Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxxij. Capittel.

Alsoo Sanherib de Koningh van Assyrien in Iuda valt, sterckt Hizkia de stadt van Ierusalem, vers 1, etc. troost, ende vermaent het volck, 7. Sanherib trotst Hizkia, ende lastert Godt, 9. Hizkia, ende Iesaia de Propheet roepen den Heere aen, 20. De Assyriers worden door eenen Engel verslagen, 21. Hizkia wort kranck, 24. genesen zijnde vertoornt hy Godt, doch met volgende berouw, 25. hy blijft gezegent, 27. vergrijpt sich, handelende met de gesanten van Babel, 31. hy sterft, ende sijn sone Manasse wert Koningh, 33.

1

NA ¹ dese geschiedenissen, ende der selver ² bevestiginge, ^a quam Sanherib de Koningh van Assyrien, ende toogh in Iuda, ende legerde sich tegen de vaste steden, ende ³ dachtse ⁴ tot hem af te scheuren.

1 Van dewelcke siet oock 2.Reg. 18. vers 13. ende Iesa. cap. 36. vers 1, etc.

2 Ofte, waerheyt, trouwe, vastigheyt, versekeringe, Dat is, na dat de Godesdienst, volgende Godes woort, trouwelick bevestight, ende versekert was.

a 2.Reg. 18.13. Iesa. 36.1.

3 Hebr. seyde, dat is, dachte, ende hadde een voornemen, die tot hem, etc. siet 1.Reg. 5. op vers 5.

4 Dat is, den Koningh Hizkia af te nemen, ende onder sijn eygen gebiedt te brengen.

2

Iehizkia nu siende, dat Sanherib quam, ende ⁵ sijn aengesichte was tot den krijgh tegen Ierusalem:

5 Dat is, hy hadde een vast voornemen om Ierusalem te bekrijgen. Vergelijckt 2.Reg. c. 12. vers 17. ende siet de aenteekeninge daer op.

3

Soo hieldt hy raet met sijne Vorsten, ende sijne Helden, om de fonteyn-wateren te stoppen, die buyten de stadt waren: ende sy hielpen hem.

4

Want veel volcks wert vergadert, dat alle de fonteynen stopte, mitsgaders de ⁶ beke, die door het midden des lants henen vloeyde, seggende: Waerom souden de ⁷ Koningen van Assyrien komen, ende vele waters vinden?

6 Onder vers 30. genaemt Gihon. siet oock van deselve 1.Reg. 1.33. ende de aenteeckeninge.

7 Verst. Sanherib den Koningh van Assyrien, met de Vorsten, die by hem waren, van dewelcke siet onder vers 21. waer van misschien oock eenige Koningen waren, staende onder het gebiedt van Sanherib.

5

Soo ⁸ versterckte hy sich, ende bouwde den geheelen muer op, die ⁹ gebroken was, dien hy optrock tot aen de ¹⁰ torens, met ¹¹ eenen anderen muer daer buyten, ende hy versterckte ¹² Millo [in] de stadt Davids: ende hy maeckte geweer, ende schilden in menighte.

8 D. hy greep eenen moedt, siende de ontrouwigheyt des Koninghs van Assyrien; wiens vrientschap hy recht te voren met eene somme gelts te vergeefs afgekocht hadde, 2.Reg. 18.14, etc.

9 Namel. van Ioas den Koningh Israëls, als hy Amazia den Koningh van Iuda geslagen, ende Ierusalem ingenomen hadde. Siet bov. 25.23.

10 Die schijnen geweest te zijn op de hoeckpoorte, ende de poorte Ephraims: van dewelcke siet oock boven 25.23.

11 Siet van desen ond. 33.14.

12 Siet 1.Reg. 9. op vers 15.

6

Ende hy stelde Krijghs-overste over het volck, ende hy vergaderdese tot hem in de strate ¹³ der stadts-poorte, ende sprack ¹⁴ na haer herte, seggende;

13 D. die by de stadts-poorte was.

14 Hebr. op haer herte, D. vriendelick, ende troostelick, ende dat hen aengenaem was om hooren. siet Genes. 34. op vers 5.

[fol. 201v\Sanheribs lasteringen,--ende nederlage.]

7

Zijt sterck, ende hebt eenen goeden moedt, en vreeset niet, nochte ontsettet u niet voor het aengesichte des Koninghs van Assyrien, nochte voor het aengesichte der gantscher menighte, die met hem is: ^b want met ons is ’er meer, dan met hem.

b 2.Reg. 6.16.

8

Met hem is ^c eenen ¹⁵ vleeschelicken arm, maer met ons is de HEERE onse Godt, om ons te helpen, ende om onse ¹⁶ krijgen te krijgen: ende het volck ¹⁷ steunde op de woorden van Iehizkia den Koningh van Iuda.

c Ierem. 17.5. 1.Ioan. 4.4.

15 Hebr. arm des vleeschs, Dat is, eene vleeschelicke, ende swacke macht: daer op men sich niet en kan verlaten. Siet Ierem. c. 17. vers 5. alsoo arm voor sterckte, Psalm 10. vers 15. ende 44.4. Ierem. 48. vers 25. Ezech. c. 30. vers 22. ende vleesch voor het gene dat swack, broos, ende sterffelick is, Psalm 78. vers 39. Iesa. 31.3.

16 Dat is, oorlogen te voeren. alsoo 1.Sam. 8.20.

17 D. hieldt sich te vreden, zijnde getroost, ende sich verlatende op de macht ende hulpe des Heeren, van dewelcke de Koningh haer in sijne voorgaende woorden versekert hadde.

9

^d Na desen sondt Sanherib de Koningh van Assyrien sijne ¹⁸ knechten na Ierusalem, (doch hy selve was voor Lachis, ende ¹⁹ alle sijne heerschappije met hem) tot Iehizkia den Koningh van Iuda, ende tot het gantsche Iuda, dat te Ierusalem was, seggende:

d 2.Reg. 18.17.

18 Verst. Heeren, Overste, ofte Officieren, die onder sijn gebiedt stonden. siet Genes. 20. op vers 8.

19 Dat is, macht. Verstaet, alle de Vorsten, ende Princen, vergeselschapt met haer volck, die onder het gebiedt des Koninghs van Assyrien stonden.

10

Soo seyt Sanherib de Koningh van Assyrien: Waer op vertrouwet ghy, dat ghy te Ierusalem ²⁰ blijft in de ²¹ vestinge?

20 Hebr. sittende zijt. Sitten voor blijven, Genes. 49.24. Ios. cap. 1. vers 14. 2.Sam. 2.13, etc.

21 Ofte, sterckte. And. belegeringe.

11

^e Roeyt u Iehizkia niet op, dat hy u over geve, om door honger, ende door dorst te sterven, seggende: De HEERE onse Godt sal ons uyt de hant des Koninghs van Assyrien ²² redden?

e 2.Reg. 18.30.

22 Ofte, uytrucken, verlossen.

12

^f Heeft niet deselve Iehizkia ²³ sijne hooghten, ende sijne altaren wech genomen, ende tot Iuda, ende tot Ierusalem gesproken, seggende; Voor ²⁴ den eenigen altaer sult ghy u neder buygen, ende daer op roocken?

f 2.Reg. 18.22.

23 Hy meynt des Heeren, ende waren Godts, even als of de beelden der afgoden niet konden afgebroken worden, dan met omkeeringe, ende uytroeyinge van den rechten Godtsdienst.

24 Te weten, die des waren Godts is, ende niet voor de altaren der afgoden. Vergel. 2.Reg. 18. vers 22. ende d’aent.

13

Weet ghy niet wat ick gedaen hebbe, ende mijne ²⁵ vaderen, allen ²⁶ volckeren der landen? Hebben de Goden van de natien dier landen, haer lant ²⁷ eenighsins konnen redden uyt mijne hant?

25 Verstaet, sijne voorgangeren in de Assyrische Monarchie, als Salmanasser, die men schrijft sijn vader geweest te zijn; item Tiglath-Pileser, Phul Belochus, etc. Alsoo in de twee volgende verssen.

26 Siet van eenige deser volckeren 2.Reg. c. 18. vers 34. ende 19.12, 13.

27 Hebr. konnende konnen, Dat is, op eenigerley maniere, of, door eenige middelen konnen redden.

14

Wie is ’er onder alle Goden der selver natien, dewelcke mijne vaders ²⁸ verbannen hebben, die sijn volck heeft konnen redden uyt mijne hant, dat uwe Godt u uyt mijne hant soude konnen redden?

28 Siet van dit woort Deuter. 2. op vers 34.

15

Nu dan, ^g dat Iehizkia u-lieden niet en bedriege, ende dat hy u op sulcker wijse niet op en roeije, ende en geloovet hem niet; want geen Godt van eenige natie, ende Koninckrijcke, heeft sijn volck uyt mijne hant, ende mijner vaderen hant, konnen redden: ²⁹ hoe veel te min sal ³⁰ uwe Godt u konnen uyt mijne hant redden?

g 2.Reg. 18.30.

29 Hebr. hoe veel te meer sullen uwe goden u niet konnen uyt mijne hant redden.

30 And. uwe goden.

16

^h Daer toe spraken sijne knechten ³¹ noch meer tegen Godt den HEERE, ende tegen sijnen knecht Iehizkia.

h 2.Reg. 19.10.

31 Want sy waren twee mael van hem gesonden, om den Heere te lasteren, ende Hizkiam te beschimpen. 1. als hy met sijn leger lagh voor Lachis, 2.Reg. 18.17.
2. als hy voor Libna lagh, ende sich bereydde, om den Koningh der Mooren te gemoeten, 2.Reg. 19. versen 8, 9.

17

ⁱ Oock schreef hy ³² brieven, ^k om den HEERE den Godt Israëls te hoonen, ende om tegens hem te spreken, seggende: Gelijck de Goden van de natien der landen, die haer volck uyt mijne hant niet gereddet en hebben, alsoo en sal de Godt van Iehizkia sijn volck uyt mijne hant niet redden.

i 2.Reg. 19.14.

32 Dewelcke hy in de tweede sendinge sijnen gesanten mede gegeven heeft. Siet 2.Reg. 19.14.

k 2.Reg. 19.16.

18

Ende sy riepen met luyder stemme ^l op Iodisch tegen het volck Ierusalems, dat op den muer was, om die bevreest te maken, ende die te beroeren; op datse de stadt mochten innemen;

l 2.Reg. cap. 18. versen 26, 28.

19

Ende spraken ³³ van den ³⁴ Godt Ierusalems, als van de Goden der volckeren der aerde, een werck van ’s menschen handen.

33 Anders, tegen: alsoo in ’t volgende.

34 Dat is, den waren Godt, die de Israëliten uyt sonderlinge genade tot sijn volck, ende eygendom uyt den volckeren der aerde verkoren, ende aengenomen hadde, ende belooft daer onder te woonen, doch specialick te Ierusalem in den tempel, alwaer de Arke was, een teecken van sijne tegenwoordigheyt.

20

Maer ^m de Koningh Iehizkia, ende de Propheet Iesaia, de sone van Amoz, ³⁵ baden ³⁶ daer tegen: ende sy riepen na den hemel. [kolom]

m 2.Reg. 19.15.

35 Siet het gebedt van Hizkia beschreven 2.Reg. cap. 19. versen 15, 16.

36 Anders, daerom.

21

ⁿ Ende de HEERE sondt eenen Engel, die alle strijtbare helden, ende Vorsten, ende Overste ³⁷ in ’t leger des Koninghs van Assyrien verdelghde: Soo is hy met schaemte des aengesichtes in sijn lant weder gekeert; ^o ende als hy in ’t huys sijns ³⁸ Godts ³⁹ ingegaen was; soo velden hem daer met den sweerde ⁴⁰ die uyt sijnen lijve voort gekomen waren.

n 2.Reg. 19.35.

37 Siet 2.Reg. 19. op vers 35. ende Ies. cap. 37. op vers 36.

o 2.Reg. 19.37.

38 Genaemt Nisroch, 2.Reg. 19.37.

39 T.w. om aen te bidden. Siet de voorgemelde plaetse.

40 Hebr. de uytgekomene, ofte, de voortkomingen sijner ingewanden, ofte, [eenige] uyt de voortgekomene van sijne ingewanden. Verstaet twee sijner sonen, genaemt Adramelech, ende Sareser, 2.Reg. 19.37. vergel. de maniere van spreken, met andere, die gelijcken sin hebben, Genes. c. 35. vers 11. ende 46.26.

22

Alsoo verloste de HEERE Iehizkia, ende de inwoonderen Ierusalems, uyt de hant Sanheribs des Koninghs van Assyrien, ende uyt ⁴¹ aller hant: ende hy ⁴² geleyddese rontom henen.

41 D. aller Vorsten, Krijghs-overste, ende krijghslieden, die met Sanherib gekomen waren.

42 T.w. gelijck een herder sijne schapen: haer regeerende, onderhoudende, ende beschermende van alle zijden.

23

Ende vele brachten geschencken tot den HEERE te Ierusalem, ende uytgelesene kostelickheden tot Iehizkia den Koningh Iuda, soo dat hy daer na voor de oogen aller Heydenen ⁴³ verheven wert.

43 And. sich verhief. Siet vers 25.

24

^p In die dagen ⁴⁴ wert Iehizkia kranck tot stervens toe: ende hy ⁴⁵ badt tot den HEERE; Die ⁴⁶ sprack tot hem, ende hy gaf hem een ⁴⁷ wonderteecken.

p 2.Reg. 20.1. Iesa. 38.1.

44 Siet hier van breeder, met de verklaringe hier behoorende, 2.Reg. c. 20. vers 1, etc. item Ies. cap. 38. vers 1.

45 Siet sijn gebedt 2.Reg. 20.3.

46 Door den Propheet Iesaiam.

47 Siet hier van 2.Reg. 20.9.

25

Maer Iehizkia ⁴⁸ en dede geen vergeldinge, na de weldaet aen hem geschiet, dewijle sijn herte verheven wert: Daerom wert over hem, ende over Iuda, ende Ierusalem eene groote ⁴⁹ toornigheyt.

48 Dat is, hy en droegh hem niet tegen den Heere, alsoo het betaemde, die hem soo veel weldaden hadde gedaen, op dat hy hem in alle ootmoedigheyt dragen soude onder sijne hant, niet op dat hy sich door hooghmoet opsteecken soude, gelijck hy dede met al sijne schatten den gesanten van Babel te vertoonen.

49 T.w. des Heeren. Verstaet de inneminge der stadt Ierusalems, ende de Babylonische gevangenisse die Godt, na sijne rechtveerdige gramschap, over de Ioden heeft laten komen, 2.Reg. 20. versen 17, 18.

26

^q Doch Iehizkia ⁵⁰ verootmoedighde sich om de verheffinge sijns herten, hy, ende de inwoonderen van Ierusalem: soo dat de groote toornigheyt des HEEREN over hen niet en quam in de dagen van Iehizkia.

q 2.Reg. 20.19.

50 Siet van dese verootmoedinge 2.Reg. 20.19.

27

Iehizkia nu hadde seer veel rijckdoms, ende eere: ende hy maeckte sich schatkameren voor silver, ende voor gout, ende voor kostelick gesteente, ende voor specerijen, ende voor voor schilden, ende voor alle ⁵¹ begeerlicke gereetschap:

51 Hebr. gereetschap, ofte, vaten der begeerlickheyt, of, kostelicke vaten, ofte, gereetschap, want het kostelicke seer pleeght met lust begeert te worden. Alsoo ond. 36.10, 19.

28

Oock schathuysen voor de inkomste van koorn, ende most, ende olie; ende stallen ⁵² voor allerley beesten, ende ⁵³ koyen voor de kudden.

52 Hebr. voor beesten, ende beesten.

53 Gelijck de stallen waren voor de groote beesten, alsoo de koyen voor het kleyne vee. Anders, ende stallen voor de kudden, Te weten, der schapen, ende geyten, ofte, ende kudden in de stallen.

29

Daer toe hadde hy sich steden gemaeckt, mitsgaders besittinge van schapen, ende runderen in menighte: Want Godt gaf hem seer groote have.

30

Deselve Iehizkia stopte oock den opper- ⁵⁴ uytgangh der wateren van ⁵⁵ Gihon, ende ⁵⁶ leydese recht af beneden na ’t Westen ⁵⁷ der stadt Davids: Want Iehizkia hadde voorspoet in al sijn werck.

54 Ofte watergangh, waterloop, fonteyn-ader, des waters van Gihon.

55 Siet 1.Reg. cap. 1. vers 33. ende de aenteeck. daer op.

56 T.w. die wateren.

57 Siet 1.Reg. cap. 2. op vers 10.

31

Maer ’t is alsoo, als de Gesanten der ⁵⁸ Vorsten Babels die tot hem gesonden hadden, om te vragen na ⁵⁹ dat wonderteecken, dat in’t lant geschiet was, [by hem waren,] ⁶⁰ verliet hem Godt, om hem ⁶¹ te versoecken, om ⁶² te weten al [wat] in sijn herte was.

58 Verstaet, de Raetsheeren des Koninghs van Babel, die met des selven goetvinden dese gesanten afgesonden hebben: om welcke oorsake wort geseyt, datse hare gesanten waren, die 2.Reg. cap. 20. vers 12. worden de gesanten des Koninghs geheeten. De sendinge geschiet door den Koningh ende sijne Raetsheeren. Siet Iesa. 37.14.

59 Dat namelick aen de sonne geschiet was, om Hizkias wille, 2.Reg. cap. 20. versen 10, 11.

60 Verst. een sulcke verlatinge, waer door Godt de sijne niet voor altijt verlaet, noch teenemael, maer alleen hen voor eenen sekeren tijt, eenige hulpe, ende versterckinge onthoudt, niet om deselve te doen vergaen, maer te beproeven, te vernederen, ende op te wecken tot haren schuldigen plicht, ende andere menschen door haer exempel te onderwijsen.

61 Van de versoeckinge Godts siet Genes. 22. op vers 1.

62 D. op dat Godt aen Hizkia ende de gantsche Kercke bekent maeckte. Want Godt heeft met de voorgemelte verlatinge hem voor een wijle beproeft, op dat hy hemselven soude kennen, ende uyt het gevoelen sijner swackheyt, ende onvermogen, oorsake hebben om sich te vernederen; ende dat in hem alle geloovige hare swackheyt siende, in vreese ende bevinge hare saligheyt souden wercken. Vergel. Deut. 8.2. ende Genes. 22.12. met d’aenteeckeninge.

32

Het overige nu der geschiedenissen van Iehizkia, ende sijne ⁶³ goetdadigheden, siet, die zijn geschreven in ’t ⁶⁴ gesichte van den Propheet Iesaia, de sone van Amoz, [ende] in het boeck der Koningen van Iuda, ende Israël.

63 T.w. die hy den volcke Godts bewesen heeft, met alle afgoderije wech te nemen, den suyveren Godesdienst voor te staen, etc. Vergelijckt onder 35.26.

64 D. prophetie. Verst. het boeck sijner prophetie: ende siet daer in van het 36. Capittel tot het 40.

[fol. 202r\Hizkia sterft. Manasse godtloos. wordt bekeert.]

33

Ende ^r Iehizkia ontsliep met sijne vaderen, ende sy begroeven hem in het ⁶⁵ hooghste van de graven der sonen Davids; daer toe gantsch Iuda, ende de inwoonderen Ierusalems deden hem eere aen in sijne doot: ende sijn sone Manasse wert Koningh in sijne plaetse.

r 2.Reg. 20.21.

65 Verstaet, eene plaetse, die wat meer verheven was, ende daerom de weerdighste onder de andere.