Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxxiij. Capittel.

Manasse is een grouwelick afgodendienaer, vers 1, etc. daerom dreyght, ende straft hem Godt, dat hy gevangelick na Babel wech gevoert wert, 10. Daer bekeert hy hem, dat hy weder in sijn Rijcke gestelt wort, 12. wat hy daer na gedaen heeft, 14. hy sterft, 20. sijn sone Amon is een godtloos Koningh na hem, 21. wort vermoort van sijne knechten, 24. Iosia sijn sone komt in sijne plaetse, 25.

1

¹ MAnasse was ² twaelf jaer oudt, als hy Koningh wert, ende regeerde vijf en vijftigh jaer te Ierusalem.

1 Siet breedere verklaringe tot dit Capittel behoorende, 2.Reg. 21.1, 2, etc. alwaer dese historie eerst beschreven is.

2 Hebr. een soon van twaelf jaer.

2

Ende hy dede dat quaet was in de oogen des HEEREN; na ³ de grouwelen der Heydenen, die de HEERE voor het aengesichte der kinderen Israëls uyt de besittinge verdreven hadde.

3 Siet van dese Deut. 18.9, 10, etc.

3

Want ⁴ hy bouwde de hooghten weder op, ^a die sijn vader Iehizkia ⁵ afgebroken hadde, ende ⁶ richtede den ⁷ Baalim altaren op, ende maeckte bosschen, ende boogh sich neder voor al het ⁸ heyr des hemels, ende diendese.

4 Hebr. hy keerde weder, ende bouwde: D. hy bouwde weder. Siet Num. 11. op vers 4.

a 2.Reg. 18.4. 2.Chron. 31.1. ende 32.12.

5 Ende dat na Godts uytgedruckte bevel, Exod. 34.13. Num. c. 33. vers 52. Deut. 12.3.

6 Hy wert 2.Reg. c. 21. vers 3. in afgoderije by Achab vergeleken: van wiens grouwelicke afgoderije siet 1.Reg. 16. versen 31, 32, 33.

7 Siet Iudic. 2. op vers 11.

8 Siet Deut. 4. op vers 19. ende 2.Reg. capit. 21. op vers 3. alsoo onder vers 5.

4

^b Ende bouwde altaren in ’t Huys des HEEREN, van het welcke de HEERE geseyt hadde; ^c Te Ierusalem sal ⁹ mijnen naem zijn tot in ¹⁰ eeuwigheyt.

b 2.Reg. 21.4.

c Deut. 12.5, 11. 2.Sam. 7.13. 1.Reg. 8.29. ende 9.3. 2.Chron. 7.16. Psalm 132.13, 14. Ierem. 32.34.

9 Siet 1.Reg. 8. op vers 16.

10 D. geduerende den tijt der wet. siet Genes. 13. op vers 15.

5

Daer toe bouwde hy altaren al den heyre des hemels, in ¹¹ beyde de voorhoven van het Huys des HEEREN.

11 Namelick, in ’t voorhof der Priesteren, ende het voorhof des volcks. siet van dese 1.Reg. 6. op vers 36. ende 7. op vers 9.

6

Ende hy dede ¹² sijne sonen ^d door het vyer gaen, in het dal des soons Hinnoms, ende pleeghde guychelrije, ende gaf op vogelgeschrey acht, ende tooverde, ende hy stelde waerseggers, ende duyvels-konstenaren: ¹³ hy dede [seer] veel quaets in de oogen des HEEREN; om hem tot toorn te verwecken.

12 2.Reg. 21.6. staet maer van eenen sone, dien hy dede door het vyer gaen. Dat sal men verstaen van eenen bysonderlick, ofte, dese plaetse van eenen sijner sonen: gelijck het veelvoudigh getal voor het enckele aldus meermaels genomen wert. Siet Genes. 19. op vers 29.

d Levit. 18.21. Deut. 18.10. 2.Reg. 16.3. 2.Chron. 28.3.

13 Hebr. hy vermenighvuldighde quaet te doen. alsoo Exod. c. 36. vers 5. ’t volck vermenighvuldight te brengen, D. brenght seer vele. 1.Sam. 1. vers 12. vermenighvuldighde te bidden, D. badt seer vele. 2.Chron. 36.14. vermenighvuldighden met overtredinge te overtreden, Dat is, maeckten des overtredens seer veel. Iesa. 55.7. hy vermenighvuldiget te vergeven, Dat is, hy vergeeft veel, ende dickwils. Amos 4.4. vermenighvuldiget te overtreden, Dat is, maket des overtredens veel.

7

¹⁴ Hy stelde oock eens ¹⁵ gesnedenen beelts gelijckenisse, die hy gemaeckt hadde, in het Huys Godts, van het welcke Godt geseyt hadde ¹⁶ tot David, ende tot sijnen sone Salomo; In dit Huys, ende te Ierusalem, dat ick uyt allen stammen Israëls verkoren hebbe, sal ick mijnen naem setten tot in eeuwigheyt,

14 Tegen Godts bevel, Exod. 20.4. Levit. 26.1. Deuter. 5.8. ende 16.22, etc.

15 Dit beelt wert 2.Reg. cap. 21. vers 7. genaemt het beelt van het bosch, ofte, boschgodt: om dattet gestaen hadde in een afgodisch bosch, ’t welck Manasse den afgoden ter eere gemaeckt hadde. Siet boven vers 3.

16 Siet boven op vers 4.

8

Ende ick en sal den voet Israëls niet meer ¹⁷ doen wijcken van het lant, dat ick uwen vaderen bestelt hebbe: alleenlick soose waer nemen te doen, al ’t gene dat ick hen geboden hebbe, na de gantsche ¹⁸ wet, ende insettingen, ende rechten, ¹⁹ door de hant Mose.

17 Dat is, uyt haer lant doen ruymen, ende wech voeren gelijck den tien stammen door Salmanasser den Koningh van Assyrien geschiet was, 2.Reg. 18.11. Vergelijckt 2.Reg. cap. 21. vers 8.

18 Verstaet door het woort wet, de wet der zeden, door de insettingen, de wet der ceremonien; door de rechten, de borgerlicke rechten, Dat is, al dat Godt geboden hadde, gelijck ’er staet 2.Reg. cap. 21. vers 8. Vergelijckt Genes. cap. 26. de aenteeckeninge op vers 5. Deuter. cap. 5. op vers 31. 1.Reg. c. 2. op vers 3.

19 Dat is, die ick door den dienst Mosis gegeven, ende geboden hebbe. Vergelijckt 2.Reg. cap. 21. vers 8.

9

Soo dede Manasse Iuda, ende de inwoonderen te Ierusalem dwalen; dat sy ²⁰ erger deden dan de Heydenen, die de HEERE voor het aengesicht der kinderen Israëls verdelght hadde.

20 Siet 2.Reg. 21. op vers 9.

10

De HEERE ²¹ sprack wel tot Manasse, ende tot sijn volck; maer sy en merckten daer niet op.

21 Te weten, door sijne knechten de Propheten, 2.Reg. cap. 21. vers 10.

11

Daerom ^e bracht de HEERE over hen de Krijghs-overste, die de Koningh van Assyrien hadde, dewelcke Manasse gevan-[kolom]gen namen onder ²² de doornen: ende sy bonden hem met twee koperen ketenen, ende voerden hem na Babel.

e Deut. 28.36. Iob 36.8.

22 Daer in hy hem versteken hadde, als hy op het velt door dese roovers is verrascht geworden. Vergel. 1.Sam. c. 13. vers 6.

12

Ende als ²³ hy hem benauwde, badt hy het aengesichte des HEEREN sijnes Godts, ernstelick aen, ²⁴ ende vernederde sich seer voor het aengesicht des Godts sijner vaderen:

23 Namel. de Heere, ofte de Koningh van Assyrien. And. als hy in benauwtheyt was.

24 Te weten, met bewijs van berouw over sijn voorgaende leven, ende belofte van beteringe in het toekomende.

13

Ende badt ²⁵ hem, ende ²⁶ hy liet sich van hem verbidden, ende hoorde sijne smeeckinge, ende hy bracht hem weder te Ierusalem, in sijn Koninckrijcke: Doe ²⁷ kende Manasse, dat de HEERE, Godt is.

25 Namelick, den Heere.

26 Siet gelijcke maniere van spreken Genes. 25.21.

27 D. wert geware, ende bevont met der daet, ende wert overtuyght in sijne conscientie, dat de Heere alleen de ware Godt was, ende niet de afgoden. Alsoo is ’t Hebreeusch woort genomen, Genes. 3. vers 7. ende boven 32.31.

14

Ende na desen ²⁸ bouwde hy den buyten muer aen de stadt Davids, aen de westzijde van ²⁹ Gihon in het dal, ende tot den ingangh van de ³⁰ vischpoorte, ende omcingelde ³¹ Ophel, ende verhief ³² dien seer: hy leyde oock Krijghs-oversten in alle vaste steden in Iuda.

28 D. volbouwde den muer, die Hizkia begonnen hadde, boven 32. vers 5. ofte beterde, ende vermaeckte den muer die misschien eenige schade geleden hadde.

29 Siet 1.Reg. 1. op vers 33. ende bov. cap. 32. op versen 4, 30.

30 Siet Nehem cap. 3. vers 3.

31 Siet boven 27. op vers 3.

32 T.w. muer.

15

Ende hy nam de ³³ vreemde Goden, ende ³⁴ die gelijckenisse uyt het Huys des HEEREN wech, mitsgaders alle de altaren, die hy gebouwt hadde op den ³⁵ bergh van het Huys des HEEREN, ende te Ierusalem: ende hy wierpse buyten de stadt.

33 Siet Genes. 35. op vers 2.

34 Van dewelcke gesproken is boven vers 7. siet de aenteeckeninge daer op.

35 D. de bergh daer op het Huys des Heeren stont, genaemt Moria. siet boven 3. op ’t vers 1.

16

Ende ³⁶ hy richtede den altaer des HEEREN toe, ende offerde daer op danck-offeren, ende lof-offeren, ende seyde tot Iuda, dat sy den HEERE den Godt Israëls dienen souden.

36 Ofte, herbouwde den altaer: T.w. op dat hy bequaem mochte zijn, om daer op te offeren.

17

Maer het volck offerde noch op de hooghten, ³⁷ hoewel den HEERE haren Godt.

37 Vergel. 1.Reg. c. 3. op de versen 2, 3.

18

Het overige nu der geschiedenissen Manasse, ende sijn gebedt tot sijnen Godt, oock de woorden der ³⁸ Sienderen, die tot hem gesproken hebben, ³⁹ in den naem des HEEREN des Godts Israëls; siet, die zijn in de ⁴⁰ geschiedenissen der Koningen Israëls:

38 D. der Propheten. siet boven 9. op vers 29.

39 Dat is, door des Heeren last, ende bevel: alsoo Deuter. cap. 18. versen 19, 20. ende 2.Reg. 2.24. Siet in dese laetste plaetse de aenteeckeninge.

40 D. in de memorie van de geschiedenissen der Koningen Israëls.

19

Ende ⁴¹ sijn gebedt, ende hoe sich [Godt] van hem heeft laten verbidden, oock alle sijne sonde, ende sijne overtredinge, ende de plaetsen, daer hy hooghten opgebouwt, ende bosschen, ende gesnedene beelden gestelt heeft, eer hy vernedert wert, siet, dat is beschreven in de woorden ⁴² der Sienders.

41 Het welcke sommige meenen te zijn, dat in de Apocrijph-boecken gelesen wort.

42 D. der Propheten, als bov. vers 18. so dat hier Hosai soude zijn voor Hosim. De Propheten hebben dan meest de historien, ende memorien, der dingen, die geschiedden, gestelt, ende uytgegeven, op datse der gemeynte tot vermaningen, ende waerschouwingen mochten dienen. And. in de geschiedenissen van Hosai, houdende dit woort den naem geweest te zijn eenes Propheets, van den welcken men nieuwers meer en leest.

20

Ende Manasse ontsliep met sijnen vaderen, ende sy begroeven hem ⁴³ in sijn huys: ende sijn sone Amon wert Koningh in sijne plaetse.

43 D. in den hof van sijn huys, 2.Reg. cap. 21. vers 18.

21

^f Amon was ⁴⁴ twee en twintigh jaer oudt, als hy Koningh wert: ende regeerde twee jaren te Ierusalem.

f 2.Reg. cap. 21. vers 19.

44 Hebr. een sone van twee en twintigh jaer.

22

Ende hy dede dat quaet was in de oogen des HEEREN, gelijck als sijn vader Manasse gedaen hadde: want Amon offerde allen den gesnedenen beelden, die sijn vader Manasse gemaeckt hadde, ende diendese.

23

Maer hy en vernederde sich niet voor het aengesichte des HEEREN, gelijck Manasse sijn vader sich vernedert hadde: maer dese Amon ⁴⁵ vermenighvuldighde de schult.

45 Ofte, vermeerderde. Vergel. boven vers 6. ende in de aenteeckeninge eene by na gelijcke maniere van spreken.

24

Ende sijne knechten maeckten eene verbintenisse tegen hem, ende doodden hem in sijn huys.

25

Maer het volck des lants ⁴⁶ sloeghse alle, die de verbintenisse tegen den Koningh Amon gemaeckt hadden: ende het volck des lants maeckte sijnen sone Iosia Koningh in sijne plaetse.

46 D. dooddese. siet Genes. 8. op vers 21.