Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het iij. Capittel.

Vermaen tot bewaringe van de geboden der wijsheyt, vers 1, etc. item, tot vertrouwen op Godt, ende sijnen raet, met waerschouwinge voor eygen wijsheyt, 5. tot des Heeren vreese, 7. tot mildadigheyt aen des Heeren dienaers, ende armen, 9, 27. tot gedult in kastijdinge, 11. van de gelucksaligheyt, die de wijsheyt mede brenght, hare dierbaerheyt, hoochweerdigheyt, ende groote nuttigheyt, 13. quade practijcken, 29. twistgierigheyt, 30. onverduldigheyt, 31. den vervloeckten toestant der godtloosen, spotteren, ende sotten, 33.

1

MYn soon, en vergeet mijne ¹ wet niet: maer u herte beware mijne geboden.

1 Ofte, leere; Te weten, waer door ick u leere, ende onderwijse om u leven wel aen te stellen. Siet boven 1. op vers 8.

2

^a Want ² lanckheyt van dagen, ende jaren van leven, ende ³ vrede sullen sy u ⁴ vermeerderen:

a Deuter 8.1. ende 30.20.

2 D. eenen grooten ouderdom, ende een veeljarigh leven. alsoo Deuter. 30.20. Iob 12.12. Psal. 21. vers 5. ende 91.16. onder vers 16. ende 4. vers 10. ende 9.11.

3 D. welstant na ziele ende lichame. Siet Genes. 37. op vers 14.

4 Alsoo onder 9. vers 11. Hebr. eygentlick, toedoen, ’t welck hier soo veel is als vermenighvuldigen.

3

⁵ Dat de goedertierenheyt, ende de trouwe u niet en verlaten; ^{b 6} bindtse ⁷ aen uwen hals, ⁸ schrijftse op de tafel uwes herten. [kolom]

5 Dit kan men verstaen van de goedertierenheyt, ende trouwe Godts, sulcks dattet soude zijn een bevel vermanende den mensche daer aen vast te hangen, met eene belofte, dat hyse behouden soude. Siet onder op vers 25. Andere verstaen dit van de weldadigheyt, ende trouwe, die een yeder tegen sijnen naesten bewijsen moet.

b Exod. 13.9. Deuter. 6.8.

6 Te weten, de geboden Godts, daer van in het eerste vers gesproken is. Ofte, de goedertierentheyt, ende trouwe, dat is, de beloften Godts daer van.

7 Te weten, als een cieraet, ofte keten, als boven 1. vers 9. ende om die altijt voor oogen te hebben. Siet onder vers 21. ende 6.21. ende vergelijckt Exod. 13.9. Deuter. 6.8.

8 Dat is, drucktse diepe in het binnenste uwes verstants, op datse nimmermeer uyt uwe memorie en vergaen. Alsoo onder cap. 7. vers 3. Ierem. 17.1. 2.Corinth. 3.3

4

Ende ⁹ vindt ¹⁰ gunste, ende goet ¹¹ verstant in de oogen Godts, ende der menschen.

9 ’t Is weder een bevel begrijpende eene stercke belofte, gelijck in ’t begin van het voorgaende vers. Het bevel is, pooght genade te vinden, etc. De belofte is, ghy sult Gode, ende den vromen menschen aengenaem zijn, ende eene gesonde kennisse hebben van wel te leven.

10 Ofte, genade, D. aengenaemheyt, waer door men yemant behagelick is. alsoo Genes. 39.21. Psalm 45.3. bov. 1. vers 9. onder 11.16. ende 22.11. Eccl. 10. vers 12. Luce 2.52.

11 Siet boven 1. op vers 3.

5

Vertrouwt op den HEERE ¹² met u gantsche herte: ende en steunt op u verstant niet.

12 Vergel. Deut. 6. vers 5. ende 1.Reg. cap. 2. vers 4. ende de aenteeckeninge.

6

^c Kent hem ¹³ in alle uwe wegen: ende hy sal uwe paden ¹⁴ recht maken.

c 1.Chron. 28.9.

13 D. in al het gene, dat ghy voorneemt, aengrijpt, spreeckt, doet, ende laet. Siet Genes. 6. op vers 12. In den selven sin is terstont in dit vers het woort paden genomen.

14 Dat is, stieren na sijne wet, ende u recht daer na leyden, op dat ghy tot het gewenschte eynde uwes levens mooght geraken. Vergelijckt onder 11.5. ende 15. vers 21.

7

^d En zijt niet wijs ¹⁵ in uwe oogen: vreest den HEERE, ende wijckt van het quade:

d Rom. 12.16.

15 D. in u eygen gevoelen, ende oordeel. Siet Lev. 13. op vers 5. Iob 18. op vers 3.

8

Het sal eene medicijne ¹⁶ voor uwen navel zijn: ende eene ¹⁷ bevochtinge voor uwe beenderen.

16 ’t Is eene maniere van spreken by gelijckenisse genomen van de kinderkens, welckers navels met groote voorsichtigheyt moeten gehandelt ende versorght worden; ende oock van de volwassenen, die aldaer weeck ende swack zijn, ende dickwils medicijne van noode hebben. De sin is, dat men de vreese Godts hebbende, ten aensiene van het geegelicke leven der ziele, gantsch welvaren ende in goede sterckte wesen sal.

17 Eene andere gelijckenisse genomen van de beenderen des lichaems, dewelcke moeten met goet mergh vervult worden tot onderhoudinge van de krachten des menschen. Alsoo heeft oock de ziele hare sterckte van de kennisse, ende vreese des Heeren. Vergelijckt Iob 21.24.

9

^e Vereert ¹⁸ den HEERE van u goet; ende van de ¹⁹ eerstelingen aller uwer inkomste.

e Exod. 23.19. ende 34.26. Deut. 26.2, etc. Malach. 3.10. Luce 14. vers 13.

18 T.w. in sijne dienaren, de Priesteren, ende Leviten: item in de weduwen, weesen, ende arme, mits die van uwe middelen mede deelende, Exod. 23.19. Deuter. 26.2, 3, etc.

19 Siet van dese Exod. 22.29, 30. Levit. 2.12. ende 23.17.

10

^f Soo sullen uwe schueren met ²⁰ overvloet vervullet worden; ende uwe perskuypen van most ²¹ overloopen.

f Deuter. 28.8.

20 Hebr. verzaetheyt, Dat is, met overvloet van vruchten, daer mede de menschen verzadiget konnen worden. Siet Genes. 41.29. ende de aenteeck. item Eccles. 5.11.

21 Hebr. door breken.

11

^g Mijn soon, en verwerpt ²² de tucht des HEEREN niet: ende en weest niet verdrietigh over sijne ²³ kastijdinge:

g Iob 5.17. Hebr. 12.5.

22 Dit woort beteeckent wel de onderwijsinge, die geschiet met woorden, maer het wort hier oock voor dadelicke straffen genomen. Siet onder 7. op vers 22. Alsoo oock het woort tuchtigen, onder 9.7. siet d’aenteeckeninge.

23 Dit woort is oock niet alleene voor woort straffe genomen, als onder 15.31, 32. ende 28. vers 23. maer oock voor dadelicke straffe, als hier, ende Psalm 73. vers 14. ende 149.7. Hose. c. 5. vers 9. alsoo het woort bestraffen, Psalm 6.2.

12

^h Want de HEERE kastijdt den genen die hy lief heeft; ja gelijck een vader den sone [in den welcken] hy een ²⁴ welbehagen heeft.

h Apoc. 3.19.

24 Siet van de beteeckeninge des Hebreeuschen woorts, 2.Sam. cap. 24. op vers 23.

13

Wel gelucksaligh is de mensche [die] wijsheyt ²⁵ vindt; ende de mensche [die] verstandigheyt ²⁶ voort brenght.

25 Hebr. gevonden heeft, dat is, doorgaens vindt: daerom staet oock het volgende woort na den oorspronckelicken text, in den toekomenden tijt. ’t Woort vinden schijnt te sien op het soecken, ende naspeuren der wijsheyt, waer van gesproken is bov. 2.4. siet d’aent.

26 Ofte, uythaelt, te weten, als uyt eene verborgene plaetse, ende volgens dien, die met grooten arbeyt bekomt.

14

ⁱ Want haren ²⁷ koophandel is beter dan den koophandel van silver; ende hare inkomste dan het ²⁸ uytgegraven gout.

i Iob 28.15. Psalm 19.11. Prov. 8.11, 19. ende 16.16.

27 Dat is, de ware, ofte het goet, dat by de wijsheyt te vinden is; alsoo wort het Hebreeusch woort van eenige genomen, onder 31.18. Iesa. 23.18. Anders, hanteeringe, ofte, handelinge, dat is, naspeuringe, waer doorse gesocht, gevonden, ende gekregen wort; alsoo hanteeringe van silver, dat is, handel, waer door het silver gekregen wort.

28 Verstaet seer fijn gout: soo mogelick genaemt, om dat het uyt de aerde gegraven wort. Deselve naem is Psalm 68.14. onder 8.10, 19. ende 16.16. Zach. 9.3.

15

^k Sy is kostelicker dan ²⁹ robijnen; ende ³⁰ al wat u lusten mach en is met haer niet te vergelijcken.

k Prov. 8.11.

29 Siet Iob 28. op vers 18.

30 Hebr. alle uwe lusten en sullen met haer niet vergeleken worden; dat is, al wat ghy soudt konnen wenschen, en is van sulcke weerde niet, dattet by haer soude mogen vergeleken worden: alsoo onder 8.11.

16

³¹ Lanckheyt der dagen ³² is in hare rechter hant; in hare slincker hant, rijckdom, ende eere.

31 Siet boven op vers 2.

32 De wijsheyt wort hier vergeleken by eene vrouwe, die in grooten overvloet allerley goederen uytdeelt den genen die haer volgen, ende gehoorsamen. Onder de tijdelicke goederen zijn oock de eeuwige begrepen.

17

Hare ³³ wegen zijn wegen der lieflickheyt, ende alle hare paden ³⁴ vrede.

33 D. al watse voorschrijft te gelooven, ende te doen. Verstaet oock alsoo het volgende woort paden.

34 Dat is, welstant, ende gelucksaligheyt, na ziele, ende lichame; als boven vers 2. De sin is, dat dese door de wijsheyt verkregen wort.

18

³⁵ Sy ³⁶ is een boom des levens, den genen diese aengrijpen; ende elck een diese vast houdt, wort wel gelucksaligh.

35 Te weten, de wijsheyt. Siet boven vers 13.

36 D. als een boom des levens, gevende het leven, ende de volle genoeghsaemheyt den genen die van hare vruchten eten, dat is, die hare onderwijsinge ontfangen. Vergelijckt Genes. 2. vers 9. ende 3.22. item onder 11.30. ende 13.12. ende 15.4.

19

De HEERE heeft de aerde door wijsheyt gegront, de hemelen door verstandigheyt ³⁷ bereyt.

37 Dat is, cierlick opgeschickt, heerlick toegemaeckt, ende ordentlick t’samen gepast. Alsoo is het Hebreeusch woort genomen, Iob 31.15.

20

Door sijne wetenschap zijn de ³⁸ afgronden ^l gekloven, ende de wolcken druppen dauw.

38 Verstaet zeen, ende voorts fonteynen, waterwellen, rivieren, ende allerley soorten van stroomen, die uyt de diepte der aerde, als met der selver verscheuringe uytbortelen, ende voort komen.

l Genes. 1.9, 10.

[fol. 277v]

21

Mijn soon, ³⁹ laetse niet afwijcken van uwen oogen: bewaert ⁴⁰ de bestendige wijsheyt, ende ⁴¹ bedachtsaemheyt.

39 Te weten, de wijsheyt, verstandigheyt, ende wetenschap, van dewelcke in de twee voorgaende verssen gesproken is. And. de wet ende geboden, daer van siet vers 1. deses cap.

40 Siet van het Hebr. woort Iob 5. op vers 12. ende boven cap. 2. op vers 7.

41 Siet bov. 1. op vers 4.

22

Want sy ⁴² sullen het leven voor uwe ziele zijn; ende een ⁴³ aengenaemheyt voor uwen halse.

42 D. uwe ziele het leven toebrengen.

43 D. een verciersel dat u sal aengenaem maken voor Godt, ende alle vrome. Vergel. bov. 1. vers 9. ende de aent.

23

Dan sult ghy ⁴⁴ uwen wegh ^m seker wandelen: ende ghy en sult ⁴⁵ uwen voet niet stooten.

44 D. in u voornemen, doen, ende laten, vast gaen. alsoo onder 10. vers 9. ende vergel. onder 28.18. Iesa. 40.31.

m Psalm 37.24. ende 91.11, 12.

45 D. in het perijckel niet vallen van u selven te beschadigen. And. ende uw’ voet en sal sich niet stooten. Vergelijckt Psalm 91.12. voet voor den mensche selve. alsoo Psalm 31. vers 9. ond. 7. vers 11. Iesa. 52.7.

24

ⁿ Soo ghy ⁴⁶ neder light, en sult ghy niet schricken; maer ghy sult neder liggen, ende uwe slaep sal soet wesen.

n Levit. 26.6. Iob 11.19. Psalm 3.6. ende 4.9. ende 91.5, 6.

46 T.w. om te slapen.

25

⁴⁷ Vreest niet ⁴⁸ van haestigen schrick, nochte van de ⁴⁹ verwoestinge ⁵⁰ der godtloosen, als’se komt.

47 ’t Is een bevel, inhoudende eene belofte, als bov. versen 3, 4. item onder 4. vers 4. ende 7.2. ende 9.6. Siet Psalm 37. op vers 3. Daerom vertalen sommige dese woorden aldus: Ghy en sult niet vreesen voor eene haestige verschrickinge, etc. maer met de oversettinge, die in den text is, komt het Hebreeusch woordeken al, beter over een. De sin is, dat de liefhebbers der wijsheyt niet en sullen behoeven te vreesen voor, etc.

48 Hebr. van schrick haestelick, Dat is, die haestigh is, ofte onverwacht komt. alsoo onder 15.24. van de helle, ofte, het graf onder, of, beneden, D. dat onder ofte nederwaerts is.

49 Siet Psalm 35. op vers 8. ende boven 1. op vers 27.

50 D. die de godtloose onder de vrome soecken aen te rechten: ofte liever, die den godtloosen door Godts rechtveerdigh oordeel over komen sal.

26

Want de HEERE ⁵¹ sal met uwe ⁵² hope wesen: ende hy sal uwen voet bewaren, ⁵³ van gevangen te worden.

51 D. hy sal hem by u, als ghy op hem hoopt, vinden laten, om uwe hope, waer door ghy op sijne hulpe wacht, niet te laten ydel wesen. Anders, sal u tot hope wesen.

52 Siet het Hebreeusch woort soo genomen, Iob 4.6. ende de aenteeckeninge.

53 Hebr. van den vangh, T.w. waer door ghy in het gewelt der godtloosen soudt mogen komen, ende van die verdruckt worden.

27

⁵⁴ En onthoudt ⁵⁵ het goet van ⁵⁶ sijne meesters niet, ⁵⁷ als’t in het vermogen uwer hant is te doen.

54 Dit is eene algemeyne spreucke, verbiedende het weldoen aen yemant na te laten, ofte te verhinderen.

55 Verstaet het lichamelicke, ofte geestelicke goet.

56 Verstaet door dese, die men eenigh goet schuldigh is, ofte na de burgerlicke, ofte na de Goddelicke, ende naturelicke wet. De burgerlicke wet is, dat men een ander moet geven dat hem toekomt uyt kracht van t’samenhandelinge. De Goddelicke, ende naturelicke, dat men geven moet uyt plicht van de gemeyne liefde, ende mededoogentheyt. Volgens zijn hier door het woort Meesters oock de arme te verstaen, overmits de rijcke hen als Rentmeesters, ende Dispensateurs, van Godt gegeven zijn, om den selven van hare middelen mede te deelen. Ten welcken aensiene de aelmoesse gerechtigheyt genaemt wort, Dan. 4.24.

57 D. als Godt u den middel heeft gegeven, ofte in het burgerlicke, om uwen naesten te voldoen, ofte in het Goddelicke, ende naturelicke om de arme wel te doen. De sin is, dat beyde die plichten in sulcke gelegentheyt niet en moeten uytgestelt worden. Anders, Of het schoon in ’t vermogen uwer hant ware dat te doen, te weten, yemant het gene dat hem toekomt, te onthouden.

28

En seght niet tot uwen naesten; Gaet henen, ende komt weder, ende morgen sal ⁵⁸ ick geven; dewijl het by u is.

58 Namelick, dat ghy hem eenighsins schuldigh zijt, ende dat hy van u begeert, ende gantsch van doene heeft, Levit. cap. 19. vers 13. Deut. 24. vers 14. item Galat. 6. vers 10. Iacob. cap. 2. versen 15, 16.

29

En ⁵⁹ smeedt geen quaet tegens uwen naesten, aengesien hy ⁶⁰ met vertrouwen by u woont.

59 Het Hebreeusch woort beteeckent hier yet stilswijgens, ende heymelick bedencken, voor hebben, ende practiseeren; het welcke ofte in het quade, ofte in het goede kan geseyt worden. Hier is’t te nemen in’t quade, als oock onder 6.14, 18. elders oock in het goede, als onder 14.22.

60 D. gerustelick, ende sonder eenigh quaet nadencken van u te hebben. And. op trouwe.

30

⁶¹ En twist met een mensche niet, sonder oorsake; ⁶² soo hy u geen quaet gedaen en heeft.

61 T.w. noch in het gerichte, noch buyten het selve.

62 Want soo hy dat gedaen heeft, is het geoorloft sijn recht te vervolgen door middel der Overigheyt, ofte hem tot schultbekentenisse te brengen door den Kerckenraet, ofte andere private vermaninge, ende dat sonder wraeckgierigheyt, ende lasteringe, Exod. 22. vers 8. Matth. 18. versen 15, 16, 17. 1.Corinth. 6.4. Ephes. 4 26.

31

^o En ⁶³ zijt niet nijdigh over een ⁶⁴ man des gewelts: ende en verkiest ⁶⁵ geene van sijne wegen.

o Psalm 37.1. ende 73.3. Prov. 23.17.

63 Siet Psalm 37. op vers 1.

64 D. die met gewelt omgaet, ende overlast pleeght, ende daer door groot, rijck, ende verheven wort. Siet van dese maniere van spreken 2.Sam. 22. vers 49. Iob cap. 11. op vers 11. ende Psalm 5. op vers 7.

65 Hebr. niet alle sijne wegen, dat is, geene der selver. Siet 1.Reg. 11. op vers 34.

32

Want de ⁶⁶ afwijcker ⁶⁷ is den HEERE een grouwel: maer sijne ^{p 68} verborgentheyt is met de oprechte.

66 Dat is, die afwijckt van den rechten wegh.

67 Hebr. is des Heeren grouwel, dat is, dien Godt voor eenen grouwel houdt. Alsoo onder 11. 1, 20. ende 12.22. ende 15.9. ende 16.5, etc. Siet Deut. 17 op vers 1. Elders wort yet geseyt te zijn eenen grouwel voor het aengesichte des Heeren, Deuter. 24. vers 4. Ofte, eenen grouwel den Heere, Iesa. cap. 1. vers 13. De sin is eenderley: alsoo een grouwel is den mensche, onder 24.9.

p Psalm 25.14.

68 Dat is, sijne alderdiepste genade, ende goetwilligheyt in den Messia. Siet Psalm 25. op vers 14.

33

^q De vloeck des HEEREN is in’t huys des godtloosen: maer de wooninge der rechtveerdigen sal hy zegenen.

q Levit. 26. vers 14, etc. Deut. 28.15, etc. Malach. 2.2.

34

⁶⁹ Sekerlick ^r de spotters sal hy bespotten: maer den ⁷⁰ sachtmoedigen sal hy genade geven.

69 Anders, soo hy de spotters bespot, hy sal oock den sachtmoedigen genade geven.

r Iacob. 4.6. 1.Petr. 5.5.

70 Siet Psalm 22. op vers 27.

35

De wijse sullen eere be-erven: maer elck een der sotten ⁷¹ neemt schande op sich. [kolom]

71 Dat is, neemt de schande voor sijn deel mede. Ofte, de schande neemt de dwase wech, D. maeckt haer, ende alle hare verwachtinge te niete. Ofte, schande verhooght de sotten.