Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xix. Capittel.

Arme ende rijcke, versen 1, 4, 7, 22. onbedachtsaemheyt, vers 2. sotheyt, dwaesheyt, spotterije, 1, 3, 10, 29. vrienden, 4. valsche getuygen, leugentale, 5, 9, 22, 28. Princen ende giften, 6. verstant ende wijsheyt, 8, 11, 20, 25. heerschen eens knechts, 10. sachtmoedigheyt, 11. Koninghs genade ende ongenade, 12. sotte soon, 13, 26. kijfachtige, ende verstandige vrouwe, 13, 14. luyheyt, 15, 24. Godtsaligheyt ende godtloosheyt, 16. mildadigheyt aen armen, 17. tucht, 18, 20, 25, 27. toornigheyt, 19. Godts raet, 21. ydelen roem van weldadigheyt, 22. vreese des Heeren, 23.

1

^a DE arme ¹ in sijne oprechtigheyt wandelende, is beter dan de ² verkeerde van lippen, ende die een ³ sot is.

a Prov. 28.6.

1 D. in ongeveynsde vromigheyt levende. siet boven 2. op vers 7.

2 Siet boven 2. op vers 12.

3 Siet boven 1. op verss 22.

2

Oock en is de ⁴ ziele ⁵ sonder wetenschap ⁶ niet goet: ende die met de voeten ⁷ haestigh is, sondight.

4 D. de lust, ende genegentheyt, om yet te doen, ofte te laten. Siet Psalm 27. op vers 12. De Propheet bestraft twee dingen. I. Tot yet genegen te zijn, daer men geen verstant van en heeft.
II. Soo men der verstant van heeft, met onbedachte, ende haestige sinnen dat aen te gaen, ende na te jagen.

5 D. die niet en verstaet, watse doen, ofte laten moet, om Godt te behagen, ende stichtelick met den menschen te verkeeren.

6 D. seer quaet, ende schadelick. Vergelijckt bov. 17.26. ende de aenteeck.

7 T.w. ten quade. Ofte, verstaet die haestelick voortloopt met sijne onbedachte sinnen, ende voortdrijvende affecten, sonder eerst wel beraden te zijn. siet bov. cap. 1. op vers 15.

3

^b De dwaesheyt des menschen sal ⁸ sijnen wegh verkeeren: ende sijn herte sal sich ⁹ tegen den HEERE vergrammen.

b Iac. 1.13, 14, 15.

8 D. sijn voorstel, handel, ende affairen doen mislucken, qualick slaen, ende te gronde brengen.

9 D. sal murmureeren, ende sich ontstellen met een gevoelen, als of de schult by den Heere ware, dat al sijn voornemen, ende doen verloren gaet.

4

^c Het goet brenght vele vrienden toe: maer de arme wort van sijnen ¹⁰ vrient gescheyden.

c Prov. 14.20.

10 Al heeft hy maer eenen vrient, van dien selfs wort hy oock dickwils verlaten.

5

^{d 11} Een valsch getuyge en sal ¹² niet onschuldigh zijn: ende die ¹³ leugenen blaest, en sal niet ontkomen.

d Deuter. cap. 19. vers 19. Proverb. 21.28.

11 Hebr. een getuyge der valsheden.

12 Dat is, niet ongestraft. Siet 1.Reg. 2. op vers 9.

13 Alsoo boven 6.19. siet de aenteeckeninge aldaer.

6

Vele smeecken het ¹⁴ aengesichte des ¹⁵ Princen; ende een yeder is een vrient ¹⁶ den genen, die giften geeft.

14 Dat is, den persoon. Siet van het Hebreeusch woort in den selven sin genomen, Iob 11.19. ende de aenteeckeninge.

15 Ofte, des milden. Siet van het Hebreeusch woort Nadib, Iob 12. op vers 21.

16 Hebr. den man, ofte, des mans der gifte, Dat is, die genegen is te geven, ende mildelick te deelen.

7

^e Alle de ¹⁷ broederen des ¹⁸ armen ¹⁹ haten hem: hoe veel te meer gaen ²⁰ sijne vrienden verre van hem? ²¹ hy ²² looptse na [met] ²³ woorden, die ²⁴ niet en zijn.

e Prov. 14.20.

17 Dat is, die hem in maeghschap bestaen, hoewel niet toegedaen in oprechte, ende ongeveynsde liefde.

18 Dat is, des genen, die verarmt is, ende afgegaen van goede.

19 Dat is, verlaten hem, even als of sy hem hateden: Ofte sy hebben hem min lief, dan eer hy arm was. siet Genes. 29. op vers 31.

20 Dat is, sijne bekende, ende metgesellen, hoewel maer in den schijn. Want hoedanigh een ongeveynst vrient zy, siet boven 17.17. ende 18.24.

21 Te weten, de arme.

22 Te weten, sijne broederen, ende vrienden.

23 Te weten, waer door hy hen om hulpe roept.

24 Dat is, van geene kracht, nochte weerde, overmits sy niet aengenomen, maer veracht worden. Ofte [maer] sy, Te weten, de broederen, ende vrienden, en zijn deselve niet, Te weten, daer voor sy hen uytgaven, eer de verarmde uyt oorsake sijner armoede hen na liep. Anders, hy volght woorden, die niet en zijn, Dat is, hy steunt op de beloften, diese hem gegeven hebben, eer hy arm wiert, die van geene weerde en zijn.

8

Die ²⁵ verstant bekomt heeft sijne ziele lief; hy neemt de ²⁶ verstandigheyt waer, om ²⁷ het goede te vinden.

25 Dat is, die verstant soeckt te bekomen. Hebr. het herte: welck woordeken dickwils in de Heylige Schrift voor wijsheyt, ende verstant genomen wort. siet Iob cap. 9. op vers 4.

26 Siet boven 1. op vers 3.

27 Siet boven 16. op vers 20

9

^{f 28} Een valsch getuyge en sal niet onschuldigh zijn: ende die leugenen blaest, sal vergaen.

f Boven vers 5.

28 Hebr. een getuyge der valsheden. Alsoo boven vers 5. siet aldaer de aenteeckeninge.

10

De weelde en staet ²⁹ eenen sot niet wel: ^g hoe veel min eenen knecht te heerschen over Vorsten.

29 De reden is, om dat hy daer door noch sotter wort, Dat is, dertelder, ende moetwilliger.

g Prov. 30.22.

11

Het verstant des menschen ³⁰ vertreckt sijnen toorn: ende ³¹ sijn cieraet is, ³² de overtredinge voorby te gaen.

30 Hebr. verlenght, Dat is, vertraeght sijnen toorn, stelt hem uyt, houdt hem in. Anders, het is een kloeck verstant des menschen dat hy sijnen toorn vertreckt. Deselve maniere van spreken is oock Iesa. 48.9.

31 Te weten, des menschen.

32 Dat is, het quaet, dat hem aengedaen is voorby te gaen, met het selve te vergeten, ende te vergeven, na dat de eere Godts, ende de stichtinge der menschen sulcks lijden konnen.

12

^h Des Koninghs gramschap is als het [kolom] brullen eens ³³ jongen leeuws: maer ^{i 34} sijn welgevallen is als ³⁵ dauw op het kruyt.

h Prov. 16.14. ende cap. 20. vers 2.

33 Genaemt by den Hebreen chephir die seer moedigh, ende fel is, zijnde ouder, ende meerder dan het wulp eens leeuws, ’t welck sy gur noemen. siet Ezech. 19. vers 2.

i Prov. 16.15.

34 D. sijne gunste, ende goetwilligheyt, die hy yemant toedraeght.

35 Waer door het kruyt bevochtight, verquickt, ende gevoedt wort.

13

^k Een sotten soon is sijnen vader groote ³⁶ elende: ende ^l de kijvagien eener ³⁷ vrouwe, [als] een ³⁸ gestadigh druypen.

k Prov. 10.1. ende 15.20. ende 17.25.

36 Het Hebreeusch woort staet in ’t getal van velen, om de grootheyt, ofte veelheyt der elende, ende des verdriets uyt te drucken.

l Prov. 21.19. ende 27.15.

37 Verstaet eene huysvrouwe, die met haer gekijf veel ongenoeghte, beroerte, ende schade in de huyshoudinge kan aenrichten.

38 Te weten, het welcke ’t huys doet verrotten, den huysraet beschadight, den huysgenooten quelt, ja eyndelick oock uyt den huyse jaeght.

14

Huys, ende goet ³⁹ is eene erve van de vaderen: ^m maer eene verstandige vrouwe ⁴⁰ is van den HEERE.

39 D. worden ge-erft van de ouderen.

m Prov. 18.22.

40 T.w. als eene bysondere gave, die niet allen gegeven en wort, nochte niet en komt door erfenisse, ende successie. siet boven 18.22.

15

^{n 41} Luyheyt doet in diepen slaep vallen: ^o ende ⁴² eene bedrieghlicke ziele sal hongeren.

n Prov. 6.9. ende 20.13.

41 De luyheyt brenght ledighgangh voort: de ledighgangh werckt slaepsucht; waer uyt dan komt ongesontheyt, vaddigheyt der leden, ende domheyt des geestes; met dewelcke oock armoede pleeght te volgen.

o Prov. 10.4.

42 Verst. een mensche die niet wercken en wil, ende daerom door quade practijcken soeckt den kost te krijgen. Vergelijckt boven 10. op vers 4.

16

Die het ^{p 43} gebodt bewaert, bewaert sijne ziele: die ⁴⁴ sijne wegen veracht, sal sterven:

p Prov. 3.21, 22. Luce 11.28.

43 D. de geboden, te weten, Godes, ende voornemelick, die hy gebiedt in de wet der zeden. Siet Genes. 26. op vers 5.

44 D. geen acht en geeft op sijnen handel, ende wandel, doen, ende laten: Om sulcks alles na den woorde Godts aen te stellen.

17

Die sich des armen ontfermt, leent den HEERE: ende ⁴⁵ hy sal hem sijne weldaet vergelden.

45 Namel. de Heere.

18

^{q 46} Tuchtight uwen soon, als’er noch ⁴⁷ hope is: maer ^{r 48} en verheft uwe ziele niet, om hem ⁴⁹ te dooden.

q Prov. 13. vers 24. ende 23.13.

46 T.w. met woorden, ende slagen. Siet van het Hebreeusch woort bov. 9. op vers 7.

47 T.w. dat hy door onderwijs, ende kastijdinge soude mogen gebetert worden.

r Ephes. 6.4.

48 D. en vaert niet uyt met eene quade begeerte, om, etc. Het verheffen sijner ziele beteeckent wel somtijts goede, ende geoorloofde drijvinge des gemoedts, vereenight met groote begeerte, ende verlanginge, als Deut. 24.15. Psalm 25.1. Ier. 44.14. maer het beteeckent oock lust, ende drijvinge tot het gene, dat quaet is, als hier, Psalm 24.4. Hos. 4.8. And. ende u herte en vergeve [hem] niet tot sijn verderf, ofte, en verheft uwe ziele niet om sijn getier, D. en vraeghter niet na.

49 T.w. door gebreck van straffe, ofte te veel slaen, ofte andere hardigheyt.

19

⁵⁰ Die groot is van grimmigheyt, sal ⁵¹ straffe dragen: want soo ghy [hem] ⁵² uytreddet, soo sult ghy noch moeten ⁵³ voortvaren.

50 T.w. de soon, die seer moetwilligh, ende korsel is, ofte om der straffe wille veel getiers, ende groote beroerte maeckt.

51 Dat is, en behoort de straffe niet te ontgaen, selfs oock om sijn onmatigh gebaer dat hy aenstelt.

52 Te weten, uyt de straffe, die hy verdient heeft.

53 T.w. met hem te straffen, overmits hy los zijnde van de kastijdinge, booser sal worden, ende een oorsake van vele quaet. Ofte, hy sal boete betalen: want soo ghy hem uythelpt, Dat is, de boete voor hem betaelt, sult ghy het meer moeten doen. Sommige nemen dese spreucke in’t gemeyn van alle seer grimmige menschen.

20

Hoort ⁵⁴ raet, ende ontfanght ⁵⁵ tucht; op dat ghy in u ⁵⁶ laetste wijs zijt.

54 T.w. goeden, ende wijsen raet.

55 D. ware onderwijsinge door woorden, ofte oock kastijdinge door straffen. Siet van het Hebreeusch woort boven 7. op vers 22. ende vergelijckt boven 9. op vers 7.

56 Siet van dit woort Psalm 37. op vers 37.

21

⁵⁷ In het herte ⁵⁸ des mans zijn vele gedachten: ^s maer ⁵⁹ de raet des HEEREN die sal bestaen.

57 T.w. die nimmermeer uyt het herte en komen metter daet, ja oock niet met woorden; gelijck dese sin uyt de tegenstellinge van het volgende lidt deses vers kan afgenomen worden.

58 Dat is, des menschen. siet Iob 12. op vers 10.

s Iob 23.13. Psalm 33.11. ende 115.3. Iesa. 46.10.

59 Dat is, dat Godt besloten heeft. alsoo Psalm 33.11. Iesa. 25.1. Actor. cap. 2. vers 23.

22

De wensch ⁶⁰ des menschen is ⁶¹ sijne weldadigheyt: maer ⁶² de arme is beter dan een ⁶³ leugenachtigh man.

60 Te weten, die geerne rijck soude wesen om een yeder (soo hy seyt) goet te doen, maer evenwel als hy rijck geworden is, dat niet en doet. Anders, de wensch des menschen zy sijne weldadigheyt.

61 Dat is, rijck te zijn, om goet aen den behoeftigen te doen.

62 Dat is, die niet en heeft om andere te helpen, ende oock met geene ydele beloften hem ten toone en stelt.

63 Te weten, die kan, ende belooft weldadigheyt te bewijsen, doch dat metter daet niet en volbrenght.

23

De vreese des HEEREN ⁶⁴ is ten leven: ^t want men ⁶⁵ sal ⁶⁶ verzadight zijnde ⁶⁷ vernachten; met het ⁶⁸ quaet en sal men ⁶⁹ niet besocht worden.

64 Dat is, profijtelick voor het tijdelicke, ende het eeuwige leven, 1.Timoth. 4.8.

t Psalm 34.10.

65 Te weten, als men de ware vreese des Heeren heeft.

66 Te weten, met Godts goederen, ende weldaden.

67 Dat is, goede ruste hebben. Vergelijckt Psalm 25.13. Van het tegendeel siet Psalm 59.15, 16.

68 Te weten, der straffe.

69 Namelick, ten verderve. Van het woort besoecken, siet Genes. 21. op vers 1.

24

^v Een luyaert verberght de hant ⁷⁰ in de boesem: ende hy en salse niet weder aen sijnen mont brengen.

v Prov. 16.15.

70 Dat is, hy en wil sijne hant aen geen werck slaen. Anders, in de schotel, te weten, om spijse daer uyt te nemen. De sin is, dat hy soo luy is, dat hy nauwelick de moeyte wil doen om te eten. ’t Is eene overtollige maniere van spreken. Vergel. ond. 26.15.

25

^{x 71} Slaet den ⁷² spotter, soo sal de ⁷³ slechte kloecksinnigh worden: ende ⁷⁴ bestraft den verstandigen, hy sal wetenschap begrijpen.

x Prov. 21.11.

71 Te weten, om hem over sijne spotterije te straffen.

72 Siet Psalm 1. op vers 1.

73 Dit woort is hier in het goede genomen voor de onwetende, ende eenvoudige, die leersaem zijn. siet boven 1. op vers 4.

74 Te weten, met woorden. alsoo Genes. 21.25. Iob 15.3. boven 9.8.

26

⁷⁵ Wie den vader ⁷⁶ verwoest, [ofte] de moeder verjaeght; is een soon die ⁷⁷ beschaemt maeckt, ende schande aendoet.

75 Te weten, sijn eygen vader, ofte moeder.

76 Dat is, bloot, ende beroyt maeckt. Siet van het Hebreeusch woort oock Iudic. 5. op vers 27. Ofte, die de vader verwoest, verjaeght de moeder, hy is een soon, etc.

77 Siet boven 10. op vers 5.

[fol. 285v]

27

Laet af, ⁷⁸ mijn soon, ⁷⁹ hoorende de tucht, af te dwalen van de redenen ⁸⁰ der wetenschap.

78 Siet bov. 1. op vers 8.

79 And. laet af, mijn sone, van te hooren het ondervvijs, [streckende] tot het afdvvalen, etc. Te weten, quaet onderwijs, quade tucht. Siet bov. 7.22. ende 16. vers 22. ende d’aent.

80 D. die wetenschap voort brengen.

28

Een ⁸¹ Belials getuyge ⁸² bespott het recht: ende de mont der godtloosen ⁸³ slockt de ongerechtigheyt in.

81 Verstaet een deughniet, die nu niemant en wil hooren. Siet Deuter. 13. op vers 13.

82 Dewijle hy met valsche getuygenisse den richter bedrieght. Anders, verbloemt de rechtsake, D. geeft het eenen luyster met sijne schoone woorden, ende schijnbare redenen. Siet boven cap. 14. op vers 9.

83 Gelijck de dronckaerts haren dranck ingieten. Vergelijckt Iob 15.16. Anders, verslindt de ongerechtigheyt, D. bedecktse, ofte verberghtse onder eene vermantelinge van woorden. Want dat verslonden, ende ingeswolgen is, wort voor der menschen oogen wech gedaen, ende verborgen.

29

⁸⁴ Gerichten zijn voor den spotters bereydet: ende slagen voor den rugge der sotten.

84 D. straffen, soo Godtlicke als menschelicke, tijdelicke als eeuwige. Alsoo Psal. 119. vers 120. Ierem. 48.47. Luce 24.20. Rom. 13.2.