Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxviij. Capittel.

Quade ende goede conscientie, vers 1. veranderinge, ende langh leven der Regenten, 2. Wreetheyt des eenen armen over den anderen, 3. godtloose prijsen, ende hen tegen te staen, 4. recht verstant, 5. arme ende rijcke, 6, 11. goede ende quade sonen, 7. woecker, 8. gebedt der godtloosen, 9. verleydinge, 10. eygen wijsheyt, goede ende quade regeeringe, 12, 15, 16, 28. bekentenisse van sonden, 13. vreese Godts, ende verhardinge, 14. dootslager, 17. oprechten ende verkeerden wandel, 18. vlytigheyt ende luyheyt, 19. rijckdom, 20, 22. Richter-ampt, 21. bestraffen ende vleijen, 23. ouders te berooven, 24. stoutheyt, ende vertrouwen op Godt, 25. eygen vertrouwen, ende wijsheyt, 26. aelmoessen, ende onbarmhertigheyt, 27.

[fol. 289v]

1

^a DE godtloose vlieden, daer geen vervolger en is: maer elck rechtveerdige ¹ is moedigh, als een ² jonge leeuw.

a Levit. 26.36. Deuter. 28.28. Iesa. 57.21.

1 T.w. door het vast vertrouwen, datse op den Heere stellen. And. de rechtveerdige zijn als een jonge leeuw, [die] moedigh is. Hebr. vertrouwt.

2 Die ordinaerlick moediger, ende onbevreesder is dan een leeuwen wulp, ofte oudtdachtigh leeuw. Vergel. boven 19. de aenteeck. op vers 12.

2

Om de overtredinge ³ des lants ⁴ zijn des selven Vorsten vele: maer om verstandige [ende] wetende menschen sal insgelijcks ⁵ verlenginge wesen.

3 D. der inwoonderen des lants.

4 T.w. om dat de eene haest sijne naturelicke doot sterft, de andere vermoort, ende uytgeroeyt wort. siet exempelen 1.Reg. cap. 16. ende 2.Reg c. 24, etc. Hier door komen groote veranderingen in een lant, dewelcke den inwoonderen seer sorgelick, ende schadelick zijn.

5 T.w. van het leven eens goeden Regents, ende van de goede regeeringe.

3

Een ⁶ arm man, die de geringe verdruckt, is ⁷ een wechvagende regen, soo datter geen broot en zy.

6 Dese wort hier voornemelick genaemt, om dat hy meer dan de rijcke behoorde medelijden te hebben met de arme, als welcker elende hy mede gevoelt, ende om dat de arme het goet, datse den armen ontnomen hebben, niet en konnen, gelijck wel de rijcke, weder geven, ja oock om datse behoeftiger zijnde, met weynigh verongelijckens dickwils niet te vreden en zijn.

7 Verstaet dit van eenen regen, die door sijne grootte ende geduerigheyt eenen vloet maeckt, waer door het koorn met andere granen ende vruchten worden neder geslagen, uytgeroeyt, ende wech gesleept: soo datter op het velt geen voorraet van broot, ende andere leeftocht overgelaten en wort.

4

Die de wet verlaten, prijsen den godtloosen: maer die de wet bewaren, ⁸ mengen sich [in strijt] tegens ⁹ hen.

8 T.w. met de bestraffinge van hare godtloosheyt door woorden, ende goede wandelinge, ende andersins, na dat hare beroepinge uytwijst.

9 Te weten, die de wet verlaten.

5

De ¹⁰ quade lieden en verstaen het ¹¹ recht niet: maer die den ¹² HEERE soecken, verstaen ¹³ alles.

10 Hebr. de mannen, ofte, lieden des quaets, Dat is, die het quaet toegedaen zijn, ende het selve bedrijven. siet Iob 11. op vers 11.

11 Dat is, het gene sy schuldigh zijn te gelooven, te doen, ende te laten.

12 Siet 2.Chron. 11. op vers 16.

13 Te weten, dat hen ter saligheyt noodigh is, rakende de saken des geloofs, ende des wandels.

6

^b De arme, ¹⁴ wandelende in sijne oprechtigheyt, is beter, dan die ¹⁵ verkeert is van ¹⁶ wegen, al is hy rijck.

b Prov. 19.1.

14 Vergelijckt boven 2. vers 7. ende de aenteeckeninge.

15 Vergelijckt boven 2. op vers 15.

16 Het Hebreeusch woort beteeckent twee wegen. Het schijnt dat de Heylige Geest alsoo spreeckt, om dat de rechte wegh, die in het midden van twee uyterste gebreken gestelt is, van de onvrome verlaten wort, mits niet alleen tot het eene van de twee uyterste gebreken, maer oock dickwils tot beyde af te wijcken. Men kan het oock alsoo verstaen, dat eenige onvrome sich alsoo gelaten, als ofse vroom waren, ende nochtans onvromelick wandelen, ende handelen: het welcke twee wegen zijn: de eene is, sich met woorden, ende gebeerden te gelaten dat men niet en is: de andere, sich metter daet te betoonen, dat men in der waerheyt is. Ofte, twee wegen zijn, sich by de vrome te veynsen als of men oock vroom waren, ende by de boose sich te dragen, als die recht boos is. Vergelijckt onder vers 18.

7

^c Die de wet bewaert, is een verstandigh soon: maer die ¹⁷ der vraten ¹⁸ metgeselle is, ¹⁹ beschaemt sijnen vader.

c Prov. 29.3.

17 Siet van dese oock Deuter. 21.20. ende boven 23.20, 21. ende verstaet onder deselve alle grove overtreders der wet.

18 D. voeder, ende onderhouder. Hebr. weyder. Vergel. boven 13. op vers 20.

19 Siet boven c. 10. op vers 5. Onder den naem des vaders begrijpt oock de moeder. Siet boven cap. 15. vers 20.

8

Die sijn goet vermeerdert met ²⁰ woecker, ende met ²⁰ overwinste, ²¹ vergadert dat voor den genen, die sich des armen ontfermt.

20 Siet van dese twee woorden Levit. 25. op vers 36.

20 Siet van dese twee woorden Levit. 25. op vers 36.

21 T.w. door de heymelicke beschickinge der Godtlicker voorsichtigheyt, sonder dat hy daer op denckt.

9

Die sijn oore afwendt van de ²² wet te hooren, diens gebedt selfs sal ²³ een grouwel zijn.

22 Te weten, Godts.

23 T.w. Gode. Siet boven cap. 3. op vers 32. ende vergelijckt boven 15.8. ende 21.27.

10

Die de oprechte doet dwalen op eenen ²⁴ quaden wegh, ^d sal selve in ²⁵ sijne gracht vallen: maer de vrome sullen het goede be-erven.

24 Siet boven 2. op vers 12.

d Prov. 26.27.

25 T.w. die hy voor den rechtsinnigen gemaeckt hadde. Siet boven 26. vers 27.

11

Een rijck man is wijs in sijne oogen: maer de arme die verstandigh is, ²⁶ doorsoeckt hem.

26 D. let op hem (te weten, op den rijcken) siende meer op sijn doen, ende laten; dan op den luyster sijner rijckdommen, die noch wijsheyt, noch deught en konnen geven.

12

^e Als de ²⁷ rechtveerdige ²⁸ opspringen van vreughde, is’er groote ²⁹ heerlickheyt: ^f maer als de godtloose opkomen, ³⁰ wort de mensche naeuw gesocht.

e Prov. 11.10, 11.

27 Verstaet insonderheyt de vrome regeerders van landen, ende steden.

28 D. welvaren, geluckigh zijn, floreeren, ende bloeijen.

29 Ofte, çierlickheyt, D. goede, welgestelde order in kerckelicke, ende politijcke saken, trouwe bedieninge van alle ampten, met allerley zegen des Heeren.

f Onder vers 28.

30 T.w. om dat hy sich versteeckt, ende verberght, uyt vreese van vervolgh, ende verdruckinge, die de onvrome regeerders aenrichten, bysonderlick tegen de rechtveerdige. Vergel. onder vers 28.

13

Die sijne overtredingen bedeckt, en sal niet voorspoedigh zijn: maer ^{g 31} diese bekent, ende laet, sal barmhertigheyt verkrijgen.

g Psalm 32.3, 5. 1.Ioan. 1.9, 10.

31 T.w. voor den Heere, ofte oock voor de menschen, als de sake sulcks vereyscht.

14

Welgelucksaligh is de mensche, ³² die geduerighlick vreest: maer die sijn ³³ herte verhardt, sal in ’t quaet vallen.

32 D. die oprechtelick bekeert zijnde door ware eerbiedinge, die hy Godt toedraeght, hem vreest te vertoornen, ende voor oogen nemende de straffen, die den quaden bereyt zijn, sich in ootmoet, ende kinderlicke vreese, na de geboden Godts aenstelt, om niet verloren te gaen.

33 Dat is, sich gantsch moetwilligh aenstelt, ende tot wederspannigheyt overgeeft. Vergelijckt Exod. c. 4. op vers 21. ende 8. op vers 15. ende 32. op vers 9. 2.Reg. 17. op vers 14.

15

De godtloose heerschende over een arm volck, is een brullende leeuw, ende beyr, ³⁴ die gins, ende weer loopt.[kolom]

34 Te weten, van honger, om eenen roof te krijgen: gelijck van den duyvel wert geseyt, 1.Petr. 5.8.

16

Een ³⁵ Vorst, die van alle verstant gebreck heeft, is oock ³⁶ veelvoudigh in verdruckingen: [maer] ³⁷ die de gierigheyt haet, sal ³⁸ de dagen verlengen.

35 Ofte, Voorganger, ofte, Leytsman, ofte, Overste, die het volck voorgaet in het ampt der regeeringe. Siet Neh. 11.11. ende d’aenteeck.

36 D. een groot onderdrucker, ofte doet veelderley overlast aen sijne onderdanen, ende is daerom oock self Godts straffe ende velerley onderdruckinge onderworpen.

37 T.w. elck een, T.w. der voorgangeren, die het vuyl gewin, ofte, de gierigheyt haten.

38 T.w. sijns levens, D. een langh leven hebben door de middelen daer toe van Godt verordineert. Vergel. bov. 3. op vers 2.

17

Een mensche ³⁹ gedruckt om het ⁴⁰ bloet eener ⁴¹ ziele, ⁴² sal na den kuyl ⁴³ toe vlieden; ⁴⁴ men en ondersteune hem niet.

39 D. vervolght van de bloetwreker, ende beanghst van sijne conscientie. Anders, die gewelt heeft gedaen aen het bloet eener ziele, T.w. dat hy moetwillens, ende ten onrechte vergoten heeft.

40 D. den dootslagh. siet Gen. 37. op vers 26.

41 D. eens menschen. Siet Genes. cap. 12. op vers 5.

42 Dat is, na het verderf, ofte na sijnen ondergangh. Alsoo is het woort kuyl genomen, Psalm 7. vers 16. ende 28.1. ende 30.4. ende 40. vers 3.

43 T.w. uyt vreese der Godtlicker wrake, soo dat hy herwaert, ende derwaert de vlucht nemende, onvoorsiens in eenigh verderf vallen sal.

44 And. laet niemant hem vast houden, T.w. op dat hy in den kuyl immers gerake, daer in hy moet wesen, D. niemant soecke hem te verlossen, ofte te verbergen, ofte op eenige andere maniere van de straffe vry te maken.

18

Die ⁴⁵ oprecht wandelt, sal behouden worden: maer ⁴⁶ die sich verkeerdelick draeght in ⁴⁷ twee wegen, sal ⁴⁸ in den eenen vallen.

45 Siet boven c. 2. op vers 7.

46 Siet bov. 2. op vers 15. ende bov. vers 6.

47 Siet boven op vers 6.

48 D. sal in eenen van beyden verloren gaen, te weten, ’t zy dat hy hem by de vrome voeght in sijnen uyterlicken wandel, om deselve gelijck te schijnen, ofte door eenigen schijn sich vergeselschapt by de quade, om van hare profijten te genieten.

19

Die sijn lant bouwt, sal met broot verzadight worden: maer ⁴⁹ die ydele [menschen] volght, sal met armoede ⁵⁰ verzadight worden.

49 Siet boven 12. op vers 11.

50 Siet Iob 7. op vers 4.

20

Een ⁵¹ gantsch getrouw man sal ⁵² veelvoudigh zijn in zegeningen: ^h maer die haestigh is om rijck te worden, en sal ⁵³ niet onschuldigh wesen.

51 Hebr. een man van waerheden, ofte, van trouwheden. Siet boven 11. op vers 17. Verstaet eenen, die waerachtigh, oprecht, ende trouw in sijnen handel is.

52 D. sal seer gezegent worden. Godt sal hem goet doen, ende de vrome sullen hem goet toewenschen.

h Prov. 13.11. ende 20.21. ende 23.4.

53 D. niet sonder nadencken van ongerechtige handelingen, misbruycken, ende sonden; ende daerom oock niet onstrafbaer gehouden worden.

21

ⁱ De ⁵⁴ aengesichten te kennen, en is ⁵⁵ niet goet: want een man sal ⁵⁶ om een stuck broots overtreden.

i Prov. 18.5. ende 24.23.

54 Siet Deut. 1.17. ende d’aent. Dit is even soo veel, als de aengesichten, ofte, persoonen aen te nemen, Levit. 19.15. siet oock aldaer d’aenteeck.

55 D. gantsch quaet. siet boven 17. op vers 26.

56 De sin is, indien men de persoonen in ’t gerichte mochte aensien, de menschen en souden gantsch geen werck van overtredingen maken: om een stuck broots, (alsoo men seyt) ja om niet met allen soude men groote schelmerije bedrijven.

22

Die ⁵⁷ sich haestet na goet, is ⁵⁸ een man van eene boose ooge: maer hy en weet niet ⁵⁹ dat het gebreck hem overkomen sal.

57 Verstaet eene verhaestinge, die met groote beroeringe, ende bekommeringe des geestes vereenight is: gelijck oock het Hebreeusch woort voor beroert worden, overgeset wort, 2.Sam. 4.1. in d’aenteeck. Iob 4.5. ende 21.6. ende 23.15.

58 D. die eene boose ooge heeft. Verstaet een nijdigh, stuer, ende gierigh mensche. Siet Deut. 15. op vers 9. ende bov. 23. op vers 6.

59 T.w. soo wel van Godt, dien hy vergramt door sijne gierigheyt, ende wreetheyt: als van de menschen, die hy daer mede beschadight.

23

Die eenen mensche ⁶⁰ bestraft, sal ⁶¹ achter na gunste vinden; meer dan die ⁶² met de tonge vleyt.

60 T.w. met woorden. siet boven cap. 15. vers 31.

61 T.w. als hy, die bestraft is geweest, bevinden, ende bemercken sal, dat de bestraffinge hem goet gedaen heeft. Anders, my navolgende.

62 Vergel. bov. 2.16. ende d’aent. op het woort vleijen.

24

Die sijnen vader, ofte sijne moeder berooft, ende seyt, ⁶³ ’t En is geene overtredinge; die is ⁶⁴ des verdervenden mans geselle.

63 Als of hy seyde: ’t En is geene dieverije, die Godt in sijne wet verbiedt, overmits het goet my na haren doot toekomt.

64 Ofte, den verdervenden man, ofte, des mans der verdervinge, D. ofte des moordenaers, om dat hy sijnen vader, ofte moeder, ofte beyden, de middelen beneemt, daer mede sy haer leven moeten onderhouden, ofte des verquisters, ende doorbrengers, van den welcken siet bov. 18.9. Van’t woort verderven, siet Iudic. 20. op vers 21.

25

^k Die ⁶⁵ grootmoedigh is, verweckt gekijf: maer die op den HEERE vertrouwt, ⁶⁶ sal vet worden.

k Prov. 13.10. ende 15.18. ende 29.22.

65 Hebr. breet, of, wijt van ziele.

66 D. rijck, ende welvarende aen lijf, ende ziele, T.w. overmits hy nederigh zijnde, ende sich op Godt alleen verlatende, niet anders dan in vrede met sijnen naesten soeckt te leven.

26

Die ⁶⁷ op sijn herte vertrouwt, die is een sot: maer die ⁶⁸ in wijsheyt wandelt, die sal ontkomen.

67 Dat is, die op sijnen eygenen sin staet, ende sijn eygen goetduncken alleen volght.

68 D. na de leere, die de rechte wijsheyt is, ons in Godts woort voorgeschreven, ende na den raet der gener, die deselve volgen.

27

^l Die den armen geeft, en sal geen gebreck hebben: maer die sijne ⁶⁹ oogen verberght, ⁷⁰ sal veel vervloeckt worden.

l Deut. 15.7, 8, 10. Prov. 19.17. ende 22.9.

69 T.w. van den armen, door onbarmhertigheyt, ende gierigheyt.

70 Hebr. sal veelvoudigh zijn van vervloeckingen, D. sal seer vervloeckt worden: alsoo bov. vers 20. veelvoudigh in zegeningen, voor de gene, die seer gezegent wort.

28

^m Als de godtloose opkomen, ⁷¹ verberght sich de mensche: maer als sy omkomen, vermenighvuldigen de rechtveerdige.

m Boven vers 12.

71 Vergel. boven de laetste aenteeck. op vers 12.