Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxxiiij. Capittel.

Iosia is Godtvruchtigh, vers 1, etc. roeyt alle afgoderije uyt, 4. repareert den tempel, 8. De Overpriester Hilkia vindt het wetboeck in den tempel, 14. De Koningh laet daer over den Heere door de Prophetesse Hulda vragen, 20. die propheteert dat het

[fol. 202v\Josia reformeert. VVetboeck.]

Koninckrijcke Iuda t’onder gaen soude, 23. maer niet in het leven van Iosia, 26. die daer over de gemeynte doet versamelen, ende het Wetboeck lesen, vernieuwende het verbont met Godt, 29.

1

¹ IOsia was ² acht jaren oudt, doe hy Koningh wert, ende regeerde een en dertigh jaer te Ierusalem.

1 Siet breedere verklaringe deses capittels, 2.Reg. cap. 22. ende 23. alwaer dese historie eerst beschreven is.

2 Hebr. een soon van acht jaren. siet Gen. cap. 5. op vers 32.

2

Ende hy dede wat recht was in de oogen des HEEREN, ende ³ wandelde in de wegen sijns vaders Davids, ende en ⁴ weeck niet af ter rechter, noch ter slincker hant.

3 Siet 1.Reg. 15. op vers 26.

4 D. en verliet den rechten wegh niet op eenigerley maniere. Siet Deuter. 5. op vers 32.

3

Want in het achtste jaer sijner regeeringe, doe hy noch ⁵ een jongelingh was, begon hy den Godt sijns vaders Davids te ⁶ soecken: ende in het ⁷ twaelfste jaer begon hy Iuda, ende Ierusalem ^a van de hooghten, ende de bosschen, ende de gesnedene, ende de gegotene beelden, te reynigen:

5 T.w. van sestien jaren oudt.

6 Siet boven 15. op vers 2.

7 T.w. sijner regeeringe, doe hy twintigh jaer oudt was.

a 1.Reg. 13.2.

4

Ende men brack ⁸ voor sijn aengesicht af, de altaren ⁹ der Baalim; ende de ¹⁰ sonnebeelden, die om hooge boven ¹¹ deselve waren, hieuw hy af: de ¹² bosschen oock, ende de gesnedene, ende gegotene beelden verbrack, ende vergruysde, ende ¹³ stroyde hy op de graven der gener die hen geoffert hadden.

8 Dat is, door sijn bevel, in sijne tegenwoordigheyt daer hy ’t aensagh.

9 Siet Iudic. c. 2. op vers 11.

10 Siet van dese, Levit. cap. 26. op vers 30.

11 T.w. altaren, over dewelcke sy om hooge waren gestelt.

12 D. beelden des boschs: alsoo vers 7.

13 Siet 2.Reg. cap. 23. op vers 6.

5

Ende ¹⁴ de beenderen der Priesteren, verbrandde hy op ¹⁵ hare altaren: ende hy reynighde Iuda, ende Ierusalem.

14 Vergel. dit met 2.Reg. 23.20. ende de aenteeckeninge daer op.

15 T.w. der beelden, ende dat tot meerder verfoeyinge, ende ontreyninge harer altaren, zijnde die dingen voor onreyn geacht, dewelcke van doode lichamen, ofte beenderen aengeroert waren. Vergel. 2.Reg. 23. vers 20.

6

Daer toe in de steden Manasses, ende Ephraims, ende Simeons, ja tot Naphtali toe, ¹⁶ in hare woeste plaetsen rontom,

16 D. in ’t lant van Israël, dat verwoest was, door de vervoeringe der tien stammen in Assyrien. And. met hare bijlen, ofte, houwmessen, ofte, hameren, ofte, spaden, of, schuppen, te weten, daer mede sy de afgodische bosschen, beelden, altaren, huysen, hooghten, etc. uytroeyden, ende afwierpen. Het Hebreeusch woort, het welcke hier gebruyckt wort, is Ezech. 26.9. gevonden voor instrumenten, daer mede yet afgeworpen, verdelght, ende uytgeroeyt wort.

7

Brack hy oock de altaren af, ende de bosschen, ende de gesnedene beelden ¹⁷ stampte hy, [die] vergruysende, ende alle de sonnebeelden hieuw hy af in het gantsche lant Israëls: daer na keerde hy weder na Ierusalem.

17 Dat is, hy stietse soo, als ofse in eenen mortier, of door eenigh meulenwerck waren verbrijselt geweest. Vergelijckt Deuter. 9.21.

8

In ^b het achtiende jaer nu sijner regeeringe, als hy het lant, ende het ¹⁸ huys ¹⁹ gereynight hadde, sondt hy Saphan den sone van Azalia, ende Maaseia den ²⁰ Oversten der stadt, ende Ioha den sone van Ioahaz den Cancelier, ²¹ om het Huys des HEEREN sijnes Godts te verbeteren.

b 2.Reg. 22.3.

18 T.w. Godes, dat is, den Tempel.

19 T.w. van de vuyligheden, ende smetten der afgoderije.

20 Vergel. 1.Reg. cap. 22. vers 26. ende 2.Reg. 23.8.

21 Verstaet, dat hy dese gesonden heeft tot den Hoogenpriester Hilkia, op dat hy de collecten soude opnemen, ende leveren, ende deselve laten besteden tot de reparatie, ende vermakinge des tempels, 2.Reg. 22.4. Siet een gelijck exempel in Ioas, boven 24.4, etc.

9

Ende sy quamen ²² tot Hilkia den ²³ Hoogenpriester, ende ²⁴ sy gaven het gelt dat ten Huyse Godts gebracht was, ’t welck de Leviten, die den ²⁵ dorpel bewaerden, vergadert hadden uyt de hant ²⁶ Manasses, ende Ephraims, ende uyt ²⁷ het gantsch overblijfsel Israëls, ende uyt gantsch Iuda, ende Benjamin, ende te Ierusalem weder gekomen ²⁸ waren.

22 Te weten, om het bevel des Koninghs hem aen te dienen, rakende de voorgemelte vermakinge des tempels, ende het opbrengen des gelts, daer toe dienende.

23 Hebr. den grooten Priester.

24 Namelick, Hilkia, ende sijne met gesellen. Sy gaven ’t in de hant der Versorgers, ofte Bestelde over de wercklieden, onder vers 17.

25 Namelick, des tempels, And. de vaten.

26 Dat is, der Manassiten, ende Ephraimiten.

27 Te weten, dat onder het gebiedt des Koninghs van Iuda stont, ofte hem toegedaen was. Siet boven cap. 21. op vers 2.

28 Namelick, de Leviten, die ’t gelt vergadert hadden.

10

²⁹ Sy nu gaven ’t in de hant ³⁰ der Versorgers van het werck, die bestelt waren over het Huys des HEEREN: ende [dese] gaven dat den genen, die het werck deden, die arbeydden aen ’t Huys des HEEREN, om het Huys te ³¹ vermaken, ende te verbeteren.

29 Namelick, Hilkia, ende sijne medehelpers, als in de aenteeckeninge van het begin des voorgaenden vers. Vergelijckt oock het eynde van het volgende 16 vers, ende vers 17.

30 Verstaet, schaffers, vooghden, voortdrijvers, die sorge droegen, dat het werck wel gedaen wierde, onderscheyden van de gene, die met hare hant het werck selve deden. Siet 2.Reg. cap. 22. op vers 5.

31 And. te ondersoecken, ofte, te besichtigen: T.w. om te vernemen, waer het eenige beteringe, ofte vermakinge van doen hadde.

11

^c Want sy gaven ’t den werckmeesters, ende den bouwlieden, om ³² gehouwene steenen te koopen, ende hout tot de ³³ t’samenvoegingen: ende om de ³⁴ huysen te solderen, die ³⁵ de Koningen van Iuda verdorven hadden. [kolom]

c 2.Reg. 22.6.

32 Siet 2.Reg. 22. op vers 6.

33 Verst. de balcken, door dewelcke de wanden, ofte de mueren aen elckanderen t’samen gevoeght, ende gehecht worden.

34 Verst. de kameren, die aen den tempel waren voor de Priesteren, ende de Leviten.

35 T.w. de afgodische Koningen, als Achaz, Manasses, ende Amon.

12

Ende die mannen handelden ³⁶ trouwelick in dit werck: ende de ³⁷ Bestelde over deselve waren Iahath, ende Obadja, Leviten van de kinderen Merari, mitsgaders Zacharia, ende Mesullam, van de kinderen der Kohathiten, om het werck voort te drijven: ³⁸ ende die Leviten waren alle verstandigh op instrumenten van musijcke.

36 Hebr. in waerheyt, ofte, trouwe. Alsoo 2.Reg. 12.15. ende 22.7.

37 Te weten, de Versorgers, van dewelcke gesproken is vers 10.

38 Ofte, mitsgaders een yeder der Leviten, die verstandigh was op musicale instrumenten.

13

Sy waren oock over de lastdragers, ende de voortdrijvers van allen, die in ³⁹ eenigh werck arbeydeden: want uyt de Leviten waren Schrijvers, ende ⁴⁰ Amptlieden, ende Poortiers.

39 Hebr. in dienst, ende dienst: Dat is, in elcken dienst, ofte werck. siet Genes. cap. 7. op vers 2.

40 Genaemt boven vers 10. Versorgers. siet daer de aenteeckeninge.

14

Ende als sy het gelt uytnamen, dat in het Huys des HEEREN gebracht was, vondt de Priester Hilkia ⁴¹ het wetboeck des HEEREN, [gegeven] door de hant Mose.

41 T.w. het originale wetboeck, van Mose selve geschreven, ende nagelaten. siet 2.Reg. 22. op vers 8.

15

Ende Hilkia ⁴² antwoordde, ende seyde tot Saphan den Schrijver: Ick hebbe het wetboeck gevonden in ’t Huys des HEEREN: ende Hilkia gaf Saphan dat boeck.

42 Dat is, vingh aen te spreken. Siet Iudic. 18. op vers 14.

16

Ende Saphan droegh dat boeck tot den Koningh: daer beneven bracht hy noch den Koningh ⁴³ bescheyt weder, seggende; ⁴⁴ Al wat in de hant uwer knechten gegeven is, dat doen sy:

43 Hebr. woort, D. bescheyt, rapport, antwoorde van het gene de Koningh gelast hadde, boven vers 8.

44 Dat is, al dat den Leviten belast, ende hare sorge overgegeven is.

17

Ende sy hebben het gelt te samen ⁴⁵ gestortt, dat in den Huyse des HEEREN gevonden is, ende hebben het gegeven in de hant der Bestelden, ende in de hant der gener, die het werck ⁴⁶ maeckten.

45 Hebr. gegoten, of, gesmolten. Siet 2.Reg. 22. op vers 9.

46 Of, deden, D. den arbeytslieden, ofte wercklieden.

18

Voorder gaf Saphan de Schrijver den Koningh te kennen, seggende; Hilkia de Priester heeft my een boeck gegeven: ende Saphan las daer in voor het aengesicht des Koninghs.

19

Het geschiedde nu, als de Koningh de woorden der wet hoorde, dat ⁴⁷ hy sijne kleederen scheurde.

47 Siet 2.Reg. 22. d’aenteeck. op vers 11.

20

Ende de Koningh geboodt Hilkia, ende Ahikam den sone Saphans, ende ⁴⁸ Abdon den sone van Micha, ende Saphan den Schrijver, ende Hasaia den knecht des Koninghs, seggende;

48 Die oock Achbor genaemt wort, 2.Reg. 22.12.

21

Gaet henen, vraget den HEERE voor my, ende voor ⁴⁹ het overgeblevene in Israël, ende in Iuda, over de woorden deses boecks, dat gevonden is: want de grimmigheyt des HEEREN is groot, die over ons ⁵⁰ uytgegoten is, om dat onse vaders niet en hebben gehouden het woort des HEEREN, om te doen na al ’t gene, dat in dat boeck geschreven is.

49 T.w. die van den vyanden niet en waren vermoort geweest, ofte gevangelick wech gevoert.

50 Ende dat met heftigen brant, ende aensteeckinge, want 2.Reg. 22.13. staet voor uytgegoten het woort aengesteken.

22

Doe gingh Hilkia henen, ende die ⁵¹ des Koninghs waren, tot de Prophetesse Hulda de huysvrouwe Sallums, des soons ⁵² Tokhats, des soons Hasra, des ⁵³ kleederbewaerders; sy nu woonde te Ierusalem in het ⁵⁴ tweede deel, ende sy spraken ⁵⁵ sulcks tot haer.

51 T.w. dienaren, welcker namen siet boven vers 20.

52 Oock genaemt Tikva, de sone van Harhas, 2.Reg. 22. vers 14.

53 Verst. dit van de kleederen des heylighdoms, die desen Sallum in bewaringe gegeven waren.

54 T.w. der stadt. Siet 2.Reg. 20. op vers 4. Andere verstaen dese plaetse van een Collegie der Propheten. siet 2.Reg. cap. 22. de aenteeck. op vers 14.

55 Hebr. na sulcks: Dat is, na het gene, dat de Koningh hen geboden hadde.

23

Ende sy seyde tot hen; Soo seyt de HEERE de Godt Israëls: Segget den man, die u-lieden tot my gesonden heeft,

24

Soo seyt de HEERE: Siet ick sal ⁵⁶ quaet over dese plaetse, ende over hare inwoonderen brengen: alle de vloecken, die geschreven zijn in het boeck, ⁵⁷ dat men voor het aengesicht des Koninghs van Iuda gelesen heeft.

56 Verstaet den inval der Babyloniers in ’t lant van Iuda, de belegeringe der stadt Ierusalems, den hongers noot, de vermoordinge der inwoonderen, de verstooringe des tempels, de gevangenisse, ende wechvoeringe des volcks na Babel, ende eyndelick den ondergangh der stadt, ende verderf des geheelen lants.

57 Hebr. datse voor ’t aengesichte des Koninghs, etc. gelesen hebben. siet Iob 4. op vers 19.

25

Daerom dat sy ⁵⁸ my verlaten, ende andere goden geroockt hebben, op dat sy my tot toorn verweckten met alle ⁵⁹ wercken harer handen; soo sal mijne grimmigheyt uytgegoten worden tegen dese plaetse, ende niet uytgebluscht worden.

58 Siet boven 12. op vers 1.

59 Dat is, afgoden, ende beelden. Siet 2.Reg. 22. op vers 17.

26

Maer tot den Koningh van Iuda, die u-lieden gesonden heeft, om den HEERE te vragen, tot hem sult ghy alsoo seggen: Soo seyt de HEERE de Godt Israëls;

[fol. 203r\Josia boetveerdigh. Paesschen--feest.]

Aengaende de woorden, ⁶⁰ die ghy hebt gehoort:

60 Te weten, uyt het lesen des wetboecks, inhoudende seer sware dreygementen, uytgesproken tegen de overtreders der wet. siet 2.Reg. 22. op vers 18.

27

Om dat u herte ⁶¹ weeck geworden is, ende ghy u voor het aengesichte Godts vernedert hebt, als ghy sijne woorden hoordet tegen dese plaetse, ende tegen hare inwoonders, ende hebt u vernedert voor mijn aengesichte, ende uwe kleederen gescheurt, ende geweent voor mijn aengesichte; soo hebbe ick [u] oock verhoort, spreeckt de HEERE:

61 Het Hebreeusch woort van het herte des menschen geseyt zijnde, beteeckent meest eene swackheyt, slapheyt, ende vervallinge des selven, dewelcke komt uyt vreese; gelijck af te nemen is uyt Deut. 20. versen 3, 8. 2.Reg. c. 22. vers 19. 2.Chron. 13. vers 7. Iesa. cap. 7. vers 4. Ierem. 51.46.

28

Siet, ick sal u versamelen tot uwe vaderen, ende ghy sult ⁶² met vrede in u ⁶³ graf versamelt worden, ende uwe oogen en sullen al dat quaet niet sien, dat ick over dese plaetse, ende over hare inwoonders brengen sal: Ende sy brachten den Koningh dese antwoorde weder.

62 D. alsoo, dattet quaet het welck over dese stadt, ende dit lant komen sal, niet by uwen leven geschieden en sal: maer wel by het leven van uwe kinderen. siet hier van breeder 2.Reg. cap. 22. op vers 20. Daer en boven is hy oock binnen Ierusalem in sijn graf met alle ceremonien vredelick begraven. Vergel. Ierem. 34.5.

63 Hebr. in uwe graven, Dat is, in een uwer graven. Siet Genes. 19. op vers 29. ende vergel. onder 35. vers 24.

29

^d Doe sondt de Koningh henen, ende versamelde alle ⁶⁴ Oudtste van Iuda, ende Ierusalem.

d 2.Reg. 23.1.

64 Siet 2.Reg. 23. op vers 1.

30

Ende de Koningh gingh op in het Huys des HEEREN, ende alle de mannen van Iuda, ende de inwoonders van Ierusalem, mitsgaders de Priesters, ende de Leviten, ende al het volck, van den grooten tot den kleynen toe: ende ⁶⁵ men las voor haren ooren alle de woorden des boecks des verbonts, dat in ’t Huys des HEEREN gevonden was.

65 Of, hy las, namelick, de Koningh, doch verstaet, dat hy yemant heeft doen lesen, als yemant van den Priesteren, ofte Leviten.

31

Ende de Koningh stont in sijne ⁶⁶ stantplaetse, ende ^e maeckte een verbont voor des HEEREN aengesicht, om den HEERE na te wandelen, ende om sijne geboden, ende sijne ⁶⁷ getuygenissen, ende sijne insettingen, ⁶⁸ met sijn gantsch herte, ende met sijne gantsche ziele te onderhouden, doende de woorden des verbonts, die in dat selve boeck geschreven zijn.

66 D. aen den pilaer, daer de Koningh sijnen stoel hadde, 2.Reg. c. 23. vers 3. Siet van dese plaetse breeder in het selve boeck, cap. 11. op vers 14.

e Iosu. 24.25.

67 Siet 1.Reg. 2. op vers 3.

68 Siet 1.Reg. 2. op vers 4.

32

Ende hy ⁶⁹ dede alle, die te Ierusalem, ende in Benjamin gevonden werden, staen: ende de inwoonders van Ierusalem ⁷⁰ deden na het verbont Godts, des Godts harer vaderen.

69 T.w. op dat sy alsoo over eynde staende met solemneelen eede belooven souden, dat sy den suyveren Godesdienst, die hy nu opgericht hadde, souden onderhouden. Ofte, hy dedese staen, Dat is, hy bevestighdese in het gemaeckte verbont. And. hy bevestighde [het] (Te weten, verbont) met alle, etc.

70 T.w. ten aensien van den uyterlicken Godesdienst.

33

Iosia dan dede alle ⁷¹ grouwelen wech uyt alle landen, die der kinderen Israëls waren, ende ⁷² maeckte alle, die in Israël gevonden werden, te dienen, te dienen den HEERE haren Godt: ⁷³ alle sijne dagen ⁷⁴ en weecken sy niet af ⁷⁵ van den HEERE den Godt harer vaderen na te volgen.

71 Dat is, alle afgoden, beelden, hooghten, altaren, ende afgodisch tuygh.

72 Het Hebreeusch woort brenght mede, dat hyse eenighsins nootsaeckte tot den suyveren Godesdienst: gelijck men eenen knecht dwinght tot sijn werck. De sin is: dat hyse door sijne autoriteyt, ende Konincklicke macht, heeft in order gehouden, verbiedende de afgoderije, ende bevelende dat men Godt niet en soude dienen, dan na sijn woort.

73 Vergelijckt Iosu. 24.31. Iudic. cap. 2. vers 7.

74 Te weten, van den uyterlicken, suyveren Godesdienst. Niet te min, dat het herte van den meerderen deel deses volcks niet oprecht en is geweest, blijckt soo wel uyt de menighvuldige bestraffingen der Propheten, dewelcke ten dien tijden geleeft hebben, als uyt de sware oordeelen, ende plagen Godes, die na de doot Iosie over de Ioden gekomen zijn.

75 Hebr. van achter den Heere. Siet 1.Reg. cap. 9. op vers 6.