Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Psalm Cvj.

Een vermaninge tot lof en prijs des Heeren, met bede om vergevinge der sonden, die het volck Godes bekent gedaen te hebben, als oock hare vaders, waer by gevoeght wort een kort verhael van der Israëliten wederspannigheyt in de woestijne, ende de barmhertigheyt Godes haer bewesen, besluytende met een gebedt ende lof des Heeren.

1

¹ HAlelu-Iah. ^a Lovet den HEERE, want hy is goet: want sijne goedertierenheyt is in der eeuwigheyt.

1 Siet de aenteeckeninge Psalm 104. op vers 35. Daer zijn negen psalmen die met Halelu-Iah beginnen, Te weten, 106. 111. 112. 113. 135. 146. 148. 149. ende 150.

a Psalm 107.1. ende 118.1. ende 136.1.

2

Wie sal ² de mogentheden des HEEREN uytspreken? al sijnen lof ³ verkondigen?

2 D. de machtige daden des Heeren, die versen 8, 9. ende elders meer, verhaelt worden. Alsoo staet’er in dit vers lof, voor lofweerdige daden.

3 Hebr. doen hooren, D. maken datmense hoore. Siet Psalm 26. op vers 7.

3

Welgelucksaligh zijnse, ⁴ die het recht onderhouden: die t’aller tijt gerechtigheyt doet.

4 D. die onderhouden ’t gene dat recht ende wel gedaen is. Siet Genes. 18. op vers 19.

4

⁵ Gedenckt mijner, O HEERE, ⁶ na het welbehagen [tot] u volck, ⁷ besoeckt my ⁸ met u heyl.

5 Hy bidt dat hy onder de genade ende goeden wille des Heeren, die hy sijne gemeente toedraeght, moge begrepen zijn.

6 Hebr. in het welbehagen uwes volcks, Dat is, dat ghy in u volck hebt.

7 Dat is, helpt ende verlost my, als Psalm 8.5. Luce 1. versen 68, 69. siet de aenteeck. Genes. 21. op vers 1.

8 D. met uwe goedertierene hulpe ende verlossinge.

5

Op dat ick ⁹ aenschouwe het goede uwer uytverkorenen: op dat ick my verblijde ¹⁰ met de blijdtschap uwes volcks: ¹¹ op dat ick my roeme ¹² met u erfdeel.

9 Hebr. sie in’t goede, als Psalm 27.4. ende 34.13. siet de aenteeck. Psalm 22. op vers 18.

10 Dat is, met sulcke vreught en blijdtschap, als sich u volck verheught, wanneer ghy haer lichamelicke of geestelicke weldaden bewijst.

11 Te weten, in den Heere: als Psal. 34. vers 3.

12 D. met het volck het welck ghy tot u erfdeel hebt aengenomen, Psalm 28. vers 9.

6

^b Wy hebben gesondight, mitsgaders onse vaderen, wy hebben verkeerdelick gedaen, wy hebben godtlooslick gehandelt.

b Levit. 26.40. Ierem. 3.25. Dan. 9.5.

7

Onse vaders in Egypten en hebben niet gelett ¹³ op uwe wonderen, sy en zijn de ¹⁴ menighte uwer goedertierenheden niet gedachtigh geweest: ^c maer ¹⁵ sy waren wederspannigh aen de zee, ¹⁶ by de schelfzee.

13 T.w. die ghy in Egypten gedaen hebt: Of, die sy van hare voorouderen verstaen hadden, dat Godt van den aenbeginne gedaen hadde.

14 Ofte, grootte.

c Exod. 14.11, 12.

15 Te weten, eer de Heere hen de roode zee opende, om daer door te passeeren. siet Exod. 14.11, 12.

16 And. by het biesen meyr. Dese zee wort Hebr. 11.29. genoemt de roode zee.

8

Doch hy verlostese om sijnes naems wille, ^d op dat hy sijne mogentheyt bekent maeckte.

d Exod. 9.16.

9

Ende hy ¹⁷ scholdt de schelfzee, soo datse verdrooghde: Ende ^e hy dedese wandelen door ¹⁸ de afgronden, ¹⁹ als [door] eene woestijne.

17 Alsoo dat hy het vloeijen harer golven dede ophouden. siet dergelijcke kracht Godes Psalm 18.16. Iesa. 50.2. Nahum 1.4. Matth. 8.26.

e Exod. 14.21, 22, 29. Siet oock Iesa. 63.11, 12, 13.

18 Verstaet hier door de afgronden, den gront der zee, in dewelcke sy tusschen die beyde hoopen waters, die in de schelfzee tegen over malkanderen als mueren over eynde stonden, doorgingen, Exod. cap. 14. vers 22. ende 15.5.

19 Hy wil seggen, dat des meyrs gront tusschen die beyde over eynde staende wateren, soo hart ende soo drooge geweest is, als of het een dorre woestijne geweest ware.

10

Ende hy verlostese uyt de hant ²⁰ des haters, ende hy bevrijddese van de hant des vyants.

20 Te weten, Pharaos, ende sijnes heyrs, dat de Israëliten vervolghde, Exod. cap. 14. vers 23.

11

^f Ende de wateren overdeckten hare wederpartijders: niet een van hen en bleef’er over.

f Exod. 14.27. ende 15.5.

12

^g Doe geloofden sy aen sijne woorden: sy songen sijnen lof.

g Exod. 14.31. ende 15.1.

13

[Doch] ²¹ sy vergaten haest ²² sijne wercken: sy ²³ en verbeydden na sijnen raet niet.

21 Hebr. sy haesteden, sy vergaten. Siet Psalm 45. op vers 5.

22 Te weten, die de Heere in en aen de roode zee gedaen hadde.

23 Sy en wouden na den raet Godes niet wachten met gedult: Maer sy murmureerden tegen hem, Exod. cap. 15. vers 24. ende 17.2. Psalm 78. vers 41.

14

^h Maer sy werden belust met lust in de woestijne, ende ²⁴ sy versochten Godt in de wildernisse.

h Exod. 16.3. Num. cap. 11. versen 4, 6, 33. Psalm 78.18. 1.Corinth. 10.6.

24 Willende sien, of hy machtigh was haer vleesch te geven in de woestijne.

15

Doe gaf hy hen ²⁵ hare begeerte: [kolom] maer hy ⁱ sondt ²⁶ aen hare zielen eene ²⁷ magerheyt.

25 D. ’t gene daer sy om gebeden hadden, Te weten, vleesch, Numer. 11.31.

i Num. 11.20, 33. Psalm 78.30, 31. Iesa. 10.16.

26 D. aen hare persoonen: eygentlick aen hare lichamen. Alsoo staet’er ziele voor persoon, Psalm 105.18.

27 Ofte, teeringe. Hy wil seggen, sy aten wel, maer hadden daer geen voedtsel van, sy en zijn van dat vleesch niet vet geworden, maer mager, soo lange tot dat sy eyndelick geheel zijn verteert geweest.

16

^k Ende sy benijdden ²⁸ Mose in het leger: [ende] ²⁸ Aaron ²⁹ den heyligen des HEEREN.

k Num. 16.2, etc.

28 .28 Alsoo dat sy tegens hen opstonden, ende haer hielden en scholden voor eergierige ende opgeblasene menschen.

28 .28 Alsoo dat sy tegens hen opstonden, ende haer hielden en scholden voor eergierige ende opgeblasene menschen.

29 D. den welcken Godt afgesondert ende geheylight hadde tot sijnen dienst, om Hoogepriester te zijn, Exod. 29.44. Levit. 8. vers 12, etc. Numer. 16.5, 7.

17

^l De aerde dede haer op, ende verslont Dathan, ende overdeckte ³⁰ de vergaderinge Abirams.

l Numer. cap. 16. versen 31, 32, 33. Deut. 11.6.

30 Dat is, het volck dat hem aenhingh.

18

Ende ^m een vyer brandde ³¹ onder hare vergaderinge, een vlamme stack de godtloose aen brant.

m Num. 16.35, 46.

31 Te weten, tegen Korahs ende sijner mede-complicen vergaderinge.

19

ⁿ Sy maeckten een kalf by ³² Horeb, ende sy bogen haer voor een gegoten beelt.

n Exod. 32.4.

32 Dit is de name eenes berghs in de woestijne, anders genoemt de bergh Godes, Exod. 3.1. ende 1.Reg. 19.8. oock Sinai, Psal. 68. vers 9. siet d’aenteeckeninge Deuter. 1. op vers 2.

20

Ende sy veranderden ³³ hare eere in de gedaente van ³⁴ eenen osse, die gras eett.

33 T.w. haren Godt, die hare rechte eere ende onweerdeerlicken schat was, als Ier. 2.11. Rom. 1.23. die sich haer wonderbaerlick openbaerde, haer tot sijn volck hadde aengenomen, ende een verbondt met haer gemaeckt hadde.

34 Dat is, eenes kalfs.

21

Sy vergaten Godes hares heylants, die groote dingen gedaen hadde in Egypten:

22

Wonderdaden ³⁵ in het lant Chams: vreeslicke dingen aen de schelfzee.

35 D. in Egypten, als Psalm 78. vers 51. ende 105.23.

23

^o Dies hy seyde, dat hyse verdelgen soude, ’t en ware dat Mose, sijn uytverkoren, ³⁶ in de scheure voor sijn aengesichte gestaen hadde, om sijne grimmigheyt af te keeren, dat hyse niet en verdorf.

o Exod. 32.11, 32. Deut. 9.13, 14. ende 10.10.

36 Of, in de rete, breucke, bresse, dewelcke hare sonde Gode geopent hadde, haren vyant geworden zijnde, van wegen hare sonden, om tot haren verderve tot haer in te komen. Het is eene maniere van spreken genomen van de krijghslieden, die door reten, scheuren, ofte bressen der mueren, in de stadt komen, Ezech. cap. 22. vers 30. maer het yverigh ende ernstigh gebedt Mosis heeft de bresse gestopt, Exod. 32.11. ..... 14.

24

^p Sy versmaedden oock ³⁷ het gewenschte lant: ³⁸ sy en geloofden sijn woort niet.

p Num. 14.1, 2.

37 Hebr. het lant der begeerte, Dat is, het lant van Canaan, ’t welck een schoon gewenscht lant was, vloeijende van melck ende honigh, daer oock de vrome voorvaders een groote begeerte toe gehadt hadden. Siet Deut. 8.7. ende cap. 11. versen 10, 11, 12. Ierem. cap. 3. vers 19. Ezech. 20.6.

38 Dat is, sy en geloofden de beloften Godes niet, dat hy haer in het beloofde lant brengen, ende daer in bewaren soude: maer uyt ongeloove wouden sy weder na Egypten keeren.

25

Maer sy murmureerden in hare tenten: ³⁹ na de stemme des HEEREN en hoordense niet.

39 Hy geeft te kennen, dat het volck onwilligh was na het beloofde lant toe te trecken, Deuter. 1.32.

26

Dies ^{40 q} hief hy tegen hen sijne hant op [sweerende] dat hyse neder vellen soude in de woestijne.

40 Siet Genes. cap. 14. de aenteeckeninge op vers 22. Doch hoe ende wat Godt tegen dit volck gesworen hebbe, siet breeder Deut. 2.14. Num. cap. 14. versen 21, 23. Psalm 95.11.

q Numer. 14.28.

27

Ende dat hy haer zaet soude neder vellen onder de Heydenen, ende ⁴¹ haer ^r verstroijen soude door de landen.

41 Dit en staet niet by den eedt dien Godt gedaen heeft, Numer. cap. 14. vers 28. maer het staet Levit. 26.33. ende Deuter. 28.36.

r Psalm 44.12. Ezech. 20.23.

28

Oock hebben sy haer gekoppelt aen ^{42 s} Baal-Peor, ende sy hebben ⁴³ de offerhanden der dooden gegeten.

42 Aldus hiet de afgodt der Moabiten, Num. 25.3, 5. Siet de aenteeckeninge Iudic. 2. op vers 11.

s Num. 25.3. ende 31.16. Apoc. 2.14.

43 D. de offerhanden die den dooden geoffert waren, Te weten, den afgoden, Num. 25.2. het welck niet dan doode dingen en zijn, geen bewegen noch gevoelen hebbende, Psalm 115.5, etc. 1.Cor. 12. vers 2. daer en tegen wort de ware Godt genoemt de levendige Godt, Ierem. 10.5, 10. ende 1.Thess. 1.9.

29

Ende sy hebben [den HEERE] tot toorn verweckt ⁴⁴ met hare daden, soo dat de plage ⁴⁵ eene inbreucke onder haer dede.

44 T.w. met het aenbidden van Baal-Peor, ende met de hoererije die sy met de Moabitische vrouwen bedreven.

45 Doodende vier en twintigh duysent mannen, Num. 25.9. het zy door eenen Engel, of andersins: Immers zijn sy seer subytelick omgekomen.

30

Doe stont Pinehas op, ende ⁴⁶ hy oeffende gerichte, ende de plage wert opgehouden.

46 D. hy dede justitie ende straffe over die misdaet, daer van Num. 25.7, 8, etc. geschreven staet.

31

Ende ’t is hem gereeckent ⁴⁷ tot gerechtigheyt, van geslachte tot geslachte tot in eeuwigheyt.

47 D. tot eene wetlicke, goede, ende loflicke daet, door ingeven des Heyligen Geests, al hoewel buyten sijn ordinaris beroep, gedaen, Godt hem sulcks genadighlick beloonende, Numer. cap. 25. vers 11, etc. waer door hy oock getuyghnisse verkreegh dat hy een kint Godts was.

32

^t Sy maeckten ⁴⁸ [hem] oock seer toornigh aen het twistwater, ende ⁴⁹ het gingh Mosi qualick om harent wille.

t Num. 20.12. Psalm 95.8.

48 T.w. Godt.

49 Alsoo dat hem van Godt geseyt wert, dat hy in het lant Canaan niet komen en soude, Num. 20.12. Siet Deut. 1.37.

33

Want sy verbitterden sijnen Geest: soo dat hy ⁵⁰ [wat] onbedachtelick voort bracht met sijne lippen.

50 T.w. eenige woorden, die hy niet en hadde behooren te spreken, want hy bewees eenige onverduldigheyt met een mistrouwen vermenght, ende hy en heylighde den Heere niet voor de Israëliten, gelijck hy schuldigh was te doen. Siet Num. 20.10, 12.

34

Sy en hebben ⁵¹ die volcken niet

51 T.w. die Heydenen, die het lant Canaan bewoonden, gelijck’er staet Iudic. 1.21, 27, 29, 30, 31, 33. het welck nochtans Godt de Heere haer bevolen hadde Exod. 23.32, 33. Num. 33.52. Deut. 7.2.

[fol. 266v]

verdelght die de HEERE hen ⁵² geseyt hadde.

52 Dat is, bevolen.

35

Maer ^{53 v} sy vermenghden haer met de Heydenen, ende leerden der selver wercken.

53 D. sy trouwden dier Heydenen dochteren.

v Iudic. 2.2. ende 3.5, 6.

36

Ende sy dienden ⁵⁴ hare afgoden, ende ⁵⁵ sy werden hen tot eenen strick.

54 Siet 1.Sam. capit. 31. op vers 9. ende 2.Sam. 5. op vers 21.

55 D. die hen ten verderve gereyckt hebben, gelijck Godt haer voorseyt hadde, Exod. c. 23. vers 33. Deuter. c. 7. vers 16. Iudic. 2.3. ’t Is een maniere van spreken genomen van de vogelvangers, die de vogelen met hare stricken ende netten gevangen hebbende, dooden.

37

^x Daer en boven hebben sy hare sonen ende hare dochteren ⁵⁶ den duyvelen opgeoffert.

x Levit. 18.21. Deut. 12.31. 2.Reg. 16.3. ende 17.17. ende 21.6. 2.Chron. 28.3. ende 33.6.

56 Siet d’aenteeckeninge Deuter. 32. vers 17.

38

Ende sy hebben onschuldigh bloet vergoten, het bloet harer sonen, ende harer dochteren, die sy den afgoden van Canaan hebben opgeoffert ^y soo dat ⁵⁷ het lant door dese ⁵⁸ bloetschulden is ontheylight geworden.

y Num. 35.33.

57 Te weten, het lant Canaan.

58 Hebr. bloeden, als Psalm 51.16. Siet d’aenteeckeninge Genes. 4. op vers 10.

39

Ende sy ontreynighden haer door hare wercken: ende sy hebben ⁵⁹ gehoereert door hare daden.

59 Verstaet hier geestelicke hoererije, D. afgoderije. Siet d’aenteeck. Lev. 17. op vers 7.

40

Dies is de toorn des HEEREN ontsteken tegen sijn volck: ende hy heeft eenen grouwel gehadt aen ⁶⁰ sijn erfdeel.

60 Siet de aenteeckeninge boven vers 5.

41

Ende ⁶¹ hy gafse in de hant der Heydenen: ende hare haters heerschten over haer.

61 Als te sien is in het boeck der Richteren doorgaens.

42

Ende ⁶² hare vyanden hebbense verdruckt: ende sy zijn vernedert geworden onder hare hant.

62 Te weten, de vyanden, die rontom haer woonden, gelijck hen voorseyt was, Levit. 26.17. Siet de volbrenginge Iudic. 3.8, 14. ende 4.2. ende 6.1. ende 10. versen 7, 8, 9. ende 13.1.

43

Hy heeftse menighmael ⁶³ gereddet, maer sy verbitterden [hem] ⁶⁴ door haren raet, ende werden uytgeteert door hare ongerechtigheyt.

63 Te weten, uyt de hant harer vyanden door Ehud, Barak, Gedeon, Ieptha, Samson, etc. Iudic. capp. 3. 4. 7. 11. 15. Nehem. 9.28, 30.

64 De sin is, datse t’elcken weder aen gingen, met sondigen, ende met moetwilligheyt tegen den Heere te bedrijven, Num. cap. 15. vers 39.

44

Nochtans sagh hy hare benauwtheyt aen, als hy haer geschrey hoorde.

45

Ende ⁶⁵ hy dacht tot haren besten aen sijn verbont, ende ⁶⁶ ’t berouwde hem, na de veelheyt sijner goedertierenheden.

65 Hebr. hy dacht hen aen sijn verbont. siet Genes. 8. op vers 1. Deuter. cap. 30. vers 1, etc.

66 Te weten, van de straffe hen toegesonden, Dat is, hy nam eenen anderen cours, dan hy te voren genomen hadde, ende hy nam hen de straffe af. Siet Genes. 6. op vers 6.

46

⁶⁷ Dies gaf hy haer barmhertigheyt voor het aengesicht aller diese gevangen hadden.

67 Hebr. Ende hy gafse tot ontfermingen. Siet 1.Reg. cap. 8. op vers 50.

47

Verlost ons HEERE, onse Godt, ende versamelt ons ^{68 z} uyt de Heydenen, op dat wy ⁶⁹ den name uwer heyligheyt loven, ⁷⁰ ons beroemende in uwen lof.

68 Onder dewelcke vele Israëliten verspreyt waren, ende woonden, oock vele gevangen saten.

z 1.Chron. 16.35.

69 D. uwen heyligen name.

70 D. ons verheugende over uwe genade, van wegen dewelcke ghy geroemt ende gepresen wort.

48

Geloovet zy de HEERE de Godt Israëls, van eeuwigheyt ende tot in eeuwigheyt, ende ^a al het volck segge, Amen, Halelu-Iah.

a 1.Chron. cap. 16. vers 36.