Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ij. Capittel.

De Propheet spreeckt, met verbloemde woorden, van de komste des Koninckrijcks Christi, ende beroepinge der Heydenen, vers 2. mitsgaders van de verstootinge der Ioden, van wegen hare grouwelicke sonden, 6. Insonderheyt van wegen hare afgoderije ende hoovaerdije, 8. Ende hy vermaent alle menschen, dat sy Godt sullen vreesen, van wegen sijne groote Majesteyt ende macht over alle dingen, 10. Voorsegginge van den grooten schrick, die over de afgodendienaers komen soude, 19.[kolom]

1

HEt ¹ woort dat Iesaia de sone Amoz gesien heeft ² over Iuda ende Ierusalem.

1 D. de prophetie die hem van Godt geopenbaert is door een gesichte.

2 Of, Van, D. hoe het den Ioodschen volcke gaen soude van wegen hare sonden ende onboetveerdigheyt.

2

Ende het sal geschieden ³ in het laetste der dagen, dat ^{4 a} de bergh des huyses des HEEREN sal vaste gestelt zijn ⁵ op den top der bergen, ende dat hy sal verheven worden boven de heuvelen, ende tot den selven sullen ⁶ alle Heydenen toevloeijen:

3 T.w. ten tijde der verschijninge Iesu Christi, als ’t Euangelium door de gantsche werelt sal gepredickt worden. Vergel. Micha 4.1. met de aenteeck.

4 D. de bergh op welcken het huys des Heeren, ofte de Tempel gebouwt is, T.w. de bergh Zion of Morija. Ende dit is te verstaen van de Christelicke Gemeynte, die eerst te Ierusalem is versamelt geweest, ten tijde Christi ende sijner Apostelen: Doch daer na is sy seer vermenighvuldight door den toeloop der Heydenen: het welck hier wort te kennen gegeven door het woort toevloeijen. Siet Actor. cap. 2. versen 41, 47.

a Micha 4.1.

5 Of, spitse Hebr. het hooft, D. hy sal boven alle andere bergen verheven worden. Dit wort stracx wederom geseyt met andre woorden. Anders, tot een hooft der bergen.

6 D. eenige uyt alle heydensche natien, als blijckt vers 3.

3

Ende vele volcken sullen henen gaen, ende seggen, Komt laett ons op gaen tot den bergh des HEEREN, tot den huyse des Godts Iacobs, op dat hy ons leere ⁷ van sijne wegen, ende dat wy wandelen in sijne paden: ⁸ want ^b uyt Zion ⁹ sal de wet uyt gaen, ende des HEEREN woort uyt Ierusalem.

7 T.w. de maniere hoe wy hem sullen eeren ende dienen, om saligh te worden. Dit selve wort stracks wederom geseyt met andre woorden.

8 Dit zijn de woorden des Propheten, niet der volckeren.

b Psal. 110.2.

9 Aldus wort hier genoemt de leere des H. Euangelii. Siet de vervullinge hier van Actor. 8.1, 4. ende 11.20. etc. en c. 13. vers 2. etc. siet oock de aent. Psal. 1. op vers 2.

4

Ende ¹⁰ hy sal richten onder de Heydenen, ende ¹¹ bestraffen vele volckeren: ¹² ende sy sullen hare ^c sweerden slaen tot ¹³ spaden, ende hare spiessen tot ¹⁴ sickelen: ¹⁵ het [eene] volck en sal tegen ’t [ander] volck geen sweert op heffen, noch sy en sullen ¹⁶ geen oorloge meer leeren.

10 T.w. de Heere Christus. And. het, T.w. ’t woort Godes. Het komt op een uyt, want Godt regeert in Christo door sijn woort.

11 T.w. door de predicatie sijnes woorts, D. hy salse overtuygen, dat sy met hare sonden den eeuwigen doot verdient hebben, ende dat sy daer van door geen ander middel en kunnen verlost worden, dan door hem.

12 Of, dan, of, soo, D. hierdoor sullen sy beweeght worden hare sweerden, etc.

c Ioël 3.10.

13 Of, houweelen. Een instrument het welck de hoveniers ende gardeniers gebruycken, om het onkruyt of wortelen uyt de aerde te trecken of te roeden.

14 Of, zeysenen: of, snoeymessen.

15 De Propheet wil seggen, dat alle volckeren, die oprechtelick haer tot Christum bekeeren, met malkanderen eenes sins sullen zijn in het geloove. Siet Actor. 4.32. ende datse in liefde ende eenigheyt met malkanderen sullen leven, want uyt het geloove volght de liefde. Vergel. Iesa. 11.6.

16 Sy sullen met malkanderen in Christelicke vrede leven, sonder twist en oneenigheyt, derhalven en sullen sy niet behoeven den krijgh te leeren.

5

¹⁷ Komt ghy huys Iacobs, ende laett ons wandelen ¹⁸ in den lichte des HEEREN.

17 D. Ghy Israëliten die van Iacob afkomstigh zijt. De Propheet vermaent de Ioden, dat sy, achtervolgende het exempel der bekeerde Heydenen, het welck hy hen heeft voorgedragen, oock de leere des Heeren aennemen souden.

18 D. In de salighmakende kennisse Godes, die uyt sijn woort is komende.

6

¹⁹ Maer ghy hebt ²⁰ u volck, het huys Iacobs, verlaten, want sy zijn vervult [met godtloosheyt] ²¹ meer dan het Oosten, ende sy zijn ²² guychelaers, gelijck de Philistijnen, ²³ ende aen de kinderen der vremden ²⁴ toonen sy haer behagen.

19 Hier wendt sich de Propheet tot Godt, ende hy doet eene weeklage over de Ioden, die van Godt verstooten waren. De sin is, Maer waerom vermane ick mijne lantslieden tot den geloove aen Christum, dewijle het doch te vergeefs is, want, O Heere, ghy hebt besloten haer te verstooten.

20 T.w. Een deel uwes volcks, want de verhardinge voor een deel over Israël gekomen is, seyt de Apostel Rom. cap. 11. vers 25.

21 Of, van Oosten, D. der volckeren die tegen het Oosten, ofte den opgangh der Sonne woonen: verstaende de Chaldeen, Syriers, Mesopotamiers, ende andre Orientaelsche natien, die tot superstitie, tooverije, ende waersegginge, seer geneyght waren.

22 Siet de aent. Lev. 19.26. ende 2.Reg. 21.6.

23 D. aen de vreemdelingen, aen hare zeden ende manieren. Eenige verstaen dit gesproken te zijn van de houwelicken harer dochteren aen de vreemde natien, die verboden waren. siet Deut. 7.1, 2, 3.

24 ’t Hebreeusch woort beteckent soo veel, als met hant-gebeer, of als in de hant te kloppen, een welgevallen ofte behagen te toonen, ofte te doen blijcken.

7

Ende ²⁵ haer lant is vervult met silver ende gout, ende harer schatten en is geen eynde: haer lant is oock vervult met peerden, ende harer wagenen en is geen eynde.

25 T.w. des volcks Iacobs. And. sijn, T.w. Iacobs lant. Alsoo voorder in dit vers ende volgende.

8

Oock is haer lant vervult ²⁶ met afgoden: ²⁷ voor het werck harer handen buygen sy haer neder, voor het gene dat hare vingeren gemaeckt hebben.

26 Hebr. met ydelheden, of, nietigheden. Aldus worden de afgoden genoemt, 1.Cor. 8.4. Siet Iesa. 44.10. ende de aent. Levit. 19.4.

27 D. voor de afgoden, die sy selfs gemaeckt hebben.

9

²⁸ Daer bucket sich de gemeene man, ende ²⁹ de aensienlicke man vernedert sich, daerom ³⁰ en sult ghy ’t haer niet vergeven.

28 T.w. voor de afgoden.

29 Siet de aenteeckeningh Psalm 4.3. ende 49.3.

30 And. en vergeeft het haer niet, ende aldus zijn het woorden des Propheten, Godt den Heere aensprekende, ende biddende dat hy de afgodendienaers wille straffen van wegen hare afgoderije.

10

³¹ Gaet in den rotzsteen, ende verberght u ³² in den stof, van wegen den schrick des HEEREN, ende om de heerlickheyt sijner Majesteyt.

31 Hier wendt sich de Propheet tot de verstockte Ioden, ende hy verkondight hen de straffe Godes: als of hy seyde, De Heere sal u vyanden op den hals stueren, die u soo bange sullen maken, dat ghy u in de holen ende steenrotzen sult versteken. Siet onder versen 19, 21.

32 D. in de speloncken onder de aerde.

11

^d De ³³ hooge oogen der menschen sullen vernedert worden, ende de hoogheyt der mannen sal neder gebogen worden, ende

d Iesa. 5.15.

33 Psal. 101. vers 5. noemt David eenen hoovaerdigen, eenen die hooge van oogen is. Siet oock Prov. cap. 21. vers 4.

[fol. 2r]

de HEERE alleen sal ³⁴ in dien dage ³⁵ verheven zijn.

34 T.w. als Godt de Ioden door de Chaldeen sal verslaen ende vernederen. Siet voorts op vers 12.

35 T.w. als een machtigh overwinner ende wreker.

12

Want ³⁶ de dagh des HEEREN der heyrscharen sal zijn tegen allen hooveerdigen, ende hoogen, ende tegen allen verhevenen, op dat ³⁷ hy vernedert worde.

36 D. de straffe des Heeren in den Ouden ende Nieuwen Testamente. Siet Iob c. 24. op vers 1. ende Iesa. 13.6.

37 D. een yeder onder hen.

13

Ende tegen ³⁸ alle hooge ende verhevene ³⁹ cederen van Libanon, ende tegen alle eycken van ⁴⁰ Basan.

38 Dat is, over alle hoogheyt, gewelt, macht, ende heerlickheyt, daer de menschen haer op verlaten.

39 D. die op den bergh Libanon in grooten getale wassen.

40 Een lant over de Iordane.

14

Ende tegen alle hooge bergen, ende tegen alle verhevene heuvelen.

15

Ende tegen allen ⁴¹ hoogen toren, ende tegen allen vasten muer.

41 Siet de aent. Ies. 41. op vers 15.

16

Ende tegen alle ⁴² schepen van Tharsis, ende tegen alle ⁴³ gewenschte schilderijen.

42 Verstaet hier niet alleen de schepen, maer oock den rijckdom ende kostelicke waren, die met schepen over de zee ende wateren gevoert worden.

43 Of beelden ende ander cieragien, diemen aen de schepen, ofte in de huysen hadde.

17

Ende de hoogheyt des menschen sal gebogen, ende de hoogheyt der mannen sal vernedert worden, ende de HEERE alleen sal ⁴⁴ in dien dage verheven zijn.

44 T.w. na dat de hoovaerdige sullen uytgeroeyt wesen.

18

Ende elck een der afgoden sal gantschelick vergaen.

19

Dan sullen ⁴⁵ sy ⁴⁶ in de speloncken der rotzsteenen gaen, ende ⁴⁷ in de holen der aerde, van wegen den schrick des HEEREN, ende van wegen de heerlickheyt sijner Majesteyt, wanneer hy sich opmaken sal om ⁴⁸ de aerde te verschricken.

45 T.w. de afgodendienaers. Siet Hos. 10.8. Luce 23. vers 30. Apoc. 6.16. ende 9.6.

46 T.w. uyt vreese ende schrick haer verbergende voor het aengesicht des Heeren.

47 T.w. in de holligheden, kloven en reten.

48 Of, het lant te verbreken, T.w. het aertrijck selfs, als oock de inwoonders des selven. Ende verstaet dit eerst van’t Ioodsche lant, ende de inwoonders desselven, ende wijders van de oordeelen des Messiae in de gantsche werelt. ende alsoo vers 21.

20

In dien dage sal de mensche sijne silvere afgoden, ende sijne gouden afgoden, welcke sy sich gemaeckt hadden om haer [daer voor] neder te buygen, wech werpen voor ⁴⁹ de mollen, ende de vledermuysen:

49 Hebr. des gravers der putten, ofte, der holen. ’t Is een beschrijvinge des mols. Ende de Propheet wil met dese woorden te kennen geven, datmen de afgoden in onreyne ende verachtsame hoecken wech werpen soude.

21

Gaende in de reten der rotzen, ende in de ⁵⁰ kloven der steenrotzen, van wegen den schrick des HEEREN, ende van wegen de heerlickheyt sijner Majesteyt, wanneer hy sich op maken sal, om de aerde geweldelick te verschricken.

50 Hebr. tacken.

22

⁵¹ Latet ghylieden [dan] af van den mensche, wiens adem in sijnen neuse is, want ⁵² waer in is hy te achten?

51 De sin is, Dewijle ghy hoort, dat selfs de groote niet helpen en kunnen, soo en sett u betrouwen niet op de menschen, welcker adem ende leven in haren neuse is. Stopt haren neuse ende mont, soo moeten sy sterven. Vergel. Iob 27.3.

52 Of, vvaer voor. De sin is, Wat isser doch aen, of in den mensche, waerom yemant sijn vertrouwen op hem soude stellen? hy is gantsch niet. Siet Psalm 39.12.