Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xiiij. Capittel.

Wijse ende dwase vrouwen, vers 1. recht wandelen ende afwijcken, 2, 14. dwase ende wijse redenen, 3, 7. ackerbouw, 4. getuygen, 5, 25. spotters, 6. kloecksinnigheyt, ende slechtigheyt, 8, 15, 18. schultkenninge, 9. droeffenisse ende blijdtschap des herten, 10, 13, 30. staet der godtloosen ende vromen, 11, 32. eygen goetduncken, 12. voorsichtigheyt ende haestigen toorn, 16, 17, 29. quade moeten de goede ontsien, 19. armoet ende rijckdom, 20, 23, 24, 31. verachtinge des naesten, 21. quaet ende goet doen, 22. sueren arbeyt ende ydel geklap, 23. vreese des Heeren, 26, 27. heerlickheyt der Koningen, 28. verdruckinge, ende liefde der armen, 31. wijsheyt, 33. eere ende schande eens volcks, 34. Koninghs knechten, 35.

1

¹ ELcke wijse vrouwe ² bouwt haer huys; maer ³ die seer dwaes is, breeckt het af met ⁴ hare handen.

1 Hebr. de wijse der vrouwen, D. soo wie onder de vrouwen wijs is. Vergelijckt Genes. 47. op vers 3. Iob 12. op vers 7. ende ond. vers 9.

2 Te weten, met hare kinderen Godtvruchtelick op te brengen, hare dienstboden wijselick te regeeren, ende den gantschen staet des huysgesins in goede order te houden. Alsoo is het woort bouwen genomen, ond. 24.3.

3 Hebr. de dwaesheyt; Dat is, seer dwaes, als of hy seyde; die de dwaesheyt selve is. Siet Iob cap. 35. op vers 13.

4 Dat is, met haer doen ende laten. Alsoo wort de vergeldinge der handen genoemt het gene dat yemant voor sijn doen, ende laten vergolden wort, Ies. 3. vers 11.

2

^a Die ⁵ in sijne oprechtigheyt wandelt, vreest den HEERE: maer die ⁶ afwijckt ⁷ in sijne wegen, veracht ⁸ hem.

a Iob 12.4.

5 Vergel. bov. 2. d’aenteeck. op vers 7. over de woorden oprechtelick wandelen.

6 T.w. van den rechten wegh. Alsoo bov. 2.15. siet d’aenteeck.

7 D. in sijn eygen voornemen, doen, en laten. Siet Genes. 6. op vers 12.

8 T.w. den Heere.

3

In den mont des dwasen is een ⁹ roede des hooghmoets: maer de lippen der wijsen ¹⁰ bewaren hen.

9 D. een hoovaerdige, ende trotzige roede ofte stock, daer mede hy eensdeels andere slaet, als hyse stoutelick lastert, eensdeels hemselven, als hy in sijn leugenspreken achterhaelt zijnde, gelijck als met een wederslagh geraeckt wort.

10 T.w. door hare beleefde, voorsichtige, ende redelicke propoosten, datse in ’t quaet, ende onheyl des dwasen niet en vallen.

4

Alsser geene ¹¹ ossen en zijn, soo is de kribbe ¹² reyn: maer door de kracht van den os is der inkomsten veel.

11 Alsoo is het Hebreeusch woort genomen, Deut. 7.13. ende 28.4, 18, 51. Psal. 8.8. Verstaet dit van de ossen, daer mede men het ackerwerck dede, Deut. 22.10. ende 25.4.

12 D. ledigh van voeder voor de beesten; ende volgens van ackervruchten tot voedinge der menschen. Alsoo is gebreck van broot ofte leeftocht genaemt reynigheyt, D. ledigheyt der tanden, Amos 4.6. Vergel. bov. 12.11. ende ond. cap. 28. vers 19.

5

Een ¹³ waerachtigh ^b getuyge en sal niet liegen: maer een valsch getuyge ¹⁴ blaest leugenen.

13 Hebr. een getuyge der waerheyt alsoo ond. vers 25. ende in’t volgende. Hebr. een getuyge der valsheyt.

b Exod. 23.1. Prov. 12.17.

14 Alsoo bov. 6.19. ende ond. vers 25.

6

De spotter soeckt wijsheyt, ende daer en is ¹⁵ geene: maer de wetenschap is voor den verstandigen ¹⁶ licht.

15 T.w. voor handen, ofte, te vinden, overmits de spotter die niet en soeckt, alsoo hy behoort, ende daerse te vinden is.

16 T.w. om vinden: dewijle hy die soeckt, daer’t ende alsoo ’t behoort.

7

Gaet wech van de tegenwoordigheyt eens sotten mans, want ghy en soudt [by hem] geene ¹⁷ lippen der wetenschap mercken.

17 D. die verstandige, ende deughtsame propoosten voort brengen: ende volgens en is hy oock niet verstandigh, ende deughtsaem, van herten: want de mont spreeckt uyt de overvloedigheyt des herten, Matt. 12.34. Vergel. bov. 12. op vers 19.

8

De wijsheyt des kloecksinnigen is ¹⁸ sijnen wegh te verstaen: maer dwaesheyt der sotten is ¹⁹ bedriegerije.

18 D. wat hy voornemen, doen, ofte laten moet.

19 T.w. om dat sy niet lettende op het gene, dat wel, ofte qualick gedaen wort, anderen menschen schadelick zijn, ende selve bedrogen uyt komen.

[fol. 282v]

9

Elck dwaes sal ²⁰ de schult ²¹ verbloemen: maer onder de oprechte is ²² goetwilligheyt.

20 Verst. de sonde, daer in hy sich, ofte de sijne bevint schuldigh te wesen.

21 Dat is, met schoone woorden, ende schijnbare redenen verschoonen, bemantelen, ende ontschuldigen, op datse meer deught dan misdaet gelijcke. Anders, Sal de sonde bespotten, dat is, een spotwerck daer van maken, uyt het welcke een yeder sijn tijtverdrijf neme, ende geene swarigheyt en verwecke.

22 Te weten, waer door de eene den anderen niet en beschadight noch met woorden, noch met wercken: ofte, soo yemant sich vergrepen heeft, dat bekent, ende vriendelick afmaeckt, sulcks datse soodanige verbloemde onschuldinge, ende toegemaeckte verschooninge onder malkanderen, alsse misdaen hebben, niet en behoeven.

10

Het herte kent ²³ sijn eygen ²⁴ bittere droefheyt: ende een vreemde en sal sich met ²⁵ desselfs blijdtschap niet vermengen.

23 Hebr. sijner ziele. Vergel. 1.Reg. 19. op vers 4.

24 Hebr. bitterheyt, D. bittere droefheyt, ende treurigheyt. Siet 2.Reg. 4. op vers 27.

25 Te weten, die in eens anders herte verborgen is. Want een yeder alleen weet de droefheyt, ende blijdschap, die in sijn herte is, 1.Cor. 2.11. Apoc. 2.17.

11

Het ²⁶ huys der godtloosen sal verdelght worden: maer de ²⁷ tente der oprechten sal bloeijen.

26 D. de wooninge, staet, rijckdom, ende nakomelingen. siet bov. op vers 7.

27 D. hare geringe wooninge. Siet 2.Reg. 13. op vers 5.

12

^c Daer is een ²⁸ wegh, die ²⁹ yemant recht schijnt: maer ³⁰ het laetste van dien, zijn ³¹ wegen des doots.

c Proverb. 16.25.

28 D. eene maniere van doen, ofte van leven. Siet bov. 6. op vers 6. alsoo in het volgende lidt van dit vers.

29 Hebr. voor het aengesichte des mans, D. in sijn oogen, ende oordeel. alsoo ond. 16.25. Vergel. Eccles. 2.26. ende 7.26.

30 Of, het achterste, het eynde. Siet van het Hebreeusch woort Psal. 37. op vers 37.

31 D. wijsen van doen, die ter doot leyden, ofte den doot, ende het verderf veroorsaken. Vergel. Ier. 21.8.

13

Het herte sal oock ³² in het lacchen ³³ smerte hebben: ^d ende ³⁴ het laetste ³⁵ van die blijdtschap is droefheyt.

32 D. als de mensche uytwendige teeckenen van vreughde vertoont.

33 T.w. inwendige, die bedeckt is met het uyterlick gelaet der blijdtschap.

d Prov. 5.4.

34 Verstaet dit, ende het voorgaende van ’t gene, dat dickwils gebeurt, maer niet altijt.

35 T.w. van het lacchen.

14

³⁶ Die afkeerigh van herten is, sal ³⁷ van sijne ^e wegen ³⁸ verzadight worden; maer een goet man, ³⁹ van sich selven.

36 D. die in sijn herte afgeweken is van Godt, ofte van sijn geboden, ende paden. Alsoo Psalm 44.19.

37 D. van sijn doen, en laten, strijdende tegen Godts wet. Siet Genes. 6. op vers 12.

e Prov. 1.31.

38 D. na sijne verdienste met rechtveerdige straffen van Godt opgevoedt worden. Siet Iob 7. op vers 4.

39 T.w. sal verzadight, ende voldaen worden, D. sal sijne genoeghsaemheyt hebben, te weten, in den loon, daer mede Godt uyt genade sijne vromigheyt vergelden sal. And. maer een goet man [is afkeerigh,] ofte, [wijckt] van hem, T.w. die afkeerigh van herten is, waer mede hy oock de straffen des selven ontgaet. And. van de sijne, T.w. wegen.

15

De slechte gelooft alle ⁴⁰ woort: maer de kloecksinnige ⁴¹ merckt op sijnen gangh.

40 Ofte, dingh; T.w. hoedanigh het selve soude mogen wesen, te weten, waer, ofte valsch, hem eerlick, ofte oneerlick, profijtelick ofte schadelick.

41 D. wacht hemselven, dat hy in sijn doen, ende laten door lichtgeloovigheyt op alle mans seggen niet aen en gaet.

16

De wijse vreest, ende wijckt van het quade: maer de sot ⁴² is oploopende toornigh, ende sorgeloos.

42 T.w. tegen de gene, die hem waerschouwen, ende van Godts wege dreygen, hemselven wijs makende, dat hy geenen noot en heeft.

17

Die ⁴³ haestigh is tot toorn, sal dwaesheyt doen: ende een man ⁴⁴ van schendelicke verdichtselen sal gehaet worden.

43 Hebr. kort van toornigheden, D. haest toornigh, korthoofdigh, kursel; die onder vers 29. wort genaemt kort van geeste.

44 Het Hebreeusch woort, van het welck te sien is Iob 21. op vers 27. is hier in’t quade genomen, als bov. 12.2. Andere nemen ’t in het goede, voor bedachtsaemheyt, als bov. 1.4. ende vertalen dese plaetse aldus, een man der bedachtsaemheden; Dat is, die alles rijpelick versint, hemselven brekende, ende intoomende, wort gehaet, te weten, van de quade.

18

De slechte ⁴⁵ erven dwaesheyt: maer de kloecksinnige sullen sich ⁴⁶ met wetenschap kroonen.

45 Dat is, genieten de schadelicke vrucht daer van, dewelcke is meer ende meer in dwaesheyt vervallen, ende alsoo Godts ongenade vermeerderen, ende schande behalen by de menschen, met het verderf der ziele, ende des lichaems.

46 Ofte, met wetenschap gekroont worden; D. in wetenschap toenemen, ende soo uytsteken, datse daer mede als met een kroone sullen verciert, ende vereert wesen.

19

De quade ⁴⁷ buygen voor het aengesichte der goeden neder: ende de godtloose ⁴⁸ voor de poorten des rechtveerdigen.

47 Het welck somtijts geschiet, om datse door de krachtige hant Godts hier vernedert, ende de goede verheven worden, ofte om dat hare conscientie hen dwinght de deught in de deughtsame te vereeren. Vergel. Genes. 4. d’aenteeck. op vers 7.

48 Anders, zijn aen de poorten, etc. T.w. om troost, raet, ende bystant van hen te begeeren, na datse door Godts straffen vernedert zijn geweest.

20

^f De arme wort selfs van sijnen ⁴⁹ vrient gehaet: maer de liefhebbers des rijcken zijn vele.

f Prov. 19.4, 7.

49 Het Hebreeusch woort beteeckent wel allen mensche, daer mede wy te doen hebben, ende dien wy onsen naesten noemen, als Genes. 11. vers 3. Exod. 21.14. Levit. 19.18. ende hier in het volgende vers, etc. maer hier wort het genomen voor een vrient, metgeselle, ofte, goede bekende, als 2.Sam. 16. vers 17. Iob 16.20. Prov. 19.6. Mich. 7.5, etc.

21

⁵⁰ Die sijnen naesten ⁵¹ veracht, sondight: maer die sich ⁵² der nederigen ontfermt, die is wel gelucksaligh.

50 Anders, een sondaer veracht sijnen naesten.

51 T.w. om sijn armoede, tegenspoet, elende, nederigheyt, ofte yet dergelijcke, alsoo uyt de tegenstellinge kan afgenomen worden.

52 Ofte, sachtmoedigen. Verstaet de gene, die by hare elende sachtsinnigh, manierlick, ende nederigh zijnde, niet lichtelick tot toorn uyt en breken, ende daerom haest verdruckt konnen worden. Siet Psalm 10. op vers 17.

22

⁵³ En ⁵⁴ dwalen sy niet, ⁵⁵ die quaet stichten? ^g maer ⁵⁶ weldadigheyt, ende trouwe is voor de gene, die goet stichten.

53 Dese maniere van vragen versekert krachtelick het gene geseyt wort.

54 Te weten, niet alleen van het ooghmerck, datse hen voorstellen, maer insonderheyt van haer eygen welvaren, sulcks datse in ’t verderf geraken.

55 D. smeden, versinnen, ende practiseeren, om dat tot hares naesten schade aen te leggen. siet van ’t Hebreeusch woort bov. 3. op vers 29.

g Luce 6.38.

56 T.w. soo wel van de vrome menschen als van Godt selve, die volgende sijne beloften getrouwelick den goeden goet doet.

23

⁵⁷ In allen smertelicken arbeyt is ⁵⁸ overschot: maer het ⁵⁹ woort der lippen [streckt] alleen tot gebreck.[kolom]

57 T.w. die men wel, ende eerlick doet, na sijne beroepinge.

58 D. gewin, profijt, ende veroveringe.

59 Verst. alle ydele, ende lichtveerdige propoosten, die nieuwers toe geenen nut en hebben, dan om den kostelicken tijt met groote schade te verliesen; van dewelcke te sien is bov. 10.19. Vergelijckt 2.Reg. 18.20.

24

Der wijsen ⁶⁰ kroone is haren ⁶¹ rijckdom: de dwaesheyt ⁶² der sotten ⁶³ is dwaesheyt.

60 D. cieraet, die hen by de menschen aensienelick maeckt. Siet boven 12. op vers 4.

61 T.w. om dat sy den selven wel gebruycken, daer mede danckbaer zijnde tegen Godt, weldadigh tegen haren naesten, ende matigh ontrent hen selven.

62 T.w. die rijcke zijn.

63 D. blijft, dient hen niet tot eere, ende aengenaemheyt by de menschen, maer tot schande ende verachtinge, gelijck de dwaesheyt by allen schandelick, ende verachtelick is, ende al wat sy hebben en baet haer niet, maer gerijckt hen tot enckel dwaesheyt.

25

Een ⁶⁴ waerachtigh getuyge ⁶⁵ reddet ⁶⁶ de zielen: maer die ⁶⁷ leugens blaest, is ⁶⁸ een bedrieger.

64 Hebr. getuyge der waerheyt. Alsoo bov. vers 5.

65 D. vrijdt, ende verlost van de doot.

66 D. de menschen, die men door lasteringen, ende valsche beschuldingen om hals soeckt te brengen.

67 Alsoo bov. vers 5. ende 6.19. siet de aenteeck. Verst. hier leugenen, waer door yemant ter doot beswaert wort.

68 Hebr. bedrogh: alsoo bov. 12. vers 24. ende 13.6. sonde voor sondaer. And. maer een bedrieger blaest leugenen uyt.

26

In de vreese des HEEREN is een ⁶⁹ sterck vertrouwen, ende hy sal ⁷⁰ sijnen kinderen een toevlucht wesen.

69 Hebr. vertrouwen der sterckte, D. een sterck vertrouwen, Nam. voor de gene, die den Heere vreesen. Alsoo Psal. 71.7.

70 Verstaet Godts kinderen; ofte de kinderen der gener, die hem vreesen, ende sich op hem verlaten, dien hy om der selver wille gunstigh is.

27

De vreese des HEEREN ^h is een ⁷¹ sprinck-ader des levens, om af te wijcken van de ⁷² stricken des doots.

h Prov. 10.11. ende 13.14.

71 D. als een sprinck-ader, uyt den welcken het leven voortvloeyt. Vergel. bov. 10.11. ende de aenteeck.

72 Siet bov. 13. op vers 14.

28

In de menighte des volcks is des Koninghs heerlickheyt: maer in gebreck van volck is ⁷³ eens Vorsten verstooringe.

73 And. de verstooringe, ofte, het verderf, ofte, de verbrekinge eens princendoms, ofte, eener heerschappije.

29

De ⁷⁴ lanckmoedige ⁷⁵ is groot van verstant: maer die ⁷⁶ haestigh is van gemoede, ⁷⁷ verheft de dwaesheyt.

74 Hebr. langh van toornigheden: D. niet haestigh tot gramschap. siet Exod. 34. op vers 6.

75 D. ofte, heeft veel verstants, het welcke hy bewijst, overmits hy het ongelijck hem aengedaen, ofte het quaet, dat hy siet geschieden, met gedult opnemende, sich wachten kan yet te doen, dat tegens eere ende vromigheyt strijden soude.

76 Hebr. kort van geeste, D. haestigh toe toorne. siet bov. op vers 17. ende vergel. Eccl. 7.9.

77 D. steecktse gelijck om hooge, ende brenghtse voor den dagh, om van allen gesien te worden, dewijle hy door sijne toornigheyt dingen aenricht, die met de eere ende deught niet bestaen en konnen.

30

Een ⁷⁸ gesont herte is ⁷⁹ het leven ⁸⁰ des vleesches: maer nijt is verrottinge der ⁸¹ beenderen.

78 Hebr. een herte der gesontheyt. Verstaet een herte, ofte gemoedt, dat suyver is van alle quade affecten, passien, ende bewegingen tegen sijnen naesten, ende voornemelick van den nijdt, daer van hier eygentlick gesproken wort.

79 D. de gesontheyt, ende het welvaren des lichaems. Alsoo leven voor genesen, ende gesont worden, ofte welvaren na den lichame, 2.Reg. 8.8. Siet aldaer de aenteeck.

80 Het Hebreeusch woort staet in ’t getal van velen, om te kennen te geven, dat een gesont herte niet alleen sijn eygen lichaem goet doet, maer oock de lichamen van andere.

81 D. der alder-inwendighste leden, ende krachten des lichaems, ende volgens oock des geestes. Siet Iob 7. op vers 16. Vergelijckt bov. 12.4. ende de aenteeck. Item ond. 17.22. ende d’aenteeck.

31

ⁱ Die den armen ⁸² verdruckt, smadet ⁸³ desselven Maker: ^k maer die sich des nootdruftigen ontfermt, die eert hem.

i Prov. 17.5.

82 Te weten, door bedrogh, ofte gewelt. Vergelijckt onder 22.16. ende de aenteeck. Ezech. 18.18.

83 Siet Iob 4. op vers 17.

k Prov. 14.21.

32

De godtloose sal henen gedreven worden in sijn ⁸⁴ quaet: maer de rechtveerdige ⁸⁵ betrouwt [selfs] ⁸⁶ in sijnen doot.

84 Verst. het quaet der straffe; D. in sijn ongeluck, elende, ende tegenspoet. And. om sijner quaetheyt ofte boosheyt wille, verstaende dit van het quaet der schult.

85 Te weten, op Godt.

86 Dat is, niet alleen in allerley tegenspoet deses levens, maer oock in den doot, die hem naturelick overkomt, ofte geweldelick aengedaen wort. Siet Iob 13.15.

33

^l Wijsheyt ⁸⁷ rust in ’t herte des verstandigen: maer dat in ’t binnenste der sotten ⁸⁸ is, wort bekent.

l Prov. 10.14. ende 12.23. ende 13.16.

87 T.w. daer in opgesloten als in een cabinet, om die in bequamen tijt ende plaetse voort te brengen.

88 T.w. de dwaesheyt die in haer herte is, ofte, de wijsheyt die sy onverstandelick ende ontijdelick uytwerpen. Anders, maer in ’t midden der sotten wortse bekent, Te weten, wanneerse overtuyght worden door de vrome in hare conscientien, ofte, wanneer het onderscheyt gemerckt wort datter is tusschen de sotten ende de wijsen.

34

Gerechtigheyt ⁸⁹ verhooght een volck: maer de sonde ⁹⁰ is eene schandvlecke der natien.

89 Te weten, dat het gezegent zy van Godt, ende vermaert onder de menschen.

90 D. maeckt de volckeren te schande. Siet dese beteeckeninge des Hebreeuschen woorts chesed, Levit. cap. 20. op vers 17.

35

Het welbehagen des Koninghs is over een verstandigh ⁹¹ knecht: maer sijn verbolgentheyt sal zijn [over] den genen, ⁹² die beschaemt maeckt.

91 Siet Genes. 20. op vers 8.

92 T.w. sijnen Koningh, ende hemselven. Vergelijckt boven 10. op vers 5.