ofte, los geworden, geslaeckt.

89 T.w. de vyanden, ofte, de touwen.

90 Ofte, recht over eynde houden.

91 Ofte, de vlagge, ofte, vane uytbreyden.

92 T.w. als de vyanden die Godes Kercke wouden verstooren, van den Heere sullen verslagen ende te schande gemaeckt worden.

93 And. dan salder uytgedeylt vvorden tot eenen grooten roof toe. De sin is, De burgers der Christelicker Kercke (T.w. de geloovige) sullen haer grootelicks verheugen. Vergelijckt dit met Iesa. 9.2.

94 De sin is, Het sal met de vyanden der Kercke Godes alsoo gestelt zijn, dat selfs de alderswackste machtigh genoegh sullen zijn om haer te berooven. Siet Psalm 68. op vers 13.

24

Ende ⁹⁵ geen inwoonder sal seggen, Ick ben ⁹⁶ sieck, [want] het volck dat daer inne woont, ⁹⁷ sal vergevinge van ongerechtigheyt hebben.

95 Te weten, der stadt Ierusalem, Dat is, der Christelicker Kercke.

96 Ofte, swack, ofte, kranck, want de Heere heelet alle onse gebreken, ende hy vergeeft ons onse misdaden.

97 Hebr. sal ontlast zijn van ongerechtigheyt, Godt sal haer ontlasten, Dat is, Godt sal hen hare sonden vergeven, ende derhalven maeckt hyse sterck ende wacker. Siet Psalm 32. de aenteeck. op vers 1.