Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het Eerste Capittel.

Van de nuttigheyt deser spreucken, vers 1, etc. plicht der kinderen tegen d’ouders, 8. waerschouwinge voor der godtloosen geselschap, 10. d’eeuwige Wijsheyt selve wort ingevoert, klagende over haerder verachtinge, vermanende tot bekeeringe, ende dreygende allen ongehoorsamen het eeuwigh verderf, ende den gehoorsamen beloovende eene vaste gelucksaligheyt, 20.

1

DE ¹ Spreucken Salomons des soons Davids, des Koninghs Israëls.

1 Siet van het Hebreeusch woort 1.Reg. 4. op vers 32.

2

Om ² wijsheyt, ende ³ tucht te weten; om te verstaen ⁴ redenen ⁵ des verstants.

2 Verstaet eene vaste, ende grondige kennisse van Goddelicke, ende menschelicke dingen, om sich selven in geloove, ende leven wel te schicken. Vergelijckt 1.Reg. 3. op vers 12.

3 Verstaet, het onderwijs dat gegeven wort, om tot de wijsheyt te geraken.

4 Of, redenen, die verstandelick voorgestelt zijn.

5 Dit houdt men te zijn de kloeckheyt, ende voorsichtigheyt des geestes, waer door de wijsheyt tot het recht gebruyck wel wort aengeleght. Vergelijckt 1.Reg. cap. 3. op vers 12.

3

Om aen te nemen onderwijs van ⁶ goet verstant; ⁷ gerechtigheyt, ende ⁸ recht, ende ⁹ billickheden.

6 T.w. waer door men mach kloecksinnigh, wijs, vernuftigh, ende voorsichtigh worden, in al het gene dat den mensche in sijn doen, ofte laten soude mogen voorvallen. Vergelijckt onder 3.4. ende 13.15. ende c. 21.16.

7 Verstaet den gantschen plicht, die wy Godt, ende onsen naesten schuldigh zijn, na uytwijsen van de eerste, ende tweede tafel.

8 Te weten, waer door wy tegen onsen naesten doen dat wy schuldigh zijn, achtervolgende het voorschrift van de tweede tafel eygentlick.

9 Die onderhouden moeten zijn in alle t’samenhandelingen, ende verschillen der menschen na den aert der liefde, ende den eysch der sake.

4

Om den ¹⁰ slechten ¹¹ kloecksinnigheyt te geven, den ¹² jongelingh ¹³ wetenschap, ende ¹⁴ bedachtsaemheyt.

10 Dit woort is somtijts in ’t quade genomen voor de gene, die door hare domheyt lichtelick gelooven, sich lichtelick laten omsetten, ende van het goede verleyden. Siet Iob cap. 5. op vers 2. Alsoo onder versen 22, 32. ende 7.7. ende 8.5. ende 14.15, 18. Somtijts is het Hebreeusch woort in het goede genomen, voor de gene die leersaem, onnoosel, eenvoudigh, ende recht uyt zijn, ende lichtelick van de boose bedrogen, ende beschadight souden worden, ’t en ware dat Godt hen, op den welcken sy vertrouwen, als een vader bewaerde, Psalm 19.8. ende 116.6. onder 19.25. Matth. cap. 10. vers 16.

11 Dit woort is hier in ’t goede genomen voor een kloeck, wacker, subtijl, ende scherp verstant, als onder cap. 8. versen 5, 12. ende 19.25. Elders is’t genomen in het quade voor arghlistigheyt, ende snoode schalckheyt, als Exod. cap. 21. vers 14. Iosu. cap. 9. vers 4. Iob cap. 5. vers 12. ende cap. 15. vers 5.

12 Soo in jaren als in verstant.

13 Verstaet, met eene bloote kennisse der dingen die men weten moet, maer oock der redenen daer van.

14 Dat is, een kloeck, ende vernuftigh bedencken, vereenight met sonderlinge voorsichtigheyt. Alsoo onder cap. 2. vers 11. ende 3.21. Siet Iob cap. 21. de aenteeckeninge op vers 27.

5

Die wijs is sal hooren, ende sal ¹⁵ in leere toenemen; ende die verstandigh is, sal ¹⁶ wijsen raet bekomen:

15 Siet van het Hebreeusch woort overgeset, leere, Iob 11. op vers 4. Ofte, sal geleertheyt vermeerderen, ofte, in begrijp toenemen. Vergelijckt onder 9.9. Hebr. eygentlick, leere toedoen.

16 Hebr. wijse raden. In het getal van velen. Siet van dit woort Iob 37. op vers 12.

6

Om te verstaen eene ¹⁷ spreucke, ende [kolom] ¹⁸ de uytlegginge; de woorden der Wijsen, ende hare ¹⁹ raetselen.

17 Siet boven op vers 1.

18 T.w. der selver spreucke. And. konstige redenen, D. bequame welsprekentheyt, om sijn woort wel te doen.

19 Dat is, redenen, die eenen verborgenen ende diepen sin hebben. Siet Iudic. 14. op vers 12. ende 1.Reg. cap. 10. op vers 1.

7

^a De vreese des HEEREN is het ²⁰ beginsel der wetenschap: ²¹ de dwase verachten wijsheyt, ende tucht.

a Iob 28.28. Psalm 111.10. Proverb. 9.10. Eccles. 12.13.

20 D. de grontslagh, ende het fondament der warer wijsheyt, Te weten, om die ten vollen te verkrijgen; even gelijck in het bouwen van een huys het fondament het beginsel is van de resteerende bouwinge, om die te voltrecken. siet Psalm 111. op vers 10.

21 Verstaet door dese meest de menschen, die vele valsche opinien ingedroncken hebbende, den rechten wegh der wijsheyt, ende de vreese Godts niet en volgen. Siet Iob 5. op vers 2.

8

²² Mijn soon, hoort de tucht uwes vaders, ende en verlaet de ²³ leere uwer moeder niet:

22 Alsoo noemt Salomo alle de gene, die sijne leeringe hooren, ofte lesen, om te toonen niet alleen, dat hyse met een vaderlick gemoedt voortbrenght, maer oock dat sy die met eene kinderlicke, ende gantsch gehoorsame toegenegentheyt behoorden te ontfangen. Alsoo ond. versen 10, 15. ende 2.1. ende 3. vers 1, etc. Vergel. Iudic. 17. op vers 10. 1.Reg. 20. op vers 35. ende 2.Reg. 2. op vers 12. Psalm 34. op vers 12.

23 Of, wet, of, onderwijsinge. Alsoo ond. 3.1. ende 4.2. ende 6.20, 23. ende 7.2.

9

Want sy sullen uwen hoofde ²⁴ een aengenaem toevoeghsel zijn, ende ketenen aen uwen ²⁵ halse.

24 Hebr. een toevoeghsel der aengenaemheyt, D. ’t welck u aengenaem, ende aensienlick maken sal. Alsoo onder 4.9.

25 Hebr. gorgel.

10

Mijn soon, indien ²⁶ de sondaers u ²⁷ aenlocken, ^b en verwillight niet.

26 Verstaet grove, ende onbekeerde sondaers. Siet 1.Sam. cap. 15. op vers 18.

27 Ofte, verleyden willen, D. sullen soecken met schoone woorden te bepraten, ende te vervoeren. siet van ’t Hebreeusch woort Iudic. 14. op vers 15.

b Prov. 4.14.

11

Indien sy seggen; Gaet met ons, laet ons ²⁸ loeren op bloet, ons ²⁹ versteken tegen den onschuldigen, ³⁰ sonder oorsake:

28 T.w. om dat met dootslaen, ende moorden te vergieten. Bloet, voor dootslagh. siet Gen. 37. op vers 26.

29 D. lagen leggen. Alsoo Psalm 56.7. ende onder vers 18.

30 D. sonder dat hy ’t verdient heeft. Alsoo Psalm 35.7.

12

Laet ons haer ³¹ levendigh verslinden, ³² als het graf; ja geheel ende al, gelijck ³³ die in den kuyl neder dalen:

31 D. sonder barmhertigheyt. Vergel. Psalm 124.3.

32 D. gelijck ’t graf de doode lichamen verslint. Vergel. ond. 27.20. ende 30.16.

33 Hebr. de nederdalende des kuyls. Alsoo Gen. 23. vers 10. den ingangers sijner stadts-poorte, D. die ter poorte sijner stadt ingingen. Psal. 78. vers 9. schutters der boge, D. die met den boge schieten.

13

Alle kostelick goet sullen wy vinden, onse huysen sullen wy met roof vullen:

14

Ghy sult ³⁴ u lot midden onder ons werpen: ³⁵ wy sullen alle eenen buydel hebben.

34 D. den buyt met ons helpen deelen: ’t welcke gemeynelick geschiet met lotinge, als yeder sijn deel daer uyt begeert te trecken.

35 D. allen roof sullen wy gemeen hebben, ende onder ons deelen.

15

Mijn soon en ³⁶ wandelt niet met hen op den wegh; weert uwen ³⁷ voet van haren padt.

36 D. en houdt met hen geene gemeynschap, of, en verkeert niet met hen. Vergelijckt de maniere van spreken met 1.Sam. 25.15. Ps. 1.1.

37 D. gaet niet met haer in hare quade wegen. Voorts kan men hier door verstaen, affecten, genegentheden, bewegingen: want gelijck de voeten het lichaem herwaerts, ende gintswaerts dragen, alsoo wort de geest des menschen door de affecten tot veelderley voornemen, ende werck gedreven. Vergelijckt onder vers 16. ende 5.5. ende 6.18, etc.

[fol. 281v[276v]]

16

Want hare ^c voeten loopen ³⁸ ten boose; ende sy haesten hen om bloet te storten.

c Iesa. 59.7. Rom. 3.15.

38 D. om yemant quaet, ofte schade te doen.

17

Sekerlick ³⁹ het net wort ⁴⁰ te vergeefs gespreyt voor de oogen van ⁴¹ allerley gevogelte:

39 De sin is, Gelijck een vogel te vergeefs het net uytgespannen siet, overmits hy daer op niet en let, maer sijne oogen alleene heeft op het aes, daer op hy vallende gevangen wort: alsoo en letten de boosdoenders niet op het perijckel, daer in sy sich selven steken, als sy om eenigh tijdelick voordeel haren naesten beschadigen, maer vallen in de handen van de Overheyt, diese na hare verdiensten straft, ofte, werden van Godt andersins geplaeght.

40 Welverstaende, ten aensien van het gevogelte, overmits het door de uytspanninge van het net niet gewaerschouwt en wort van ’t perijckel; maer wort door eenen gretigen lust alleen tot het aes gedreven. Sommige duyden dit alsoo: dat de vogelen, als sy het net sien spreyden, daer door gewaerschouwt worden, ende wechvliegen; maer dat de godtloose soo dom zijn, dat sy haer eygen net bereyden daer in sy gevangen sullen worden.

41 Hebr. van allen Heere des vleugels, D. van allerley gevogelte, ofte, al dat vleugelen heeft. siet Genes.14. op vers 13.

18

Ende dese ⁴² loeren op haer [eygen] bloet, ende ⁴³ versteken sich tegen hare zielen.

42 T.w. sy, van dewelcke gesproken is boven 15, 16. De sin is, dat sy haer eygen leven in het verderf brengen, mits te staen na het leven van een ander. Vergel. onder 8.36. ende de aenteeckeninge.

43 Siet boven op vers 11.

19

Soo zijn de ⁴⁴ paden eens yegelicks, die ⁴⁵ gierigheyt pleeght: ⁴⁶ sy sal de ziele ⁴⁷ harer meesters ⁴⁸ vangen.

44 D. voornemen, daden ende wercken. Vergel. Genes. 6. op vers 12. item onder 2. vers 15. ende 22.25.

45 Hebr. gierigheyt giert, ofte, met gierigheyt giert. Alsoo onder 15.27. Ierem. 6. vers 13. Ezech. 22.27. Habak. 2.9. Het Hebreeusch woort is meest altijt in ’t quade genomen voor vuyl, gierigh, ende oneerlick gewin. Siet Genes. 37.26. Exod. 18.21. 1.Sam. 8.3. Psalm 119.36. onder 28.16. Iesa. 56.11.

46 T.w. de gierigheyt.

47 D. der gener, die de gierigheyt plegen. Siet van het woort Baal, Genes. cap. 14. op vers 13.

48 Dat is, in ’t verderf brengen: gelijck een vogel door het aes, daer hy na vlieght, gevangen wort, ende aen sijne doot komt.

20

De ⁴⁹ opperste Wijsheyt ⁵⁰ roept over luyt daer buyten; sy ⁵¹ verheft hare stemme op de straten.

49 Hebr. wijsheden; in’t getal van vele, Dat is, de hooghste, uytnemenste, ofte opperste wijsheyt. Alsoo onder 9.1. ende Psalm 49.4. alsoo wort Iob 40.10. een groot beest genoemt Behemot, D. beesten, in’t getal van velen. Dit geschiet om eenige saken te vergrooten, ofte te vermenighvuldigen. Anders, elcke wijsheyt, ofte, menigerley wijsheyt, ofte, [wijsheyt] der wijsheden. Men kan hier door dese wijsheyt verstaen, ofte de wesentlicke wijsheyt des Vaders, dewelcke is de Sone Godts, daer van siet onder cap. 8. ofte de wijsheyt begrepen in de Heylige Schrift, die alle wijsheyt der menschen te boven gaet. Sommige verstaen de wijsheyt, die door Godts woort, ende de wercken der Goddelicker voorsichtigheyt geopenbaert wort.

50 T.w. door de Predickers van Godts woort, ofte oock door de wercken der scheppinge, ende regeeringe aller dingen.

51 Hebr. geeft, D. sy verheft hare stemme, ende laetse hooren. Alsoo Genes. 45.2. onder 2.3. ende 8.1.

21

Sy roept ⁵² in het voorste der woelingen; aen de deuren ⁵³ der poorten spreeckt sy hare redenen in der ⁵⁴ stadt.

52 Hebr. in het hooft der woelingen. Verstaet, de plaetsen daer groote vergaderinge is van volcke, ende daer in oock veel gewoels.

53 Daer het gerichte gehouden wiert, ende volgens groote by-een-komste van volck was. Siet Genes. cap. 22. op vers 17.

54 Verstaet, elcke stadt van het lant Israëls.

22

⁵⁵ Ghy slechte, hoe lange sult ghy de slechtigheyt beminnen? ende ⁵⁶ de spotters voor sich de spotterije begeeren? ende de ⁵⁷ sotten wetenschap haten?

55 Dit zijn de woorden der wijsheyt, die Salomo aldus sprekende invoert: Van ’t woort slechte, siet boven op vers 4.

56 Siet Psalm 1. op vers 1.

57 Verstaet, niet narren, ende sinneloose, die het redelick gebruyck des menschelicken verstants niet en hebben, maer die berooft zijn van de ware wijsheyt ten eeuwigen leven leydende, nochte daer na te trachten genegen zijn, maer alleene met dit tijdelicke leven sich bekommeren.

23

⁵⁸ Keeret u tot mijne bestraffinge: Siet, ick sal ⁵⁹ mijnen geest u-lieden overvloedighlick ⁶⁰ uytstorten; ick sal mijne woorden u bekent maken.

58 T.w. om die aen te hooren, ende na te volgen. Anders, bekeert u op mijne bestraffinge, D. doet boete, ende betert u door kracht van mijne bestraffinge. Verstaet eene bestraffinge, dewelcke geschiet door woorden van onderwijsinge, ende vermaninge. Alsoo ond. versen 25, 30.

59 Dat is, de kennisse van mijnen sin, ende wille. Siet het woordeken geest seer in gelijcken sin, Dat is, voor de gave des verstants genomen, Psalm 76.13. onder 29. vers 11. Ioël 2.28.

60 Eene maniere van spreken genomen van de fonteynen, uyt dewelcke ’t water met grooten overvloet voortspringht. Siet van ’t Hebreeusch woort Psalm 19. op vers 3. Het wort gebruyckt in het goede, als hier, ende in de voorgemelde plaetse, ende in het quade, als onder 15. versen 2, 28.

24

Dewijle ick ^d geroepen hebbe, ende ghylieden geweygert hebbet; mijne hant ⁶¹ uytgestreckt hebbe, ende daer niemant en was die opmerckte:

d Iesa. 65.12. ende 66.4. Ierem. 13.10.

61 Te weten, om u tot bekeeringe te noodigen. Siet gelijcke wijse van spreken Iesa. 65.2.

25

Ende hebbet allen mijnen raet ⁶² verworpen; ende mijne bestraffinge niet gewilt:

62 Het Hebreeusch woort is in gelijcken sin genomen, onder 4.15. ende 8.33. ende 13.18. ende 15.32. And. hebbet [u van] mijnen raet onttrocken, ofte, ontblootet. Anders, hebbet mijnen raet doen ophouden.

26

Soo sal ick oock in u-lieder verderf lacchen: ick sal spotten, wanneer uwe ⁶³ vreese komt.

63 Dat is, het quaet, ende ongeluck, daer in ghy seer bevreest, ende verslagen sult zijn: ofte, daer ghy voor vreest. Alsoo in het volgende vers Siet Iob 39. op vers 25.

27

Wanneer uwe vreese ^e komt gelijck eene ⁶⁴ verwoestinge, ende u verderf aenkomt ⁶⁵ als een wervelwint; wanneer u benauwtheyt, ende anghst overkomt:

e Iob 27.9. ende 35.12. Iesa. 1.15. Ierem. 11.11. ende 14.12. Ezech. 8.18. Mich. 3.4.

64 Die haer wijt, ende breet met groot geruysch uytspreyt, ende geweldige schade doet. Siet van dese gelijckenisse oock Psalm 35.8. ende de aenteeckeninge onder 3.25. Iesa. 10.3. ende 47.11.

65 D. seer snellick, schrickelick, ende geweldelick. Siet van sulcke gelijckenisse oock Iob 9. op vers 17.

28

Dan sullen sy tot my roepen, maer ick en sal niet antwoorden: sy sullen my ⁶⁶ vroegh soecken, maer en sullen my niet vinden:

66 D. met groote sorge, ende vlijtigheyt soecken. Siet Iob 8. op vers 5.

29

Daerom dat sy de ⁶⁷ wetenschap gehaet hebben, ende de vreese des HEEREN niet en hebben verkoren.

67 Siet boven op vers 4.

30

Sy en hebben in mijnen raet niet bewilliget: alle mijne bestraffinge hebben sy versmadet. [kolom]

31

⁶⁸ Soo sullen sy ⁶⁹ eten van de ⁷⁰ vrucht hares weghs, ende ⁷¹ sich verzadigen met hare raetslagen.

68 Ofte, daerom sullen sy eten, etc.

69 Dat is, ontfangen, ende verkrijgen de straffe, ofte vergeldinge van hare boose wercken. Siet Iob 21. op vers 25.

70 Dit woort is genomen voor allerley quaet, ofte, goet, dat yewers uyt voort komt. Voor ’t quaet, als hier, Iesa. 10.12. Ier. cap. 6. vers 19. Mich. 7.13. Luce 6.43. Voor het goet, onder 8.19. ende 31.31. Amos 6.12. Galat. 5.22. Philip. 1.11.

71 D. eenen verdrietigen overvloet van plagen over sich brengen, veroorsaeckt door hare ongeseggelicke, ende hartneckige sinnen. Siet van dese maniere van spreken Iob 7.4. ende d’aenteeck.

32

Want de ⁷² afkeeringe der slechten ⁷³ salse dooden, ende de ⁷⁴ voorspoet der sotten salse verderven.

72 T.w. waer door sy hen afwenden van de leeringe, ende vermaninge der wijsheyt.

73 T.w. de slechte: het welcke geschiet door middel van de Overigheyt, ofte andere middelen, ende van Godt selve.

74 Verstaet, die sy, ofte andere boose menighmael in dit leven hebben, waer door sy in hare afwijckinge gestijft worden.

33

Maer die na my hoort, sal ⁷⁵ seker woonen: ende hy sal gerust zijn van de vreese des quaets.

75 Hebr. in, ofte, met sekerheyt, D. niet alleene sonder quade bejegeninge, maer oock sonder vreese daer van. Deselve maniere van spreken is Levit. 25.18. Deuter. 33.12. Iesa. cap. 47. vers 8. Ierem. 23.6. Ezech. 39.26, etc.