Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xx. Capittel.

Misbruyck des wijns, vers 1. Koningen, versen 2, 8, 26, 28. twist, 3. luyheyt, 4, 13. raet, 5, 18. roemredigheyt ende trouwe, 6. oprechtigheyt, 7. aller menschen sondige staet, 9. gewicht ende mate, 10, 23. oordeel van kinderlicke wercken, 11. hoorende oore, siende ooge, 12. practijcken der koopers, 14. dierbaerheyt der wijse redenen, 15. borghtocht, 16. onrechtveerdigh gewin, 17. Achterklap, 19. Sijne ouders vloecken, 20. haestige rijckdom, 21. wraeckgierigheyt, ende wachten op den Heere, 22. Godt regeert des menschen gangh, 24. Geloften, 25. des menschen ziele, 27. jeught ende ouderdom, 29. straffe der boosen, 30.

1

DE ¹ wijn is een spotter, ² de stercke dranck is ³ woelachtigh: al wie ⁴ daer in dwaelt, ⁵ en sal niet wijs zijn.

1 Dat is, de wijn ende andere stercke dranck door overdaet misbruyct zijnde, maeckt dat de menschen, diese misbruycken, spotters, ende gewoelmakers worden.

2 Hebr. schechar. Siet van dit woort Levit. cap. 10. op vers 9.

3 Ofte, vvoelende, ofte, een gevvoelmaker, D. die tot roepen, tieren, kijven, slaen, vechten, etc. den mensche verweckt. Siet ond. 23. vers 29. item Hose. 4. versen 11, 18. ende van ’t Hebreeusch woort, boven 7.11.

4 D. in het drincken des selven de mate te buyten gaet. Siet deselve maniere van spreken in het quade genomen, Ies. cap. 28. vers 7. ende in’t goede, boven 5. vers 19. op het woort doolt.

5 D. en sal de ware wijsheyt niet leeren, als daer toe onbequaem zijnde. Of, en is niet vvijs, Dat is, niet verstandigh, niet wel bedacht, niet Godtvreesende, nochte deughtsaem.

2

^a De schrick ⁶ eens Koninghs is als het brullen ⁷ eens jongen leeuws: die sich tegen ⁸ hem ⁹ vergramt, sondight ¹⁰ tegen sijne ziele.

a Prov. 16.14. ende 19.12.

6 T.w. den welcken een Koningh yemant in sijne toornigheyt aenbrenght. Verstaet alsoo de verschrickinge der menschen, Genes. 9.2. De schrick Godts, Genes. 35.5. De schrick der Israëliten, Deuter. 2.25.

7 Siet boven 19. op vers 12.

8 Namelick, den Koningh.

9 T.w. met gramme, ende toornige propoosten den Koningh bejegent.

10 Dat is, tegen sijn leven, het welcke hy in groot perijckel brenght. Vergel. Numer. 16.38. ende 1.Reg. 2.23. ende boven 8.36. mitsgaders d’aenteeckeninge.

3

^b ’t Is eere voor een man, van twist ¹¹ af te blijven: maer een yeder dwaes salder sich in mengen.

b Prov. 17.14.

11 Hebr. te sitten. Sitten voor blijven, siet 2.Chron. 32. op vers 10.

4

Om ¹² den winter en sal de luyaert niet ploegen: daerom sal hy ¹³ bedelen in den oogst; maer ¹⁴ daer en sal niet zijn.

12 T.w. die in den zaeytijt na by is: Dat is, om de koude die dan begint aen te komen, ofte om ’t quaet weders wille. Anders, in den herfst en sal den luyaert, etc. Maer het Hebreeusch woort choreph is tegen den somer gestelt, Genes. 8.22. Psalm 74.15. Amos 3.17. Zach. 14.8. Ende de winter is alsoo genoemt, om dat hy gelijck de smaet is der aerde, wech nemende alle schoonheyt, groenheyt, ende lieflickheyt derselver.

13 Het Hebreeusch woort is aldus genomen, Psalm 109.10.

14 T.w. dat hy soude mogen maeijen, gelijck andere, die geploeget, ende gezaeijet hebben.

5

^c De ¹⁵ raet in het herte eens ¹⁶ mans is [als] ¹⁷ diepe wateren: maer een man ¹⁸ van verstande sal ¹⁹ dien ²⁰ uythalen.

c Prov. 18.4.

15 D. de wijsheyt waer door men weet sich selven, ende anderen in alle voorvallende dingen wel te raden.

16 Te weten, die wijs, voorsichtigh, ende kloecksinnigh is.

17 Siet boven 18. op vers 14.

18 D. die verstandigh is, alsoo boven 10.23. ende 11.12.

19 Te weten, raet.

20 D. uytputten, ende uyttrecken, Te weten, met den wijsen te vragen, aen te hooren, ende alsoo te leeren. Vergel. boven 1.5. Ofte verstaet, dat eens diepsinnigen, ende eensamen mans genegentheyt, ende voornemen, noch eenighsins van een verstandigh man kan ondersocht, gesondeert, en ontdeckt worden.

6

Elck een van de menighte der menschen, roept sijne ²¹ weldadigheyt uyt: maer wie sal eenen ²² recht trouwen man vinden?

21 D. roemt sich over sijne goede wercken, ende weldaden, die hy aen andere bewijst; doch dickwils met onwaerheyt, door enckele eergierigheyt.

22 Hebr. een man der getrouwigheden. De vrage geeft hier te kennen, datter weynige soodanige te vinden zijn. Siet gelijcke maniere van vragen ond. 31.10.

7

De rechtveerdige wandelt steets in sijne ²³ oprechtigheyt: welgelucksaligh zijn sijne kinderen na hem.

23 Siet Genes. 20. op vers 5.

8

Een ²⁴ Koningh sittende ²⁵ op den throon des gerichts, ^{d 26} verstroyt alle ²⁷ quaet met sijnen oogen.

24 T.w. die wijs, vroom, ende gerechtigh is.

25 Om onder sijnen volcke het recht uyt te spreken.

d Onder vers 26.

26 Dat is, doet van hem, ende sijn volck alle boosheyt, ende boose wech ruymen, ende uyt sijnen lande delgen, gelijck de sonne met haer schijnsel de dicke nevelen, ende dampen verdrijft. Vergel. Psalm 101.4.

27 T.w. mits de misdadige voor hem te citeeren, kennisse te nemen van hare boose stucken, daer over haer te overtuygen, te veroordelen, ende te bestraffen. Ia hy weetse met eenen opslagh der oogen te verschricken, ende te verjagen.

9

^e Wie kan ²⁸ seggen, Ick hebbe mijn herte gesuyvert: ick ben reyn van mijne sonde?

e 1.Reg. 8.46. Iob 14.4. Psalm 51.7. Eccles. 7.20. 1.Ioan. 1.8.

28 Te weten, metter waerheyt. ’t Is eene vrage, die sterck loochent. Siet Genes. cap. 18. op vers 17.

10

^{f 29} Tweederley ³⁰ weeghsteen, twee-[kolom]derley ³¹ Epha, is ³² den HEERE een grouwel, ³³ ja die beyde.

f Deuter. 25.13. Prov. 11.1. Onder vers 23.

29 Hebr. steen ende steen, Epha ende Epha, Dat is, tweederley steen, ende tweederley Epha, Te weten, een groote, om daer mede in te koopen, ende een kleyne, om daer mede te verkoopen, alsoo Deuter. 25.13. siet de aenteeck. aldaer, item onder vers 23.

30 D. gewichte. Siet Levit. 19. op vers 36.

31 Dat is, mate. Wat Epha eygentlick voor een mate geweest zy, siet Exo. cap. 16. op vers 36.

32 Hebr. des Heeren grouvvel. Siet boven 3. op vers 32.

33 Siet deselve maniere van spreken boven 17.15. ende onder vers 12.

11

Een jongen sal oock ³⁴ door sijne handelingen sich bekent maken, of ³⁵ sijn werck suyver, ende of het recht sal wesen.

34 D. door sijne kinderlicke manieren, die in sijne eerste jaren haer vertoonen.

35 Verstaet sijn leven, het welcke hy in toekomenden tijt leyden sal.

12

^{g 36} Een hoorende oore, ende een siende ooge heeft de HEERE gemaeckt, ja die beyde.

g Exod. 4.11. Psalm 94.9.

36 De sin is, dat van Godt zijn niet alleen de instrumenten, ende wercktuygen der uyterlicke sinnen, maer oock de macht, om die te gebruycken, ende de gave, om wel te gebruycken. Sommige verstaen dit in het bysonder van de gehoorsaemheyt die de ondersaten haren Overheden schuldigh zijn, ende van de wijse, ende voorsichtige regeeringe, waer door de Overheden trouwe oogen moeten hebben over het welvaren harer ondersaten.

13

^h Hebt den ³⁷ slaep niet lief, op dat ghy niet arm en wordet: ³⁸ opent uwe oogen, ³⁹ verzadight u met ⁴⁰ broot.

h Prov. 19.15.

37 T.w. die onmatigh is, ende uyt luyheyt voort komt, boven 19.15.

38 Te weten, na dat de nature haren behoorlicken slaep gehadt heeft; begeeft u dan tot eerlicken arbeyt, om de kost te winnen.

39 ’t Is een bevel, inhoudende de belofte van verzadight te sullen worden. Siet van sulcke maniere van spreken bov. 3. op vers 25.

40 Verstaet, lichamelicken nootdruft. Siet Genes. 3.19. ende 18.5. mitsgaders de aenteeck.

14

⁴¹ Het is quaet, het is quaet, sal de kooper seggen: maer ⁴² als hy wech gegaen is, dan sal hy sich beroemen.

41 Te weten, het goet, ofte, de waere, die de kooper dinght, om te koopen; lakende alsoo uyt eygen baetsoeckinge het gene hy geerne hadde.

42 D. als hy tot sijn eygen voordeel den koop gedaen heeft, gaet hy sijns weeghs, ende prijst sich selven, dat hy door sijne loosheyt de waere onder hare weerde gekocht heeft.

15

Gout is’er, ende menighte van ⁴³ robijnen: ⁱ maer de ⁴⁴ lippen der wetenschap zijn een kostelick ⁴⁵ kleynoot.

43 Siet Iob cap. 28. op vers 18.

i Prov. 3.14, 15.

44 D. die wetenschap voortbrengen. Verstaet wijse, ende deughtsame propoosten, alsoo boven 14. vers 7. Vergelijckt oock boven 12. vers 19. ende siet de aenteeck.

45 Hebr. vat, ofte, gereetschap. Siet Iob cap. 28. op vers 17.

16

^k Als ⁴⁶ [yemant ⁴⁷ voor] eenen ⁴⁸ vreemden borge geworden is, ⁴⁹ neemt ⁵⁰ sijn kleedt; ende pandt hem voor ⁵¹ de onbekenden.

k Prov. 11.15. ende 27.13.

46 Van de invoeginge deses woordekens vergelijckt boven 11.15. ende onder 27.13.

47 Dit woordeken is hier ingevoeght uyt het volgende lidt van dit vers. Vergel. boven 11. vers 15. ende onder 27.13.

48 Dat is, die u onbekent is, ende van wiens middelen ghy geene sekerheyt en hebt, om van sijne betalinge onbesorght te wesen.

49 Te weten, ghy, tot wiens versekeringe de borge gestelt is.

50 T.w. des genen die borge geworden is voor eenen onbekenden, ende dat tot een pandt, ende sekerheyt, dat hy voor den vreemden, soo hy in gebreke valt, sal betalen.

51 Te weten, lieden. Anders, voor eene uytlandische vrouwe, alsoo ond. 27. vers 13. Verstaet door eene uytlandische vrouwe, eene hoere, ofte, die u onbekent is. Siet bov. 2. op vers 16.

17

^l Het broot ⁵² des leugens is den mensche soet: maer daer na ⁵³ sal sijn mont vol van ⁵⁴ zantsteenkens worden.

l Prov. 9.17.

52 D. het goet door valsche, ende bedriegelicke middelen gekregen. Siet boven 4. op vers 17. item vergelijckt bov. 9.17. ende d’aenteeck.

53 De sin is, dat sulck goet hem in ’t eynde sal schadelick zijn, ende groot verdriet toebrengen.

54 Ofte, breecksteenen, ofte, keysteenkens. Siet het Hebreeusch woort oock Thren. cap. 3. vers 16.

18

Elck gedachte wort door raet bevestight, daerom voert oorloge met wijse raetslagen.

19

^m Die ⁵⁵ [als] een achterklapper wandelt, openbaert het ⁵⁶ heymelicke: en vermenght u dan niet met hem, die met sijne lippen ⁵⁷ verlockt.

m Prov. 11.13.

55 Siet Levit. 19. op vers 16.

56 D. het secreet van een ander, dat hem toevertrouwt is.

57 Ofte, liefkoost, vleyt, verleyt; D. die met aenlockende, ende schoone woorden yemant aenkomt, om wat uyt sijnen mont te trecken, het welck hy daer na gaet overdragen. Siet van het Hebreeusch woort Iudic. c. 14. vers 15. op het woort overreden.

20

ⁿ Wie sijnen vader, ofte sijne moeder vloeckt, diens ⁵⁸ lampe sal uytgebluscht worden ⁵⁹ in swarte duysternisse.

n Exod. 21.17. Levit. 20.9. Deuter. 27.16. Matth. 15.4.

58 D. sijn welstant, voorspoet, ende welgelucksaligheyt sal vergaen. Siet Iob 18. op vers 6.

59 Hebr. in de swartheyt der duysternisse, D. als de duysternisse soo groot is, datse gantsch swart, ende dick is. Vergel. boven 7.9. ende d’aent. Verstaet daer by eenen seer droevigen, ende elendigen staet, in den welcken de vloecker van Godt sal verlaten worden. Siet Genes. 15. op vers 12.

21

Als eene ⁶⁰ erffenisse in het eerste ^{o 61} verhaestight wort, soo en sal haer laetste niet gezegent worden.

60 Verstaet allerley rijckdom, ende goet, dat yemant soude mogen aenkomen, ende hy sijnen erfgenamen nalaten.

o Prov. 13.11. ende 28.20.

61 D. in korten tijt met groote woelinge door allerley middelen, ende wegen vergadert, ende opgehoopt wort. Vergel. onder 21.5.

22

^{p 62} En seght niet, Ick sal het quaet vergelden: wacht op den HEERE, ende hy sal u verlossen.

p Deuter. 32.35. Prov. 17.13. ende 24.29. Rom. cap. 12. vers 17. 1.Thess. 5.15. 1.Petr. 3.9.

62 Te weten, by u selven, ofte oock tegen uwen naesten.

23

^{q 63} Tweederley weeghsteen is den HEERE een grouwel: ende de ⁶⁴ bedrieghlicke weeghschale ⁶⁵ en is niet goet.

q Boven vers 10.

63 Hebr. steen, ende steen. Siet boven op vers 10.

64 Hebr. de wage des bedroghs, D. daer mede men sijnen naesten bedrieght, mits hem sijn volle gewichte niet te geven, ende voor sich selven meer dan het sijne te nemen.

65 Dat is, sy is seer quaet. Siet boven cap. 17. op vers 26.

24

^r De ⁶⁶ treden des mans ⁶⁷ zijn van den HEERE: ^s hoe soude dan een mensche ⁶⁸ sijnen wegh verstaen?

r Iob 31.4. Psalm 37.23. ende 139.2, 3.

66 Dat is, de gedachten, het voornemen, de woorden, ende wercken, het doen ende laten.

67 T.w. niet alleen door het werck der scheppinge, maer oock door de wercken der onderhoudinge, ende regeeringe.

s Ierem. 10.23.

68 Dat is, wat hem in sijn leven sal over komen.

25

Het is een ⁶⁹ strick des menschen, dat hy ⁷⁰ het heylige ⁷¹ verslindt: ende na

69 Te weten, daer in hy selve gevangen wort: Dat is, het is een schadelick dingh voor den mensche.

70 Dat is, dat door de geloften Gode toegeheylight is.

71 Te weten, met het selve te eten, ofte te drincken: het welcke tegen de wet was, Levit. 27.9. Deuter. 23.21.

[fol. 286r]

[gedane] geloften, ⁷² ondersoeck te doen.

72 Te weten, of ghy uwe geloften onderhouden sult, ofte niet.

26

Een wijs Koningh ⁷³ verstroyt de godtloose: ende hy brenght het ⁷⁴ radt over hen.

73 Siet d’aenteeckeninge boven vers 8.

74 Dat is, hy laet eene harde lijfstraffe over hen gaen. Voortijts wierden groote quaetdoenders aldus gestraffet, datmen eenen wagen met scherpe beslagene wielen over hen liet gaen. Siet 2.Sam. cap. 12. op vers 31. Verstaet hier onder allerley soorte van harde straffe.

27

De ⁷⁵ ziele des menschen is een ⁷⁶ lampe des HEEREN: doorsoeckende ⁷⁷ alle de binnenkameren des buycks.

75 Verstaet de redelicke ziele, die met het naturelicke licht van vernuft, ende onderscheyt tusschen goet, ende quaet begaeft is, ofte oock met het overnaturelicke der wedergeboorte, waer door de mensche verstaen kan, wat hy gelooven, ende hoe hy leven moet.

76 D. een klaerschijnende licht der wetenschap, gegeven, ende onsteken van den Heere, waer door de mensche sich selven van buyten, ende van binnen kent, ende onder Godes beleyt gestiert wort in al sijn doen, ende laten. Vergel. Matth. 6.22, 23. Luce 11.34, 35. 1.Corinth. 2.11.

77 Dat is, alle de binnenste deelen der gedachten, genegentheden, affecten, ende der seer verborgene conscientie. Siet Iob 15. op vers 2.

28

⁷⁸ Weldadigheyt, ende waerheyt bewaren den Koningh: ende door weldadigheyt ondersteunt hy sijnen throon.

78 Siet Psalm 101.1. ende onder cap. 25. vers 5.

29

Der jongelingen cieraet is hare kracht, ende ^t der ouden ⁷⁹ heerlickheyt, is de grijsigheyt.

t Proverb. 16.31.

79 T.w. om dat den ouderdom menighmael is een zegen, daer mede Godt de vrome vereert; ende om dat daer by ten meesten deele is wijsheyt, ervarentheyt, ende raetsaemheyt.

30

⁸⁰ Geswellen der wonde zijn in den boosen eene suyveringe: mitsgaders ^v de slagen ⁸¹ van het binnenste des buycks.

80 De sin is, dat aen een mensche, die tot boosheyt over gegeven is, geene beteringe te verwachten en is, dan door sware lijfstraffen.

v Prov. 10.13.

81 Dat is, die tot het binnenste van lichaem, ende ziele doordringen.