Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het vij. Capittel.

De Wijseman leert ons in dit Capittel, hoe wy ons onder soo vele ydele dingen die in de werelt zijn, sullen bevlijtigen een goet geruchte te hebben ende te houden, vers 1. Dat wy onse sterflickheyt dickwils moeten voor oogen hebben, 2. Daer na geeft hy eenige goede lessen, hoe men sich sal laten onderrichten van wijse mannen, 5. tot gedult, ende bestandigheyt, 7. ende andere deughden, 8. lof der wijsheyt, 11. ende anderer deughden, 14. lof der middelmatigheyt, 16. der wijsheyt, 19. Alle menschen zijn sondaers, 20. Dat men niet al te nauwe alles moet ondersoecken, 21. Een quade vrouwe sal men mijden, 26. Godt heeft den mensche goet geschapen, 29.

1

¹ BEter ^a is een [goede] name, dan ² goede olie: ende de ³ dagh des doots, dan de dagh dat yemant geboren wort.

1 Te weten, (by Godt ende eerlicke menschen) van wegen hare vromigheyt ende Godtsaligheyt herkomende. Siet Eccles. capp. 44. 45. 46. 47. 48. 49, etc.

a Proverb. 22.1.

2 Verstaet hier lieflicke welrieckende salve of olie, daer de Ioden veel van hielden: Ofte, kostelicke salve, om wonden ende quetsuren te genesen. Siet Psalm 133. vers 2. Eenige verstaen door de goede salve of olie, allerley vermakelicke dingen.

3 Te weten, als men Godtsalighlick sterft. Vergelijckt Rom. cap. 7. vers 24. Philip. cap. 1. vers 23. want als dan erlanght men het eeuwige gelucksalige, in plaetse van het elendige verganckelicke leven.

2

Het is beter te gaen in ’t klaegh-huys, dan te gaen in het huys der maeltijt: [Want] ⁴ in ’t selve ⁵ is het eynde aller menschen; ende de levendige ⁶ leyt het in sijn herte.

4 Te weten, in het klaegh-huys.

5 Dat is, daer siet men exempelen van de verganckelickheyt des menschelicken levens, ende de macht des doots over alle menschen, wie, of van wat staet sy oock zijn.

6 Te weten, het gene dat hy daer voor oogen siet, hebbende wel aengemerckt hoedanigh het eynde van het leven der menschen zy, ende hoe men sich tot het sterven bereyden moet.

3

⁷ Het treuren is beter dan het lacchen:

7 Ofte, verdriet, Dat is, het is beter een Goddelicke droefheyt te hebben, ende over sijne sonden te treuren, dan wereltsche vreught te hebben: want de Goddelicke droefheyt is goet voor de ziele, sy werckt eene onberouwelicke beterschap ter saligheyt, 2.Corinth. cap. 7. vers 10. Anders, toorn is beter dan lacchen, want een straf aengesichte doet het herte blijdtschap aen, D. het is beter de sondaers met een gram gemoedt, ende straf gesichte te bestraffen, dan deselve met lacchende woorden te vleijen, want de bestraffingen zijn goet, om de sondaers tot beterschap te brengen.

[fol. 295r]

want door ⁸ de droefheyt des aengesichts ⁹ wort het herte gebetert.

8 Hebr. de quaetheyt, ofte gestoortheyt des aengesichts. siet Gen. 40. op vers 7.

9 T.w. als ’t door voorspoet buyten het spoor geweken zijnde, door droefheyt wederom vernedert, ende in den rechten wegh gebracht wort.

4

¹⁰ Het herte der wijsen is in het klaeghhuys: maer het herte der sotten in het huys der vreughde.

10 De sin is, De wijse gaen van herten geerne in het klaeghhuys, of treurhuys: Ende of sy schoon na den lichame in ’t klaegh-huys niet en zijn, soo zijn sy nochtans droeve met de droeve, ende medelijdende met de verdruckte: In het huys der treuringe leert men nederigh zijn, maer in ’t huys der vreughde leert men ongeregeltheyt.

5

¹¹ Het ^b is beter te hooren het bestraffen des wijsen, dan dat yemant hoore ¹² het gesangh der dwasen.

11 Hy geeft te kennen, dat dit mede eene gelucksaligheyt is in dit leven, dat men sich geerne late bestraffen van de Godtsalige ende vrome, wanneer men gesondight heeft, om alsoo de verdoemenisse te ontvlieden: Ende dat men eenen afkeer hebbe van de ydele genoeghten ende flatterijen der gener die Godt niet en vreesen.

b Proverb. 13.18. ende 15.31, 32.

12 Dat is, de ydele vreughde, ende den lof, de liefkosinge, vleyinge, of flatteeringe, die vele soo geern hooren, als een lieflick gesangh.

6

Want ^c gelijck ¹³ het geluyt der doornen ¹⁴ onder eenen pot, alsoo is ¹⁵ het lacchen eenes sots: Dit is oock ydelheyt.

c Psalm 58.10.

13 Het luyde gekraeck der doornen onder eenen pot, en is niet lieflick om hooren: ende het vyer van doornen en duert niet lange: Alsoo hooren de vrome seer ongeern het pluymstrijcken, ende luyde lacchen der sotten, welcke blijdtschap haest vergaet.

14 T.w. die op het vyer hanght en ziedt.

15 Daer mede hy te kennen geeft, dat hy een welgevallen heeft aen den genen die quaet doet.

7

Voorwaer ¹⁶ de onderdruckinge soude wel eenen wijsen dul maken: ende ¹⁷ het geschenck verderft het herte.

16 D. wanneer selfs een wijs man te hardt met vele ende harde smerten geslagen wort, soo doet of spreeckt hy wel somtijts het gene dat meer eenen dwasen, dan eenen wijsen mensche betaemt. Exempel in Iob, ende in David. Anders, wanneer men bedrogen wort, dat doet eenen wijsen de sinnen verliesen; ofte, onderdruckinge, Dat is, goet door onderdruckinge bekomen, etc.

17 Het verduystert het verstant der menschen, T.w. Als de Richter geschencken neemt van de gene die voor het recht te doene hebben. Siet Exod. 23.8. Deuter. 16.19.

8

¹⁸ Het eynde eenes dinghs is beter dan sijn beginsel: ¹⁹ de lanckmoedige is beter dan de hooghmoedige.

18 T.w. het eynde van een goede sake: ende daerom siet een wijs man altoos op het eynde der saken die hy by der hant neemt, ende of schoon de middelen door dewelcke men een goede sake uytvoert, hardt ende bitter zijn, soo moet men nochtans (acht hebbende op het goede oogemerck het welck men voor heeft) met gedult ende lanckmoedigheyt daer in voort gaen, de uytgangh is somtijts beter als het sich in den beginne liet aensien.

19 Hebr. een die langh van geeste is. Vergelijckt Numer. 14.18. Alsoo in het volgende, hoogh van geeste.

9

²⁰ Zijt niet haestigh in uwen geest om te toornen: want de toorn rust in den boesem der dwasen.

20 Hy spreeckt van eenen onbehoorlicken toorn, die lange duert, ende plaetse nemende in ’s menschen herte, in haet verandert: Andersins is’er oock eene loffelicke toornigheyt by de wijse, die haer om behoorlicke oorsaken vertoornen, maer geenen quaden toorn lange in den boesem, ofte in ’t herte en dragen. Van ’t woort boesem, ofte, schoot, siet Iob 19. op vers 27.

10

²¹ En seght niet, Wat is ’er dat ²² de vorige dagen beter geweest zijn, dan dese? want ghy soudt na sulcks niet uyt wijsheyt vragen.

21 T.w. als murmureerende tegen Godes regeeringe, ende als willende seggen, waerom regeert Godt de werelt alsoo? wat is d’oorsake hier van? Anders is ’t wel geoorloft de boosheyt ende elendigheyt onser tijden te beklagen, van herten bedroeft zijnde, dat de werelt hoe langer hoe snooder wort, ende dat derhalven oock de plagen vermeerdert worden.

22 De gepasseerde jaren, of tijden.

11

²³ De wijsheyt is goet ²⁴ met een erfdeel: ende ²⁵ de gene die de sonne aenschouwen, hebben voordeel [daer van.]

23 Hy wil seggen, Het is een treffelicke sake in dit tijdelicke leven, wijsheyt ende rijckdom t’samen te hebben.

24 D. met rijckdom die men erft, of, door erffenisse verkrijght.

25 D. die in deser werelt leven, hebben daer profijt af, want rijckdom en helpt de gene niet die buyten dese werelt zijn.

12

Want ²⁶ de wijsheyt is tot eene schaduwe, [ende] het gelt is tot eene schaduwe: maer de ²⁷ uytnementheyt der wetenschap is, dat de wijsheyt hare besitters ’t leven geeft.

26 De sin is, De wijsheyt ende het tijdelicke goet dienen den mensche tot een bescherminge tegen het leet, dat hem mach overkomen, gelijck een schaduwe den mensche dient tot een schutsel voor de brandende hitte der sonne. Anders, want sy zijn in de schaduwe der wijsheyt, ende in de schaduwe des gelts.

27 D. hier in steeckt de wijsheyt uyt ende sy is veel treffelicker dan gelt en goet, dat sy het leven geeft: verstaende door de wijsheyt, de rechte wijsheyt, welcke is de ware kennisse Godes ende sijner geboden, Dese geeft het leven, te weten, het eeuwige leven: Doch andere verstaen hier door het leven, ruste, vrede, genoegen in ’t herte, het welck is het rechte leven.

13

²⁸ Aenmerckt het werck Godes, want wie kan recht maken, dat hy krom gemaeckt heeft?

28 Als of hy seyde, Wilt ghy ruste ende vrede hebben in u herte ende gemoedt, soo stelt u daer in te vreden, dat ghy weet, dat het Godes werck is, datter dagelicks geschiet, ende dat het Gode alsoo belieft, niemant en kan verhinderen noch veranderen het gene dat Godt eens besloten, ofte gedaen heeft, Iob 12.14. Derhalven en moeten wy ons niet quellen in de saken die wy dagelicks sien ende hooren, dewijle sy doch door geenen raet of doen der menschen en kunnen verandert worden. Siet Iob 12.14. ende Eccles. 1.15.

14

²⁹ Geniett het goede ten dage ³⁰ des voorspoets, maer ten dage ³¹ des tegenspoets ³² siet toe; [want] Godt maeckt oock ³³ den eenen tegen over den anderen, ter oorsake dat de mensche niet en soude vinden yets dat ³⁴ na hem sal zijn. [kolom]

29 Hebr. zijt in ’t goede, Dat is, zijt lustigh en vrolick.

30 Hebr. des goets, D. als ’t u wel gaet, als Godt u zegent met vele goederen.

31 Hebr. des quaets.

32 T.w. alsoo, dat ghy gedenckt, dat oock het quaet van den Heere komt, ende dat ghy het derhalven met gedult dragen moet. Anders, merckt aen, T.w. het werck Godes, daer van gesproken is vers 13. Anders, merckter op, T.w. op de oorsake, welcke is de rechtveerdige ende wijse regeeringe Godes, die dickwils de vrome kastijt ende beproeft tot haren besten. Anders, merckt op den dagh des tegenspoets, D. in voorspoet denckt aen tegenspoet die van Godts hant komen kan.

33 Hebr. desen tegen over, of, nevens dien, T.w. dagh. De sin is, De dagh des welvarens, ende de dagh des qualickvarens, zijn beyde van Godt, ende dese twee contrarie tijden heeft hy tegens malkanderen geordineert, soo dat het eenen mensche niet altoos wel, oock niet altoos qualick en gaet: Daerom hy in voorspoet, als oock in tegenspoet altoos op veranderinge moet dencken, den voorspoet met vrolickheyt (doch niet sonder ommesien) genietende, ende den tegenspoet geduldelick dragende, met verwachtinge van een beter.

34 T.w. na Godt, D. op dat de mensche alleen op Godes schickinge ende regeeringe soude sien, sonder dit of dat buyten Godt te willen ondersoecken ofte doorgronden. Anders, na hem, T.w. na dien mensche, geschieden sal. Anders, op sulcker wijse, dat de mensche na hem niet soude konnen vinden, D. Godt heeft alles soo wijsselick geordineert, dat geen mensche na hem yet bequamers soude konnen vinden of bedencken.

15

Dit al hebbe ick gesien ³⁵ in de dagen mijner ydelheyt: Daer is een rechtveerdige, die ³⁶ in sijne gerechtigheyt ³⁷ ommekomt: daer en tegen is’er een godtloose, die in sijne boosheyt [sijne dagen] verlenght.

35 D. geduerende mijn ydel ende verganckelick leven.

36 D. als hy sich tot deught hadde begeven, ende dagelicks daer in voortvoer.

37 Het zy dat hy van de boose menschen (die de vrome niet en kunnen verdragen) wort verdruckt: Ofte, dat hem Godt de Heere vroegh uyt dese werelt haelt in een beter leven, als Iosiae geschiet is, 2.Chron. cap. 35. versen 23, 24.

16

³⁸ Weest niet al te rechtveerdigh, noch ³⁹ en houdt u selven niet al te wijs: ⁴⁰ waerom soudt ghy verwoestinge over u brengen?

38 D. zijt niet al te strenge, om uwes naesten woorden ende wercken op het nauwste te ondersoecken, ende op het hardtste te straffen. Andere nemen ’t in desen sin. Doet het gene dat u te doen bevolen is, ende doet dat getrouwelick, maer en doet oock niet meer dan u bevloen is, of dan uwe beroepinge mede brenght.

39 Dit is gesproken tegen die curieuse geesten, die Godes verborgentheden met hare wijsheyt meynen te doorgronden, Rom. 12.3. Of, die meer willen weten als ons Godt in sijn woort geopenbaert heeft.

40 Dat is, waerom soudt ghy u selven in schade ende schande brengen, willende schijnen vromer, kloecker, verstandiger te zijn, dan andere, mits al te diepe doorsoeckende de verborgentheden Godes, Prov. 3.7. Rom. 12.3, 16.

17

⁴¹ Weest niet al te godtloos, noch en weest niet [al te] dwaes: ⁴² waerom soudt ghy sterven buyten uwen tijt?

41 Dat is, en geeft u niet over tot grove sonden. Of, en laet de sonde geen heerschappije hebben in uwen sterflicken lichame, gelijck de Apostel seyt, Rom. 6. vers 12.

42 Als of hy seyde, Ghy soudt anders gewisselick door de Overigheyt gestraft, ende eer de naturelicke tijt des doots komt, van der aerde wech geruckt worden. Vergel. Iob 15. vers 32. ende Psalm 37. vers 13.

18

Het is goet dat ghy ⁴³ daer aen vaste houdt, ende en treckt oock uwe hant ⁴⁴ van dit niet af, want die Godt vreest ⁴⁵ die ontgaet dat al.

43 Te weten, aen ’t gene daer van vers 16. gesproken is.

44 Te weten, dat geseyt is vers 17. ofte dat ick nu noch seggen sal. Sommige duyden beyde de vermaningen op het gene in de twee voorgaende verssen geseyt is in het gemeen.

45 Dat is, hy wijckt van beyde de uyterste fouten, van al te rechtveerdigh, ende al te onrechtveerdigh te zijn, (ontgaende alsoo de elenden die daer op plegen te volgen) ende houdende den middelwegh, daer in alle deught bestaet.

19

De wijsheyt versterckt den wijsen meer dan ⁴⁶ tien Heerschappers die in eene stadt zijn.

46 Dat is, vele. Siet Genes. 31. vers 7. Prov. cap. 21. vers 22. ende 24.5. ende ond. 9.16.

20

^d Voorwaer daer en is geen mensche rechtveerdigh op aerden, die goet doet, ende niet en sondight.

d 1.Reg. 8.46, 47. 2.Chron. 6.36. Proverb. 20.9. 1.Ioan. 1.8.

21

⁴⁷ Geeft oock u herte niet tot alle woorden die men spreeckt, op dat ghy niet en hoort dat uw’ knecht u vloeckt.

47 Dat is, en ondersoeckt niet te nauwe, om te weten wat de menschen al van u seggen, noch en treckt het u niet te seer aen: want soudt ghy dat doen, soo konde het lichtelick geschieden, dat ghy t’uwen grooten onwille soudt hooren, dat uwe eygene knechts qualick van u spreken: men moet vele van datter geseyt wort, ongemerckt laten henen gaen.

22

Want ⁴⁸ u herte heeft oock veel malen bekent, dat ghy oock ⁴⁹ andere gevloeckt hebt.

48 Dat is, uwe eygene conscientie.

49 Die u onrecht gedaen hebben, ofte, die ghy gemeynt hebt (door het valsch aenbrengen van andere) datse u ongelijck deden.

23

Dit alles hebbe ick met wijsheyt versocht: ⁵⁰ ick seyde, Ick sal wijsheyt bekomen, maer ⁵¹ sy was [noch] verre van my.

50 Te weten, by my selven, Dat is, ick dacht, Ick liet my voorstaen, dat ick eene volkomene wijsheyt bekomen soude.

51 Want de mensche nimmermeer en kan komen tot eene volkomene wetenschap aller dingen, ende van de oorsaken derselver.

24

⁵² Het gene dat verre af is, ende seer diep, wie sal dat vinden?

52 Anders aldus: Het is verre datter geweest is, Dat is, het gene dat lange voorleden is, daer en hebben de menschen geene groote kennisse van: Ende wat kennisse sullen sy hebben van dingen die teenemael diepgrondigh ende verborgen zijn? als, hoe Godt de werelt regeert, met al datter in is, ende insonderheyt watter in toekomende tijden geschieden sal. Siet in het boeck Iobs de Capp. 38. 39. 40. 41. ende Rom. cap. 11. versen 33, 34. seer diep, Hebr. diep diep. Siet Genes. 25. op vers 30.

25

⁵³ Ick keerde my om, ende mijn herte, om te weten, ende om na te speuren, ende te soecken wijsheyt, ende ⁵⁴ een sluytreden: ende ^e om te weten de godtloosheyt der sotheyt, ⁵⁵ ende de dwaesheyt der onsinnigheden.

53 Te weten, met mijne gedachten.

54 Het Hebreeusch woort beteeckent een slot van reden, het welck uyt andere voorgestelde redenen besloten, ende als reeckenens wijse gesproken wort.

e Eccles. 1.17. ende 2.12.

55 Anders, ende de dwaesheyt, [ende] onsinnigheden.

26

Ende ick vondt ^f een bitterer dingh, dan de doot; een vrouwe welcker herte ⁵⁶ netten ende garen, [ende] hare handen banden zijn: ⁵⁷ wie goet is voor Godes aengesichte, sal van haer ontkomen: daer en tegen ⁵⁸ de ^g sondaer sal van haer gevangen worden.

f Proverb. 5.3. ende 6.24, etc. ende 7.6, etc.

56 Gelijck men voor het gedierte uytspant, om het selve daer in te vangen. Hy spreeckt van eene oneerbare vrouwe, die door hare arghlistige ende soete bedriegelicke woorden, de mannen soeckt in onkuysheyt te verstricken, in hare netten te vangen, ende vast te houden. Siet Proverb. cap. 2. versen 16, 17. ende 5. versen 3, 6. ende 6.24. ende 7.6, etc. ende 9.13. Dusdanige vrouwe is meer te schouwen ende te mijden, dan de doot selve.

57 Als of hy seyde, Niemant kan sulcker booser vrouwen bedrogh ontkomen, ’t en zy dat Godt hem bysonderlick door sijne genade ende hulpe, daer van verlosse: gelijck hy Ioseph van de oneerbare huysvrouwe Potiphars verlost heeft. siet Cap. 2. vers 26.

58 Dat is, sulck een mensche, die sich dagelicks tot groote sonden begeeft. siet Psalm 1. op vers 1.

g Proverb. 6.26. ende 7.23. ende 22.14.

27

Siet dit hebbe ick gevonden, seyt de Prediker, het eene by het andere, ⁵⁹ om de sluytreden te vinden:

59 D. om tot resolutie ende besluyt te komen.

28

⁶⁰ Dewelcke ⁶¹ mijne ziele noch

60 De sin deser, ende der naestvolgender woorden, schijnt desen te zijn, Na dat ick al lange gesocht hadde, om den rechten gront van alles te weten: Soo en hebbe ick niet anders gevonden, dan dat ick noch niets gevonden en hebbe, D. ick ben door de ervarentheyt daer in bevestight, dat de kennisse van seer vele dingen my ontbreeckt. Anders, het gene mijne ziele noch soeckt dat en hebbe ick niet gevonden.

61 Dat is, ick.

[fol. 295v]

soeckt, maer ick en hebbese niet gevonden: ⁶² eenen man uyt duysent hebbe ick gevonden, maer ⁶³ een vrouwe onder die ⁶⁴ alle, en hebbe ick niet gevonden.

62 Hebr. Adam. dat is, eenen man. De tegenstellinge wijst uyt, dat Adam hier eenen man beteeckent. Uyt duysent, T.w. menschen, ofte mannen.

63 And. maer een vrouwe met alle die dingen [begaeft.] Hy wil seggen, dat men seer weynigh mannen vindt, die wijs, goet, voorsichtigh, ende van groote kennisse zijn, maer noch veel weyniger sulcke vrouwen. Siet Proverb. 31. vers 10. De woordekens een ende geen worden hier genomen, voor weynigh, ende weyniger, Te weten, in vergelijckinge van de andere. Dewijle vele Godtsalige mannen ende vrouwen andersins in den Ouden ende Nieuwen Testamente vermelt zijn.

64 Te weten, onder de duysent (dat is, vele) menschen, ofte onder de vrouwen.

29

Alleenlick siet, ⁶⁵ Dit hebbe ick gevonden, dat Godt den mensche recht gemaeckt heeft, maer ⁶⁶ sy hebben vele ⁶⁷ vonden ⁶⁸ gesocht.

65 Als of hy seyde, Doch dit is een sekere sake, dat het gantsche menschelicke geslachte, soo mannen als vrouwen, verdorven ende sondigh zijn, doch dat Godt, dewijle hy den mensche goet, ende na sijn beelt geschapen heeft, geen schult daer aen en heeft, maer de mensche selve, die hemselven, ende alle sijne nakomelingen, door het ingeven des duyvels, ende door moetwillige ongehoorsaemheyt, daer in gebracht heeft.

66 Te weten, de menschen.

67 Te weten, boose, erge, quade vonden, of treken.

68 Ende sy soeckense noch, dewijle sy van dien heerlicken staet afgevallen zijn, in den welcken sy geschapen ende van Godt gestelt waren.