Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

[fol. 1r]

De Propheet JESAIA.

Het Eerste Capittel.

De Propheet Iesaia klaeght over de Ioden van wegen hare ongehoorsaemheydt, vers 2. onaengesien sy van den Heere wel dapper waren geslagen, 5. hy vergelijcktse by die van Sodom, ende Gomorra, 10. ende verwerpt haren Godtsdienst, 11. Hy vermaentse tot beterschap des levens, 16. met belofte van genade, 18. ende dreyginge van sware straffen, indien sy haer niet en beterden, 20. Heftige klaghte over den afval der Ioden, 21. met vordere dreygementen, 24. Doch belooft wederom genade den boetveerdigen, 25. maer verkondight straffe over de onboetveerdige afgoden-dienaers, 28.

1

¹ HET ² gesichte Iesaia des soons ³ Amos, ’twelcke hy sagh over Iuda ende Ierusalem, in de dagen van ⁴ Uzia, Iotham, Achaz, [ende] Hizkia, der Koningen Iuda.

1 D. het gene dat Godt den Propheet Iesaiae door een ghesichte heeft geopenbaert, ende bevolen den volcke te verkondigen. Doch in dit Boeck en wordt niet gesproken van een, maer van vele ende verscheydene gesichten, die de Propheet gesien heeft.

2 Van het woordt gesichte, siet Genes. cap. 15. op vers 1.

3 Het wordt daer voor gehouden, dat desen Amoz zy geweest de broeder Uzie des Koninghs in Iuda.

4 Van dese vier Koninghen is te lesen, in het tweede Boeck der Koningen, van het 15. c. tot het 21.

2

^{a 5} Hoort ghy hemelen, ende neemt ter oore, ghy aerde, want de HEERE spreeckt: Ick hebbe kinderen ⁶ groot gemaeckt ende verhoogt, maer ⁷ sy hebben tegen my overtreden.

a Deut. 32.1.

5 Siet Deut. 4. op vers 26. Mich. 6. op vers 2.

6 Ofte, opgetogen.

7 Ofte, sy zijn van my afgevallen, ofte, sy hebben afvalliglick teghen my gehandelt. siet van de beteeckeninghe des Hebr. woorts 1.Reg. 12.19.

3

⁸ Een osse kent ⁹ sijnen besitter, ende ¹⁰ een ezel de kribbe sijnes heeren: [maer] ¹¹ Israël en heeft geen kennisse, mijn volck en verstaet niet.

8 De sin is, hoewel een osse ende ezel van de domste dieren zijn, so leeren sy nochtans dien kennen, die haer dagelicx haer voeder voor stelt, ende sy betoonen hem, op haere wyse, eenige vrientschap, wanneer hy tot haer in den stal komt, ende sy voegen haer na sijne handt.

9 D. den genen dien hy toebehoort, ende die hem als sijn eygen besit ende opvoedt.

10 De sin is, hoewel een osse ende ezel van de domste dieren zijn, so leeren sy nochtans dien kennen, die haer dagelicx haer voeder voor stelt, ende sy betoonen hem, op haere wyse, eenige vrientschap, wanneer hy tot haer in den stal komt, ende sy voegen haer na sijne handt.

11 Of, Israël en verstaet niet. Die sijnen Godt niet en kendt, wordt geacht niet te weten ofte te kennen. And. en kentt [my] niet, T.w. sijnen besitter, eygenaer, heere: als of hy seyde, Sy die daer roemen Godes volck te zijn, die zijn onvernuftiger ende onverstandiger dan ’t vee.

4

Wee ¹² den ^b sondighen volcke, den volcke ¹³ van sware ongerechtigheyt, ¹⁴ den zade der boosdoenderen, ¹⁵ den verdervenden kinderen: sy hebben den HEERE verlaten, sy hebben den ¹⁶ Heyligen Israëls ¹⁷ gelastert, sy hebben ¹⁸ sich vervreemdet, [wijckende] achterwaerts.

12 D. den volcke dat sich geheelick tot sondigen heeft over gegeven.

b Psal. 78.8. Ies. 57.3.

13 Hebr. dat swaer is van ongerechtigheyt. D. ’twelck swaerlick met vele sonden beladen is.

14 D. den genen die gegenereert zijn van boosaerdige ouderen, zijnde derhalven quaet ey quaet kiecken. Vergl. Matt. 3.7.

15 De sondaers verderven haer selfs, haren wegh, ende al watse konnen. siet Gen. 6.12. Prov. 6.32, etc.

16 D. den waren Godt, die sich Israël heeft geopenbaert, als Psal. 71.22.

17 And. getercht, verachtt.

18 T.w. van den Heere, Ezech. 14.5.

5

¹⁹ Waer toe soudt ghy meer geslagen worden? ^c ghy soudt des afvals des te meer maken: het gantsche ²⁰ hooft is kranck, ende het gantsche herte is mat.

19 Als of Godt seyde: ’t Is doch te vergeefs datmen u veel slaet. And. waerop, D. op wat deel des lichaems salmen u meer slaen?

c 2.Chro. 28.22. Ier. 2.30.

20 Hebr. het gantsche hooft is in kranckheyt, D. so wel het geestelicke, als het wereltlicke regiment is in eenen elendigen ende bedroefden staet, ende daer en is noch hulpe, noch raet ter beterschap te vinden.

6

²¹ Van de voetsole af tot het hooft toe, en isser niet geheels ²² aen ’t selve, [maer] wonden, ende ²³ striemen, ende ²⁴ etterbuylen, [die] niet ²⁵ uytgedruckt, noch verbonden en zijn, noch geene der selve met olie versachtet is.

21 Met de woorden deses vers wort vorder aengewesen de verdorvene staet soo der Kercke, als der Politie by de Ioden. Vergel. de maniere van spreken met Deut. 28.35. 2.Sam. 14.25. Iob 2.7.

22 T.w. lichaem, of, volck.

23 Het Hebr. woort beteeckent sulck een teecken, of strieme, of lijckstee, als sich het bloet ergens verheft of vertoont van wegen eenen slagh of stoot.

24 Of, vochtige plage, quetsure, D. verrotte quetsuren, of zeeren die vervuylen, of versweeren: of, quetsuren vol etter.

25 T.w. alsoo, datter het etter ende vuyl bloedt uytgedruckt, ende de wonde gesuyvert is.

7

^{d 26} U aerdtrijck is een verwoestinge, uwe steden zijn met den vyere verbrandt: u landt ²⁷ dat verteeren de vreemde in uwe tegenwoordigheydt, ende eene verwoestinge isser, als eene omkeeringe door ²⁸ de vreemden.

d Deut. 28.51, 52. Iesai. 5.5.

26 De sin is, ’t en is geen bouw-landt gelijckende, maer veel meer eene wilde ongebouwde woestijne.

27 D. sy eten de vruchten des landts op. Dit is geschiet door Hazaël den Koningh van Syrien, ende Ioas den Koningh Israëls, 2.Reg. cap. 12. ende 2.Chron. cap. 25.

28 Hebr. omkeeringe der vreemden, D. die door vreemde geschiedt, of soodanige als de vreemde soldaten plechten aen te richten, als sy een landt in nemen ende verheerschen. siet 2.Chron. 28.18.

8

Ende ²⁹ de dochter Sions is ³⁰ over gebleven ³¹ als een hutken in den wijngaert, als een nacht-hutken in den concommer-hof, als eene ³² belegerde stadt.[kolom]

29 D. Ierusalem, ’t welck ten deele op den bergh Sions getimmert was, ende daer uyt scheen te spruyten ende hervoor te komen. siet de aent. 2.Reg. 19.21.

30 T.w. na dat de andere steden door ’t gantsche landt verwoest zijn.

31 And. als een schaduw-huysken, T.w. daer de bewaerder des wijngaerts onder schuylt. Hy wil seggen, Sy is tot de uyterste elende gebracht. Siet Iob 27.18.

32 Ofte, verwoestte, ofte, beslotene stadt.

9

^e Soo niet de HEERE der heyrscharen ons noch ³³ een weynigh overblijfsels en hadde gelaten: ³⁴ als ^f Sodom souden wy geworden zijn, wy souden Gomorra gelijck zijn geworden.

e Iesai. 17.6. ende 24.6. ende 30.17. Rom. 9.29.

33 Rom. 9.29. staet, Een weynigh zaets. dit komt daer by toe, dat in de Griecxsche oversettinge des Ouden Testaments (welcke de Apostelen hier gevolght hebben) het woort zaedt, gelesen wordt. De sin komt met het Hebreeusch wel over een.

34 D. wy souden gantsch uytgeroeyt, ende tot in den gront toe vernielt zijn.

f Genes. 19.24.

10

Hoort des HEEREN woordt, ³⁵ ghy Overste van Sodom: neemt ter ooren ³⁶ de wet onses Godts, ³⁷ ghy volck van Gomorra.

35 D. ghy Vorsten van Ierusalem, die waerlick niet beter en zijt, dan de Vorsten, Regenten, ofte Leytslieden te Sodoma eertijts geweest zijn. Die zijn sonder genade uytgeroeyt, maer u-lieden gheschiedt noch dese genade, dat ghy des Heeren woort mooght hooren, Ey lieve neemt doch dese genade waer. Vergl. met dese plaetse Deu. 32. vers 32. Ezech. 16.46.

36 D. het gene dat ick u-lieden uyt Godes bevel aendiene. Van het woordt wet siet Psal. 1.2.

37 D. ghy volck van Iuda, die in boosheydt den Gomorriten zijt gelijck geworden.

11

³⁸ Waer toe sal my zijn de veelheydt uwer slacht-offeren? seydt de HEERE, ^g Ick ben satt der brandt-offeren ³⁹ der rammen, ende des smeers der vette [beesten,] ende en hebbe geenen lust aen den bloede der varren, noch der lammeren, noch der bocken.

38 Daer staet 1.Sam. 15.22. Gehoorsamen is beter dan slacht-offer, opmercken dan het vette der rammen. De Heere hadde wel de offerhanden ingestelt ende bevolen te doen, maer als behulp-middelen, om haer in boetveerdigheyt ende geloove wel te doen voort gaen: ’t welck dewijle sy na lieten, soo waren hare offerhanden den Heere eenen grouwel, onaengesien hy die hadde ingestelt.

g Psal. 50.8, 9. Prov. 15.8. ende 21.27. Iesai. 66.3. Ierem. 6.20. Amos 5.22.

39 T.w. der rammen die geslachtt worden ter offerhande.

12

Wanneer ghylieden ⁴⁰ voor mijn aengesichte komt te verschijnen, ⁴¹ wie heeft sulcx van uwe handt ge-eyscht, dat ghy ⁴² mijne voorhoven betreden soudt?

40 D. in den Tempel, daer ick mijn tegenwoordigheyt bysonderlick openbare.

41 Als of Godt seyde, Ick en hebbe daer geen behagen aen, dat ghylieden met uwe offerhanden in den Tempel verschijnt, N. huychelscher wijse, sonder geloove, sonder boete, ofte aendacht, gelijck ghy-lieden doet.

42 D. de voorhoven mijnes huyses, of Tempels, die twee waren, een der Priesteren, ende een des volcks, 2.Chro. 4.9. so dat de Propheet hier so wel de Priesters bestraft, als het volck.

13

⁴³ En brenght niet meer vergeefschen offer, ⁴⁴ het reuckwerk is my een grouwel: ⁴⁵ de nieuwe maenden, ende Sabbathen, [ende] ⁴⁶ het by een roepen der vergaderingen, en vermagh ick niet, ’t is ongerechtigheyt, selfs ⁴⁷ de verbodtsdagen.

43 Hebr. en vaert niet voort te brengen. And. en brengt voortaen niet meer spijs-offer des leugens, of, der ydelheyt, T.w. met den welcken ghy my niet en kond versoenen.

44 Siet Exo. 30.

45 In’t Hebr. staen dese woorden in’t eenvoudigh getal. D’eerste dagh der maent was den Heere heyligh, Num. 28.11, 14.

46 Alsser boosheyt is by de vergaderingen, soo en kan noch en wil de Heere daer niet by wesen, want hy is een vyant van de vergaderingen der boosdoenders, Ps. 5.5. Sijne getrouwigheyt is in de Gemeynte der heyligen, Ps. 89.6.

47 Siet de aent. Lev. 23. op vers 36.

14

⁴⁸ Uwe nieuwe maenden, ende uwe gesette hooghtijden, ⁴⁹ hatet mijnen ziele, sy zijn my tot eenen ⁵⁰ last, ⁵¹ ick ben moede geworden [die] te dragen.

48 D. uwe offerhanden, die ghy ten tijde der nieuwe maenden pleegt te doen.

49 D. (gelijck wy spreken) ick hatese van gantscher herte ende van gantscher ziele.

50 Of, vermoeytheyt.

51 Ick en kanse niet lijden noch verdragen: menschelicker wijse van Godt gesproken.

15

Ende ^h als ghy-lieden ⁵² uwe handen uytbreydet, ⁵³ verberge ick mijne oogen voor u, oock wanneer ghy het gebedt vermenighvuldight, en hoore ick niet: [want] uwe handen ⁵⁴ zijn vol bloedts.

h Prov. 1.28.

52 Siet 1.Reg. 8. de aent. op vers 22. belangende het uytbreyden der handen in’t bidden.

53 De Heere en wil niet verhooren de gebeden der gener, die niet van herten gesint zijn van alle quaet haer te bekeeren. siet Ps. 66.18.

54 Hebr. zijn vol bloeden. siet de aent. Gen. 4.10.

16

⁵⁵ Wasschet u, reyniget u, doet de boosheydt uwer handelingen van voor mijne oogen wech, ⁱ laet af van quaedt te doen.

55 Hy siet op de ceremonien der wasschingen ende reynigingen, die in de wet bevolen waren, daer onder mede verstaende de geestelicke wasschingen ende suyveringen des herten.

i Ps. 34.15. en 37.27. Amos 5.15. Rom. 12.9.

17

Leeret goedt doen, ⁵⁶ soeckt het recht, helpt den verdruckten: doet den weesen recht, ⁵⁷ handelt de twistsake der weduwen.

56 D. beneerstigt u om te weten wat recht en wel gedaen is, ende doet dat.

57 D. verdedigt der weduwen sake voor’t gerichte.

18

Komt dan, ende laet ons ⁵⁸ t’samen rechten, seydt de HEERE: ^k Al waren uwe sonden ⁵⁹ als scharlaken, ⁶⁰ sy sullen wit worden, als sneeuw, al waren sy ⁶¹ root, als ⁶² carmoisijn, sy sullen worden als [witte] wolle.

58 D. met redenen malkanderen bewijsen, wie dat recht of onrecht heeft: ende volgens dien, wie de oorsake is van uwe elende, Ick, of uwe sonden?

k Psalm. 51.9.

59 .61. Dese woorden sien op het gene dat vers 15. geseyt is, Uwe handen zijn vol bloets. siet Gen. 38.28. van de scharlaken verwe.

60 D. sy sullen u uyt genade, om des Messiae wille, volkomelick vergeven worden.

61 Dese woorden sien op het gene dat vers 15. geseyt is, Uwe handen zijn vol bloets. siet Gen. 38.28. van de scharlaken verwe.

62 Of, purper, of, vermilioen, sulck coleur als de coccenilie geeft.

19

Indien ghy-lieden willigh zijt, ende ⁶³ hoort, so sult ghy ⁶⁴ ’t goede deses lants eten.

63 D. gehoorsaemt, T.w. mijne geboden.

64 D. het schoonste ende het beste deses landts. siet Iob 21. op versen 13, 25.

20

Maer indien ghy ⁶⁵ weygert, ende wederspannigh zijt, soo sult ghy van ⁶⁶ het sweerdt gegeten worden, ⁶⁷ want de mondt

65 T.w. my te hooren ende gehoorsamen.

66 T.w. uwer vyanden.

67 Derhalven sal het sekerlick geschieden.

[fol. 1v]

des HEEREN heeft [het] gesproken.

21

⁶⁸ Hoe is ⁶⁹ de getrouwe stadt tot ⁷⁰ eene hoere geworden! sy was vol rechts, gerechtigheyt ⁷¹ herberghde daer in, maer ⁷² nu ⁷³ dootslagers.

68 Dit is een vrage met verwonderinge.

69 Verstaet Ierusalem, die eertijts den Heere soo getrouwelick aengehangen ende gedient heeft, T.w. ten tijde Davids, Salomons, Iosaphats, ende anderer Godtsaliger Koningen.

70 Verstaet dit van geestelicke hoererije, D. afgoderije. Siet Levit. 17. op vers 7. ende c. 20. op vers 5. Ofte, van vleeschelicke hoererije: ofte, van beyde. Siet Num. c. 15. vers 39. Psal. 73.27. Ezech. cap. 16. vers 15. etc.

71 Ofte, vernachtede.

72 T.w. woonen daer in.

73 Ofte, moordenaers, D. ongerechtige woeckenaers, geweltdoenders, onderdruckers der armen, ende diergelijcke.

22

⁷⁴ U ^l silver is geworden tot schuym: ^m Uwen wijn is vermenght met water.

74 De sin is, de eerlickste ende treffelickste onder u-lieden, zijn verandert ende verbastaert: Of, al wat te voren reyn ende klaer was onder u-lieden, dat is nu verdorven ende verkeert.

l Ezech. 22.18, 19.

m Hos. 4.18.

23

Uwe Vorsten zijn ⁷⁵ afvallige, ende medgesellen der dieven, ⁷⁶ een yeder van hen heeft de geschencken lief, ende sy jagen de vergeldingen na: ⁿ den weesen en doen sy geen recht, ende de twistsake der weduwen ⁷⁷ en komt voor hen niet.

75 Of, eygenwilligh, ongebonden, als een ongebondene koe, Hos. 4.16.

76 D. sy laten haer met geschencken omkoopen, om het recht te verdraeijen.

n Ierem. 5.28. Zach. 7.10.

77 Of, al komt sy voor hare vyerschare, sy en willense niet hooren, of, sy en nemense niet ter herten, sy en helpense niet tot haer recht: maer veel meer helpen syse onderdrucken.

24

Daerom spreeckt de Heere HEERE der heyrscharen, de Machtige Israëls, O wee, ⁷⁸ Ick sal my troosten van mijne wederpartijders, ^o Ick sal my wreken ⁷⁹ van mijne vyanden.

78 D. ick sal wrake nemen van de Israëliten mijne tegenpartijders ende vyanden. Anders, ick sal my troosten door mijne vyanden. De sin is: mijne vyanden de Chaldeen, ende andre Koningen der Heydenen, sullen wrake doen ende straffen mijn volck van Israël, het welck dus vyantlick tegens my rebelleert. Soo dat troosten hier soo veel soude bedieden, als door wrake sich gerust stellen. ’t is eene menschelicke wijse van spreken. siet Deu. 28.63. wat de Heere daer seyt.

o Deut. 28.63.

79 T.w. de boose Ioden, die Godt daerom sijne vyanden noemt, om dat sy van hem afgeweken, ende wederspannigh tegen hem geworden waren. And. door mijne vyanden, T.w. de Chaldeen, als stracks te voren.

25

Ende ick sal mijne hant ⁸⁰ tegen u keeren, ende ^p ick sal uwen ⁸¹ schuym op het alderreynste afsuyveren, ende ick sal al u ⁸² tin wech nemen.

80 T.w. om u te tuchtigen, O Ierusalem. And. Ick sal mijne hant tot u wenden, om u te suyveren, etc.

p Ier. 6.29. Mal. 3.3.

81 Aldus noemt Godt de godtloose Regenten: ofte, de leelicke misdaden des volcx, die hy door den Messiam soude uytsuyveren. siet Mal. 3.3.

82 Tin beteeckent hier hypocrisie. want gelijck tin het silver seer gelijck is, alsoo schijnt de hypocrisie Godtsaligheyt te zijn.

26

Ende ick sal [u] uwe Richters ⁸³ weder geven, als ⁸⁴ in’t eerste, ende uwe Raets-lieden als in den beginne: daer na sult ghy een stadt der gerechtigheyt, eene ⁸⁵ getrouwe stadt, genoemt worden.

83 T.w. na dat ick u sal getuchtight ende gesuyvert hebben: ende verstaet, dat hier gesproken wort van soodanige Richters ofte Regeerders, als Mose, Iosua, Samuel, David, ende diergelijcke geweest zijn. doch dit is principalick ten tijde des Messiae geschiet.

84 Of, in den beginne, T.w. in den beginne uwer Republijcke, of deses Konickrijcks.

85 T.w. uwen Godt.

27

⁸⁶ Zion sal ⁸⁷ door recht ⁸⁸ verlost worden: ende haere ⁸⁹ wederkeerende door ⁹⁰ gerechtigheyt.

86 D. de Ioden, of, de stamme Iuda, ende by namen die van Ierusalem, woonende op, ende ontrent den bergh Zions.

87 D. door de gerechtigheyt Godes: dewijle het recht is by Godt, verdruckinge te vergelden den genen die andere verdrucken. Siet 2.Thess. 1.6.

88 T.w. uyt de Babylonische gevangenisse: Of van de boven-verhaelde straffen: Verstaet dit wijders van de geestelicke verlossinge door Christum, die oock door Godts gerechtigheyt geschiet is.

89 Of, bekeerde, T.w. tot Godt, of, wederkeerende, T.w. uyt de Babylonische gevangenisse.

90 Verstaet hier de gerechtigheyt Godes, D. sijne waerheyt ende trouwe, dewijle hy sulcks om Christi wille belooft heeft, ende derhalven billick is, dat hy het doe.

28

^q Maer daer sal ⁹¹ verbrekinge zijn der overtreders, ende der sondaers ⁹² t’samen: ende die den HEERE verlaten, ⁹³ sullen omkomen.

q Iob 31.3. Psal. 1.6. ende 5.6. ende 73.27. ende 92.10. ende 104.35.

91 D. elende, als Amos 6.6. Siet Ier. 4. op vers 6.

92 D. den eenen als den anderen.

93 Of, verteert, of, opgegeten worden. Dit kanmen oock verstaen van de oordeelen die de Messias sal uytvoeren over de ongehoorsame, Mal. 4.1.

29

Want sy sullen beschaemt worden ⁹⁴ om der eycken wille, die ⁹⁵ ghylieden ⁹⁶ begeert hebt, ende ghy sult schaemroot worden, om der ⁹⁷ hoven wille, die ghy verkoren hebt.

94 D. van wegen hare afgoderije, die sy in de bosschen onder de eycken, ende andere groote boomen, plechten te bedrijven. Siet Exod. 34.13. Deut. 16.21. Iudic. 3.7.

95 Dit is een veranderinge van persoone, diemen in de scholen noemt Enallage, voor, die sy begeert hebben.

96 Of, gewenscht hebt, T.w. om afgoderije onder deselve te bedrijven.

97 D. hagen en bosschen, daer sy afgoderije bedreven, haer niet latende vergenoegen met die plaetsen, die de Heere tot sijnen Godtsdienst hadde verkoren ende geordineert.

30

⁹⁸ Want ghy sult zijn ⁹⁹ als een eycke, welckes bladeren afvallen, ende als een hof die geen water en heeft.

98 Of, wanneer ghy sult zijn als een eycke.

99 De sin is, Ghy hebt onder de eycken afgoderije bedreven, daerom sal het u oock gaen als de eycken die verwelckeren.

31

Ende ¹⁰⁰ de stercke sal wesen tot ¹⁰¹ grof vlas, ende sijn ¹⁰² werckmeester tot eene voncke, ende sy sullen beyde t’samen branden, ende daer en sal geen uytblusscher wesen.

100 Door den stercken, kanmen hier verstaen de afgoden, die sterck zijn, na de opinie der afgodendienaers, als Amos 2.9. Ofte verstaet hier door den stercken, de rijcke ende machtige in den lande.

101 Ofte, hiede, werck, spijt, snuyte: Dit is het gene dat uyt het vlas gehekelt wort, ’t welck seer snellick van het vyer verteert wort.

102 D. die het beelt gemaeckt heeft, of, die het heeft laten maken, om dat te eeren.