Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xj. Capittel.

Voorsegginge dat Christus uyt de stamme Isai soude geboren worden, vers 1. ende treffelick met den Geest des Heeren soude begaeft zijn, 2. een Rijck oprichtende door de predicatie sijnes woorts, 4. Ende dat de ledematen sijner Kercke in goede vrede ende eenigheyt met malkanderen souden leven, 6. Ende eyndelick de victorie over hare geestelicke vyanden souden verkrijgen, deselve gebracht zijnde tot de kennisse des H. Euangelii, 11, 12, etc.

1

¹ WAnt ^a daer sal ² een rijsken voort komen uyt ³ den afgehouwenen ⁴ tronck ⁵ Isai, ende ⁶ een scheute uyt sijne wortelen sal ⁷ vrucht voort brengen.

1 Hier geeft de Propheet reden van ’t geen hy Cap. 10. vers 27. geseyt heeft, T.w. dat het jock van Iuda soude af gescheurt worden, ende dat Godt die stamme beschermen soude, van wegen des Gesalfden, T.w. Iesu Christi, die uyt de stamme Iuda soude geboren worden.

a Iesa. 4.2. Actor. 13.22, 23.

2 Een spruyte, een roede, T.w. Iesus Christus. siet bov. 4. vers 2.

3 Ten tyde als Christus geboren is, scheen de stamme Iuda geheel af gehouwen te zijn, dewijle sy seer vervallen was, ende hare vorige heerlickheyt schier verloren hadde. Sy en hadde noch Koningh noch Vorst: Ioseph de ondertrouwde man Marie, was een timmerman: Dit blijckt oock uyt de gave die Maria offerde, als de dagen harer reyninge vervult waren, Luce 2.24.

4 Of, stronck, stamme, stomp.

5 Des vaders Davids.

6 Een verhael van ’t gene dat stracks met andre woorden geseyt is, op dat het de leser te beter verstae ende bemercke. In ’t Hebr. staet het woort Nezer, daer mede sommige meynen, dat te gelijcke wort te verstaen gegeven, dat Christus soude te Nazareth opgevoedt worden, ende daer van den name Nazarener bekomen. Siet Matth. 2.23.

7 Ofte, wassen, groeijen.

2

Ende op hem sal ⁸ de Geest des HEEREN ⁹ rusten: ¹⁰ de Geest der wijsheyt, ende des verstants, ^b de Geest des raets, ende der sterckte, de Geest ¹¹ der kennisse ende der vreese des HEEREN.

8 T.w. de H. Geest, die van Godt den Vader, ende den Sone voort gaet. De sin is, Hy sal na sijne mensheyt, na dewelcke hy een sone Davids is, met alle geestelicke gaven overvloedelick, ende in alle volheyt, begaeft worden. siet Psal. 45.8. Ioan. 3.34.

9 Dit rusten des Geestes des HEEREN op Christum, is afgebeelt ende beteeckent door het neder dalen ende het rusten der duyve op Christum, als hy in de Iordane is gedoopt geweest, Matth. 3.16.

10 D. de Geest die de wijsheyt werckt, ofte veroorsaeckt. alsoo oock in ’t volgende.

b Ies. 9.5.

11 Of, der wetenschap.

3

Ende ¹² sijn ¹³ riecken sal zijn ¹⁴ in de vreese des HEEREN: ende hy en sal ¹⁵ na ’t gesichte sijner oogen niet richten; hy en sal oock ¹⁶ na ’t gehoor sijner ooren niet ¹⁷ bestraffen.

12 T.w. des Heeren Christi.

13 D. sijn kenisse ende oordeel. And. Ende hy,T.w. Christus, sal riecken, D. seer wijselick ende verstandelick alles vernemen ende gewaer worden.

14 D. hy sal, als een kender der herten, weten ende verstaen by wien de vreese des Heeren is, by wien sy niet en is.

15 Verstaet dit alsoo, dat Christus niet alleen na den uyterlicken schijn, of na de woorden alleen oordeelen en sal (daer mede d’een mensche den anderen dickwils bedrieght) maer na de gelegentheyt des herten, als zijnde een kender der herten, ende een doorgronder der nieren. siet Ioan. 2.24, 25. ende 21.15, 16, 17.

16 D. hy en sal oock niet lichtelick aennemen de klaghten die men hem aen brenght, noch oock de schijnheylige woorden der hypocriten. Ofte, hy en sal niet oordeelen van hemselven, maer gelijck hy van sijn Vader sal gehoort hebben.

17 T.w. met woorden. And. straffen, T.w. niet alleen met woorden, maer oock met plagen.

4

Maer ¹⁸ hy sal de arme met gerechtigheyt richten, ende ¹⁹ de sachtmoedige des lants met rechtmatigheyt bestraffen: doch hy sal ²⁰ de aerde ²¹ slaen ²² met de roede sijnes monts, ende ²³ met den adem sijner lippen sal hy ²⁴ den godtloosen dooden.

18 De sin is, Hy sal wel de arme (T.w. de arme van geeste, als Matth. 5.3.) richten ende straffen, maer met goedertierenheyt, ende in billickheyt, tot haren besten. Ofte, hy sal den vromen ende onnooselen, die van de godtloose ende kinderen deser werelt onderdruckt worden, recht spreken, ende verlossen van het gewelt harer wederpartijders. siet Psalm 72.4, 12.

19 T.w. die sachtmoedige, nederige, ende verslagene van gemoet uyt het gevoelen ende de bekentenisse harer sonden. And. Ende hy sal om der sachtmoediger der aerde wille, straffen met rechtmatigheyt. De sin is, Hy sal straffe oeffenen over de godtloose, op dat hy de sachtmoedige verlosse ende bescherme.

20 D. de menschen op der aerde, T.w. de godtloose, gelijck stracks volght.

21 T.w. in hare conscientien, deselve overtuygende van hare sonden, hen hare elenden ende verdoemenisse te kennen gevende. siet hier van een exempel Act. 2.37.

22 D. met de kracht der predicatie sijnes woorts, het welck is het geestelicke scepter sijnes Koninckrijcks, scherper dan eenigh tweesnijdende sweert, Hebr. 4.12. siet dergelijcke manieren van spreken Iob 22.22. Psal. 33. op vers 6. 2.Thess. 2.8. Apoc. 1.16. ende 2.16. ende 19.15.

23 D. met sijn woort, of predicatie des selven, als stracks.

24 D. alle godtloose, D. hy sal de leere der godtloosen overtuygen van valsheyt, ende haer leven van godtloosheyt, ende dat sal hy soo krachtelick doen, dat sy in hare conscientien sullen overtuyght worden, dat sy der verdoemenisse weerdigh zijn, ofte immers wel verdient hebben verdaen ende te schande gemaeckt te worden, 2.Thess. 2.8. ende eyndelick sal hy alle onbekeerlicke metter daet straffen.

[fol. 7r]

5

Want ²⁵ gerechtigheyt sal de gordel sijner lendenen zijn: oock sal de ²⁶ waerheyt de gordel sijner lendenen zijn.

25 D. hy sal bekleet ende verciert zijn, niet gelijck de Koningen deser werelt, met uyterlicken cieraet van kleederen: maer met gerechtigheyt ende met trouwe, ofte met de waerheyt ende bestendigheyt sijner beloften. Siet Psal. 45.4, 5. ende 72. versen 4, 12. Christus geeft sijnen uytverkorenen ’t gene dat hy haer belooft.

26 Ofte, trouwe.

6

Ende ^{27 c} de wolf sal met het lam ²⁸ verkeeren, ende de luypaert by den geytenbock neder liggen: ende het kalf, ende de jonge leeuw, ende ²⁹ het mestvee t’samen, ende ³⁰ een kleyn jonghsken salse drijven.

27 D. de boose, quade, wilde, woeste menschen, soo Ioden als Heydenen, sullen door de predicatie Christi ende sijner dienaren, ende de innerlicke werckinge des H. Geestes, soo verandert worden, dat sy afleggende hare boose genegentheden, met den geest der liefde ende der sachtmoedigheyt sullen aengedaen worden, alsoo dat sy goedertierentlick ende beleefdelick met andre sullen leven ende verkeeren, sonder deselve eenigh leet ofte schade aen te doen. Siet Iesa. 65.25. Hos. 2.17.

c Iesa. 65.25. Hos. 2.17.

28 Ofte, woonen, herbergen.

29 Ofte, het vette vee.

30 D. de minste discipel ofte dienaer des Heeren Christi, al is hy slecht in de oogen der menschen, salse stieren ende regeeren door de leere des H. Euangelii, want daer sal willige gehoorsaemheyt by de menschen wesen, zijnde door den Geest Godes innerlick beweeght om het woort des Heeren aen te nemen.

7

De koe ende de beyrinne sullen t’samen weyden, hare jongen sullen [t’samen] neder liggen, ende ³¹ de leeuw sal stroo eten, gelijck de osse.

31 D. de Vorsten en Heeren sullen haer soo wel laten leyden ende regeeren door de predicatie des Goddelicken woorts, als persoonen van minderen staet ende qualiteyt: Sy sullen allegaer met eenerley spijse ofte voeder, T.w. met Godes Woort, gevoedet worden.

8

Ende een zooghkint ³² sal sich vermaken over het hol van ³³ een adder: ende een gespeent kint ³⁴ sal sijne hant uytsteken in den kuyl des basilisken.

32 D. het sal spelen. De sin is, De geringhste in de Gemeynte Godes en sullen in geen perijckel staen, dat de machtige haer eenighsins sullen beledigen ofte beschadigen, dewijle die soo wel als de geringhste, tot Christum sullen bekeert worden, als nader te sien is vers 9.

33 Siet Deuter. cap. 32. vers 33. ende Psalm 58. vers 5.

34 D. die, welcker herten te voren vol fenijn waren, sullen soo gesuyvert worden, dat het een vermaeck ende genoeghte sal zijn met deselve te verkeeren.

9

³⁵ Men sal nergens leet doen, noch verderven op den gantschen bergh ³⁶ mijner heyligheyt: want ³⁷ de aerde sal vol kennisse des HEEREN zijn, ³⁸ gelijck de wateren [den bodem] der zee bedecken.

35 Dit vers verklaert de Allegorien van versen 6, 7, 8. De sin is, Onder de geloovige die tot kennisse des Heeren komen sullen, en sal d’een den anderen niet beleedigen, noch beschadigen, onrechtveerdigheyt of gewelt doen: maer sy sullen haer gelijckelick eenes Godtsaligen, oprechten, ende eerbaren handels ende wandels bevlijtigen. Siet Iesa. 65.25.

36 Ofte, mijnes heylighdoms, D. in de Gemeynte der geloovigen. Want in den Tempel die op den bergh Zions getimmert was, plechten de geloovige te vergaderen.

37 D. de uytverkorene kinderen Godes op der aerde woonende.

38 Hebr. gelijck de wateren de zee bedecken. Hier beteeckent de zee soo veel als de gront der zee. Ende de sin is, Dat de kennisse des Heeren over al rijckelick sal vloeijen.

10

Want het sal geschieden ten selven dage, dat de Heydenen na ³⁹ den ^d wortel Isai, ⁴⁰ die staen sal ⁴¹ tot een baniere der volckeren, sullen ⁴² vragen, ende ⁴³ sijne ruste sal heerlijck zijn.

39 Door den wortel Isai verstaet Christum, die uyt Isai een vader Davids, als uyt eenen wortel spruyten ende her voor komen soude. Siet bov. vers 1. ende Rom. 15.12.

d Rom. 15.12.

40 Ofte, die opgericht sal vvorden, T.w. door de predicatie des H. Euangelii. Het is een Prophetie van de beroepinge der Heydenen tot de kennisse Christi.

41 D. tot den welcken haer sullen vergaderen ende t’samen komen, in eenigheyt des geloofs, de volcken des gantschen aertbodems. Siet Genes. cap. 49. op vers 10.

42 D. de Heydenen sullen de predicatie des H. Euangelii met lust aenhooren, ende sy sullen daer uyt Christum leeren kennen. Andere verstaen dese woorden aldus, De Heydenen sullen uyt dien wortel, T.w. Christo, leeren Godt kennen, ende dienen, ende alsoo het eeuwige leven verkrijgen.

43 Hebr. sijne ruste sal eere, of, heerlickheyt zijn. D. sijn Gemeynte in dewelcke hy rust ende sijn welbehagen heeft, die sal vol eere ende heerlickheyt zijn, namelick geheylight zijnde door den H. Geest, ende eyndelick gantsch heyligh ende heerlick gemaeckt zijnde aen der ziele ende aen den lichame. And. sijne ruste sal ter heerlickheyt zijn, D. het sal eere zijn op hem te rusten, of eere in hem te soecken.

11

⁴⁴ Want het sal geschieden te dien dage, dat de Heere ⁴⁵ ten anderen male sijne hant aenleggen sal om weder ⁴⁶ te verwerven ⁴⁷ het overblijfsel sijnes volcks, het welck over gebleven sal zijn van Assyrien, ende van Egypten, ende van ⁴⁸ Pathros, ende van Moorenlant, ende van Elam, ende van Sinear, ende van Hamath, ende van de eylanden ⁴⁹ der zee.

44 Hier geeft de Propheet reden, ende wijst aen de heerlicke ruste die de Messias sijnen volcke geven sal.

45 Als of hy seyde, Gelijck hy eertijts sijne hant heeft uytgestreckt, om sijn volck uyt Egyptenlant te verlossen: Alsoo sal hyse wederom tot harer verlossinge uytstrecken tegen hare vyanden, namelick, soo lichamelicke als oock geestelicke, de sonde ende den duyvel.

46 T.w. door sijn bloet ende geest, Actor. 20.28. Ephes. cap. 5. versen 25, 26, 27. Het Hebreeusch woort beteeckent koopen, rantsoeneeren, verkrijgen, verwerven, sich toe-eygenen, ten eygendom maken.

47 T.w. de gene die door de predicatie des H. Euangelii tot Christum souden bekeert, ende sijnes rijcks deelachtigh gemaeckt worden. Siet. Rom. 11.25, 26.

48 Siet Gen. 10.14. In welck Cap. oock van de andere volckeren, die hier genoemt staen, gesproken wort. Doch van Hamath siet 2.Sam. 8.9.

49 D. over, of aen de zee gelegen.

12

Ende ⁵⁰ hy sal ⁵¹ een baniere oprichten onder de Heydenen, ⁵² ende hy sal de verdrevene Israëls versamelen, ende de verstroyde uyt Iuda ⁵³ vergaderen van de vier ⁵⁴ eynden des aertrijcks.

50 T.w. de Heere.

51 Als boven vers 10.

52 And. op dat hy versamele, etc.

53 T.w. in Christo, die sijne Kercke uyt de vier hoecken der werelt vergadert. Alsoo dat in hem geestelicker wijse vervult is het gene dat Godt belooft heeft Deut. 30.4.

54 Ofte, hoecken, gewesten. Siet Iob 37.3.

13

Ende ⁵⁵ de nijt Ephraims sal wech wijcken, ende de tegenpartijders van Iuda sullen uytgeroeyt worden: ⁵⁶ Ephraim en sal Iuda niet benijden, ende Iuda en sal Ephraim ⁵⁷ niet benauwen.[kolom]

55 Verstaet hier dien nijt, daer mede Ephraim den stam Iuda benijdde: Ende verstaet onder Ephraim de tien stammen Israëls. De sin is, Daer en sal onder de Christenen sulck geenen haet noch nijt zijn, gelijcker eertijts tusschen Ephraim ende Iuda geweest is.

56 De sin is, De Gemeynte Christi sal in eene heylige vrede vereenight worden.

57 Of vyandelick aengrijpen, beanghstigen, onderdrucken.

14

Maer ⁵⁸ sy sullen de Philistijnen ⁵⁹ op de schouder vliegen ⁶⁰ tegen ’t Westen, [ende] ⁶¹ sy sullen t’samen ⁶² die van het Oosten berooven: ⁶³ [aen] Edom ende Moab ⁶⁴ sullen sy hare handen slaen, ende ⁶⁵ de kinderen Ammons ⁶⁶ sullen haer gehoorsaem zijn.

58 T.w. Ephraim ende Iuda gelijckelick.

59 Dit is geestelicker wijse te verstaen, alsoo namel. dat de geloovige Israëliten de Heydenen door de predicatie des heyligen Euangelii snellick sullen op het lijf vallen, aengrijpen, ende overwinnen, overmits sy eenige der selver tot het Christen geloove brengen sullen, ende d’andere sullen sy overtuygen, dat sy geene ontschuldinge voor Godt hebben en sullen. Immers geeft de Propheet door dese gelijckenisse (genomen van eenen roof vogel ofte vos, die de hoenderen op ’t lijf valt) te kennen de victorie, welcke de Heere sijner Kercke tegen hare vyanden verleenen soude. Gelijck sulcks door de Apostelen ende andere Leeraers is vervult geworden.

60 Hebr. tegen de zee aen. de Middelantsche zee leyt den lande Canaan tegen ’t Westen. De Propheet geeft hier te kennen, dat het Euangelium soude gepredickt worden in’t Oosten ende in’t Westen. siet Matth. 8.11.

61 Aldus spreeckt de Propheet oneygentlick van de predicatie des Goddelicken woorts, willende te kennen geven, dat de Kercke Christi alle hare vyanden soude bestrijden ende overwinnen door de kracht ende zegen des Heeren, om de uytverkorene te brengen onder sijne gehoorsaemheyt.

62 Hebr. de kinderen van Oosten. Siet Iob 1.3. ende de aenteeck. aldaer.

63 D. aen de Edomiten ende Moabiten.

64 Hebr. sal de sendinge harer handen zijn.

65 D. de Ammoniten.

66 T.w. overmits sy de leere des H. Euangelii met een vast geloove sullen omhelsen.

15

⁶⁷ Oock sal de HEERE ⁶⁸ den inham ⁶⁹ der zee van Egypten ⁷⁰ verbannen, ende hy sal sijne hant ⁷¹ bewegen ⁷² tegen de riviere, door de sterckte sijnes wints: ende hy sal deselve slaen in de seven ⁷³ stroomen, ende hy sal maken, ⁷⁴ datmen ⁷⁵ met schoenen daer door sal gaen.

67 Onder verbloemde woorden geeft de Propheet te kennen, dat alle hindernissen sullen wech genomen worden, die ’t volck in den wegh souden zijn, om tot Christum te komen. Als of hy seyde, Eer sal de Heere alle wateren, als oock onder andere, de seven stroomen der riviere Nili, doen opdroogen, eer de loop des H. Euangelii soude gestutt ofte opgehouden worden, gelijck hy eertijts het roode meyr heeft drooge gemaeckt, op dat sijn volck drooghs voets daer door gaen soude.

68 Hebr. de tonge.

69 T.w. der roode zee aen Egypten streckende.

70 D. te niete doen, of te schande maken.

71 And. opheffen, als dreygende, gelijck bov. Cap. 10. van Assur geseyt wort.

72 T.w. Nilus, die seven uytgangen, ofte stroomen hadde. Doch eenige verstaen hier de riviere Euphrates,andere de Iordane.

73 Het Hebreeusch woort Nachal beteeckent hier de grachten of diepten door dewelcke de wateren vlieten: Of, den back, geule, of gront der riviere, zijnde als een valleije na dat de wateren afgeloopen zijn.

74 Ofte, dat sy, T.w. de geloovige.

75 Verstaet hier by, sonder deselve nat te maken, ofte sonder deselve uyt te trecken op datmense niet nat en make.

16

Ende ⁷⁶ daer sal een gebaende wegh zijn voor het overblijfsel sijns volcks, dat over gebleven sal zijn van Assur, gelijck als Israël geschiedde ten dage ⁷⁷ doe het ^e uyt Egyptenlant op toogh.

76 De sin is, Alles sal gebaent ende sonder verhindernisse zijn, als Christus sijne Kercke versamelen sal door de predicatie des Heyligen Euangelii.

77 Gaende drooghs voets door de roode zee, Exod. 14.29.

e Exod. 14.29.