Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxj. Capittel.

’s Koninghs herte in Godts hant, vers 1. eygen goetduncken, ende het wegen der herten, 2. gerechtigheyt, ende offer, versen 3, 27. hooghmoet ende bedrijf der godtloosen, 4, 24. vlijtigheyt, ende haesten na goet, 5. onrechtveerdigen rijckdom, 6. godtloose, 7, 10, 12, 15, 18, 27, 29. verdorventheyt, ende suyveringe des menschen, 8. kijfachtige vrouwe, 9, 19. Tucht, 11. onbarmhertigheyt tegen armen, 13. giften ende geschencken, 14. rechtveerdige, rechtsinnige, weldadige, 15, 18, 21, 26, 29. wijsheyt, verstant, ende raet, 16, 20, 22, 30. wellust, 17. tonge, 23. luyheyt, 25. gierigheyt, 26. valsche getuygen, 28. onwederstaenlickheyt van Godts raet ende wercken, 30. victorie, 31.

1

DEs Koninghs herte is ¹ in de hant des HEEREN, [als] ² waterbeken; hy neyght het tot al dat hy wil.

1 D. in sijn gebiedt, ende macht, om dat na sijne wijsheyt te leyden, ende te stieren.

2 D. gelijck waterbeken zijn in de hant der hovenieren, ende lantlieden, om die herwaerts, ende derwaerts tot nut des lants in, ofte uyt te laten, ende voort te leyden.

2

^{a 3} Alle wegh des menschen is recht in sijne oogen: maer de HEERE weeght de ⁴ herten.

a Prov. 16.2.

3 Siet de verklaringe van dit vers bov. 16. op vers 2.

4 Ofte, geesten, als bov. 16.2. Oversulcx beteeckent hier het woort herten soo veel, als daer het woort geesten; T.w. gedachten, genegentheden, bewegingen, ende voornemen: alsoo Psalm 7. vers 10. ende 26.2.

3

^{b 5} Gerechtigheyt, ende recht te doen, is by den HEERE uytgelesener dan offer.

b 1.Sam. 15.22. Psalm 50.8, 14. Iesa. 1.11, 16. Hos. 6.6.

5 De verklaringe deser maniere van spreken, siet Gen. 18. op vers 19. ende 1.Reg. 10. op vers 9.

4

⁶ Hoogheyt der oogen, ende ⁷ trotzigheyt des herten, [ende] de ⁸ ploeginge der godtloosen, zijn sonde.

6 Siet bov. 6. op vers 17.

7 Hebr. breetheyt des herten, D. stoutheyt, ende grootsheyt des herten. Siet Psalm 101.5. ende d’aenteeck.

8 D. het bedrijf. Verstaet al wat sy heymelick versinnen, ende openbaerlick in ’t werck stellen: alsoo is ’t woort smeden, genomen. siet bov. 3. op vers 29. alwaer ’t Hebreeusch woort oock kan ploegen overgeset worden. Ofte aldus: Hoogheyt der oogen, ende breetheyt des herten, zijn de ploeginge, ofte, het bedrijf der godtloosen, [ende] sonde. And. de lampe der godtloosen. D. haer welvaren, ende voorspoet, is sonde.

5

^c De gedachten des vlijtigen zijn ⁹ alleen ¹⁰ tot overschot; maer eens yeders ¹¹ die haestigh is, alleen tot gebreck.

c Prov. 10.4. ende 13.4.

9 And. waerlick, of, gewisselick. alsoo in ’t volgende lidt van dit vers.

10 D. worden soo gezegent van Godt, dat de vlijtige arbeyder daer van niet alleen sijnen dagelickschen nootdruft en krijght, maer oock wat daer en boven voor eenen extraordinaren noot, ende voor sijne kinderen.

11 D. die met eene schielicke, ende onvoorsichtige haestigheyt door allerley middelen soeckt rijck te worden. Vergel. bov. 20.21.

6

^{d 12} Te arbeyden om schatten met een ¹³ valsche tonge, is eene ¹⁴ voortgedrevene ydelheyt der gener, ¹⁵ die den doot soecken.

d Prov. 10.2, 4. ende 13.11.

12 Hebr. het werck der schatten, D. de arbeyt die gedaen wort, om veel goets by een te rapen.

13 Hebr. tonge der valsheyt: D. die met valsheyt ende bedrogh omme gaet. Verstaet hier onder alle ongerechtigheyt. Vergel. bov. 6.17. ende de aenteeck.

14 Verstaet ydelheyt, die seer onweerdigh, nietigh, ende vruchteloos is, zijnde te vergelijcken by kaf, ende stof, dat uyt oorsake sijner lichtigheyt door eenen stercken wint herwaerts ende derwaerts verwaeyt wort.

15 Dat is, die sich in gevaer der tijdelicker, ende eeuwiger straffe begeven.

7

De ¹⁶ verwoestinge der godtloosen ¹⁷ salse doorsnijden; om datse weygeren ¹⁸ recht te doen.

16 Te weten, waer door sy haren naesten verwoesten. Ofte, als sommige, waer door sy self verwoest sullen worden.

17 Ofte, salse doorzagen, neder vellen: gelijck wanneer eenen boom afgezaeght wort: Dat is, sal oorsake zijn, datse door Gods rechtveerdigh oordeel teenemael uytgeroeijet worden. Het schijnt dat hier gesien wort op de maniere van straffe, waer door de misdadige van de Overheyt met der zage doorsneden wierden. Siet 2.Sam. 12. op vers 31. Anders, salse by blijven, Te weten, tot datse oock verwoest sullen worden. Anders, den roof der godtloosen salse verschricken.

18 D. een yegelick het sijne te geven.

8

De wegh des menschen is ¹⁹ gantsch verkeert, ende ²⁰ vreemt: maer ²¹ het werck des suyveren, is recht.

19 T.w. door de verdorventheyt sijner nature.

20 T.w. van Godt ofte van de ware suyverheyt ende heyligheyt.

21 D. die door den geest der heylighmakinge gesuyvert is.

9

^e ’t Is beter te woonen op eenen hoeck [kolom] ²² des dacks, dan met eene kijfachtige huysvrouwe, ende dat [in] een ²³ huys van geselschap.

e Prov. 21.19. ende 25.24. ende cap. 27. vers 15.

22 Want de daken in’t lant van Canaan waren plat, in dewelcke het niet bequaem en was te woonen, om datse voor den wint, ende regen open waren: ende voornemelick in hare hoecken, daer het regenwater vergaderde, ende afliep. Vergel. Deut. 22. op vers 8.

23 D. in een wijt, ofte ruym huys, daer in men gemackelick kan woonen met vele geselschap, niet benauwt zijnde door de enghte der plaetse als in eenen hoeck. Een huys van geselschap kan men oock verstaen van een huys, daer in een man met een wijf t’samen woonen onder eene huyshoudinge begrepen zijnde. Vergel. onder vers 19.

10

De ziele des godtloosen begeert ²⁴ het quaet: ²⁵ sijn naesten en krijght geene genade in sijnen oogen.

24 Verst. het quaet der schult, Dat is, de sonde.

25 Ofte, metgeselle, of, vrient. De sin is, dat de godtloose gantsch genegen is, om een yeder quaet te doen; ofte, dat hy oock sijnen eygenen vrient niet en spaert. Siet van het Hebreusch woort, bov. cap. 14. op vers 20.

11

^f Als men den spotter ²⁶ straft, wort de slechte wijs: ende als men den wijsen ²⁷ onderricht, ²⁸ neemt hy wetenschap aen.

f Proverb. 19.25.

26 T.w. niet alleen met woorden, maer oock met oplegginge van boete, gelijck het woort hier mede brenght, ofte oock, met slagen, gelijck de text luyt, boven cap. 19. vers 25.

27 T.w. met woorden. Siet bov. 19. op vers 25. And. als hy, Te weten, de slechte, verstandelick let op den wijsen, etc.

28 D. hy voeght by sijne voorgaende wetenschap noch andere, dewijle hy de goede leere ontfanght, ende navolght. Vergel. bov. 1.5.

12

De rechtveerdige ²⁹ lett verstandelick op des godtloosen huys; als [Godt] de godtloose ³⁰ in ’t quade stort.

29 Te weten, om sijn profijt te doen met de aenmerckingen van de oordeelen Godts.

30 Te weten, in’t quaet der straffe. Anders, om het quaet, te weten, der sonde, omkeert, Dat is, om de sonden, diese dagelicks bedrijven, verderft, ende uytroeyt. Anders kan dit vers aldus vertaelt worden: Hy, te weten, Godt, onderwijst den rechtveerdigen door het huys des godtloosen, die de godtloose in het quade stort. Ofte aldus: Het welcke (Te weten, huys) de godtloosen in het quade stort.

13

Die sijn oore stopt voor het ³¹ geschrey des armen; die sal oock ³² roepen, ende niet verhoort worden.

31 Te weten, waer door hy schreyt om hulpe in sijne armoede.

32 Te weten, tot Godt, ofte de menschen, als hy in eenigen noot gestelt is.

14

^g Eene gifte ³³ in ’t verborgen ³⁴ houdt den toorn onder: ende een geschenck ³⁵ in den schoot, de stercke grimmigheyt.

g Prov. 17.8. ende 18.16.

33 Te weten, gegeven aen den richter, ofte yemant die seer vergramt is.

34 Dat is, neemt hem wech, druckt hem neder, ofte, bluscht hem uyt.

35 Siet boven 17. op vers 23.

15

’t Is den rechtveerdigen eene blijdtschap, ³⁶ recht te doen: maer voor den werckers ³⁷ der ongerechtigheyt is het ³⁸ verschrickinge.

36 Te weten, ofte in haer gemeyne leven, ofte in een bysonder officie, daer in hy gestelt is, om het recht aen andere te bedienen.

37 Het zy dat hy de ongerechtigheyt werckt als een privaet mensche, ofte als een publijck persoon.

38 Ofte, verslagentheyt, verstooringe, Te weten, ofte, als hy self recht moet doen, ofte, wanneer het van anderen geschiet.

16

Een mensche die van den wegh des verstants afdwaelt; sal in de gemeynte der ³⁹ dooden ⁴⁰ rusten.

39 Verstaet der dooden, niet alleen na het lichaem, maer oock na de ziele. Siet van het Hebreusch woort boven 2. op vers 18.

40 Dat is, geduerighlick blijven.

17

Die ⁴¹ blijdtschap lief heeft, die sal ⁴² gebreck lijden: die ⁴³ wijn, ende olie lief heeft, en sal niet rijck worden.

41 Te weten, ongeoorloofde, godtloose, ende onmatige blijdtschap.

42 Hebr. een man des gebrecks, ofte, der behoefte zijn.

43 Dat is, die een wellustigh, ende overdadigh leven soeckt. Hier voortijden in vrolicke maeltijden gebruyckte men nevens den wijn, vele olien, ende salven, daer mede sy hare leden, maer insonderheyt het hooft, bestreken, tot bewaringe van de gesontheyt, ende verquickinge van den geest. Siet Ruth 3. op vers 3. Psalm 23.5. onder 27.9. Cant. 1.3. Amos 6.6. Matth. 26.7. Boven desen hadde de olie in’t Ioodsche lant noch veel ander gebruyck. Siet Iudic. 9. op vers 9. ende onder vers 20. maer hier wort gesproken van het misbruyck der olie, ende des wijns, zijnde onder dese twee dingen oock alle andere begrepen, die den mensche tot vermakinge gegeven zijn.

18

^{h 44} De godtloose is een ⁴⁵ rantsoen voor de rechtveerdige; ende de trouwloose voor de oprechte.

h Proverb. 11.8.

44 De sin is, dat in vele gemeyne straffen de vrome uyt de perijckelen, die haer meest plegen te dreygen, onversiens geraken, ende de godtloose door Godts wijse, ende rechtveerdige regeeringe, in hare plaetse komen, als ofse haer losgelt waren. Siet boven cap. 11. op vers 8.

45 Verstaet den prijs, die gegeven wort om yemant uyt eenigh lijden te verlossen.

19

ⁱ ’t Is beter te woonen in ⁴⁶ een woest lant; dan by een ⁴⁷ kijfachtige, ende toornige huysvrouwe.

i Boven vers 9. ende ond. 25.24.

46 Hebr. in een lant der woestijne.

47 Hebr. een huysvrouwe der kijvingen, ende der toornigheyt. Vergelijckt boven vers 9. ende cap. 19. vers 13.

20

In des wijsen wooninge is een gewenschte ⁴⁸ schat, ende olie: maer een sot mensche verslindt sulcks.

48 Dienende tot onderhoudinge, en vermakinge des menschen; waer onder oock was de olie. Siet boven de aenteeck. op vers 17.

21

Die ⁴⁹ rechtveerdigheyt, ende ⁵⁰ weldadigheyt najaeght, sal ’t leven, ⁵¹ rechtveerdigheyt, ende eere vinden.

49 Te weten, waer door men een yeder geeft, dat men hem na het burgerlicke recht schuldigh is.

50 Te weten, waer door men den mensche uyt liefde, ende mildigheyt goet doet na den eysch van de Goddelicke, ende naturelicke wet. Siet boven cap. 3. op vers 27.

51 Dat is, Godt sal maken, dat hem oock recht van de menschen sal gedaen worden.

22

⁵² De wijse ⁵³ beklimt der geweldigen stadt; ende werpt de ⁵⁴ sterckte hares vertrouwens neder.

52 De sin is, dat wijsheyt meer te achten is dan sterckte. Eccles. capit. 9. vers 16. gelijck de ervarentheyt leert, dat dickwils veel meer uytgerecht wort door het wijs beleyt van een Overste, dan door de groote menighte der krijghslieden.

53 Te weten, in tijt van oorloge.

54 Dat is, de sterckten, daer op de stadt haer verliet.

23

^{k 55} Die sijnen mont, ende sijne tonge bewaert, bewaert sijne ziele van benauwtheden.

k Prov. 18.21.

55 Dat is, die wel toesiet dat hy met quade, lichtveerdige, ende twistgierige propoosten Godt niet en vertoornt, ende sijnen naesten niet tegens hem op en hitst.

24

⁵⁶ Die een hoovaerdigh poccher is,

56 Ofte, die hoovaerdigh, [ende] trotzigh, ofte, vermeten is, wiens naem is spotter, gaet met, etc.

[fol. 286v]

⁵⁷ sijnen naem is spotter; ⁵⁸ hy gaet met hoovaerdige verbolgentheyt te wercke.

57 D. gelijck hy in der waerheyt een spotter is, soo mach hy oock alsoo wel genaemt worden; overmits hy alle goede vermaningen verwerpt, ende tegen sijnen naesten met verachtingen des selven trotzelick uytvaert. Siet een exempel in Haman, Esth. 3.5, 6.

58 D. hy doet alle dingen door hooghmoedige, ende oploopende sinnen, volgende niet eenige reden, maer sijne ongebondene passien.

25

De ⁵⁹ begeerte des luyaerts sal ⁶⁰ hem dooden: want sijne handen weygeren te wercken.

59 Te weten, waer door hy wenscht sijnen nootdruft te hebben, sonder daer toe door eerlicken arbeyt te geraken.

60 Niet alleene tot groote armoede brengen, maer oock tot sijnen geheelen ondergangh.

26

Den gantschen dagh begeert hy ⁶¹ begeerlicke dingen: maer ^l de rechtveerdige ⁶² sal geven, ende niet inhouden.

61 Hebr. de begeerte. And. begeert de begeerige, D. de mensche die seer begeerigh is, T.w. om goet te krijgen. Siet Iob 35. op vers 13.

l Psalm 37.26.

62 T.w. aen den armen, ende nootdruftigen, ende dat na sijn vermogen, van het gene dat hem Godt verleent heeft.

27

^m Het offer der godtloosen is een grouwel: hoe veel te meer als sy ’t met een ⁶³ schendelick voornemen brengen?

m Prov. 15.8. Iesa. 1.13. Ierem. 6.20. Amos 5.21.

63 T.w. expresselick voorhebbende eenige boosheyt daer mede uyt te richten, ende gelijck als Godt aenroepende tot een hulpe van haer schelmerije. siet hier van een exempel in Bileam, Num. 23.1.

28

^{n 64} Een leugenachtigh getuyge sal vergaen: ende een man ⁶⁵ die hoort, sal spreken ⁶⁶ tot overwinninge.

n Prov. 19.5, 9.

64 Hebr. een getuyge der leugenen.

65 T.w. na de wet des Heeren, ende sonderlingh na ’t gebodt van geen valsch getuygenisse te geven: Of, die neerstelick toehoort, ende niet anders getuyght dan ’t gene hy gehoort, of gesien heeft.

66 And. altoos, T.w. ’t zy dat hy geroepen wort in ’t gerichte, om getuygenisse te geven, of andersins om yet na de waerheyt, die hem bekent is, te verhalen, alsoo noodigh, ende stichtelick is.

29

Een godtloos man ⁶⁷ sterckt sich in sijn aengesichte: maer de oprechte, ⁶⁸ die maeckt sijnen wegh vast.

67 Ofte, stijft sich: D. verhardt sijn aengesichte. De sin is, dat hy met groote hartneckigheyt, ende onbeschaemtheyt sijnen eygenen sin volght, sonder acht te geven op het gene dat recht, ende hem bevolen is.

68 Te weten, om dat hy alle sijn doen, ende laten na Godes woort aenrecht.

30

Daer en is geene wijsheyt, nochte daer en is geen verstant, nochte daer en is geen raet ⁶⁹ tegen den HEERE.

69 D. die met des Heeren wijsheyt ende verstant, etc. te vergelijcken zy, ende die soude konnen wederstaen.

31

^o Het ⁷⁰ peert wort bereyt tegen den dagh des strijts: maer de ⁷¹ overwinninge ⁷² is des HEEREN.

o Psalm 33.17.

70 Verstaet onder dit woort alle uyterlicke middelen, die tegen de oorloge, ende den strijt plegen aengeleyt te worden.

71 Siet 2.Sam. 8. op vers 6.

72 D. komt van den Heere.